Վախենում եմ

Ինչից եմ վախենում։ Գուցե չասե՞մ՝ ինչպես շատ շատերը… բայց լռության կողքին ապրելն էլ մի տղամարդկություն չէ։ Չի ստացվում։ Ծանր է։ Տեսակի խնդիր էլ կա։ Ինչքան էլ ասեն, հերն էլ անիծած, բան չի փոխվելու։ Չէ՛, իսկապես, զարմանալի ոչինչ չկա։ Այս վարակիչը ամենաքիչը մի քանի հազար տարվա կենսագրություն ունի, և մենք լավ էլ ուսումնասիրել ենք դրա ավերող ու կործանիչ բացիլները։ Մեկը մտածե՞լ է, որ դրանք մեզ հանգիստ թողնելու մտադրություն ունեն, որ դրանք կարող են գոյություն ունենալ առանց մեզ։ Չասեք` միամիտ բան ես ասում, եղբա՛յր, չասեք` ձեր մատուցածը քիչ մը հնահոտ է և նոր սերմնացաններին անհասկանալի։ Մեկ է, չեմ համաձայնի։ Ուզեք-չուզեք, ինչքան էլ ձեզ համար անհասկանալի ու տհաճ լինի։

Համարձակ ասեմ՝ ոչ թե վախ է մտել մեջս, այլ այդ վախը միշտ էլ եղել է ինձ հետ. միասին քնել, միասին արթնացել ենք, միասին ուրախացել ենք, ճանապարհ ենք անցել, մի խոսքով, կարճ-կոնկրետ՝ ամեն տեղ միասին ենք եղել, և, օրինակի համար, ոչ մեկը չի կարողացել բաժանել մեզ, գոնե մի քանի օրով հեռացնել իրարից… Լավ-վատ սա է իրականությունն ու անժխտելին… թաքցնելը… չեմ կարծում, որ ճիշտ է։ Չասե՞մ, որ տարիներ առաջ, օրինակ, վախենում էի, չէ՛, սարսափում էի անտարբերությունից։ Եվ մտածում էի, որ դրա դեմն առնելու համար խիզախությունն ու նվիրումը չեն հերիքելու, որ երբեք չենք համարձակվելու նրան պատերազմ հայտարարել, և նա առանց դիմադրության, առանց կրակոցի զավթելու է մեր երկիրը, մտնելու է մեր քաղաքներն ու շեները և քարուքանդ է անելու մեր մեծ ու փոքր տները… և մեզանից ոչ մեկը այդ հարյուրամյա ճակատամարտում զարկվելու «միամտություն» չի ունենալու…

Ուզում եմ ասել` կրկին կորցնելու ենք, հրաժարվելու ենք ունեցածից, դառնալու ենք անհոտ, անդիմագիծ, օտարված մեկը` անցյալից հեռու, ներկայից դուրս, ապագայից անբաժին…

Հետո՞… վերջից էլ եկող չկա, որ բան ասի, բան իմանանք… օրինակի համար` ասի, որ մի նոր տապան շինելու ժամանակն է, կամ ամեն ինչ դեռևս ջրի տակ է, և աղավնին տեղ չի գտնում ոտքը դնելու…

Վախենում եմ իմ և մերձավորիս արանքում մի ժամանակ բնակություն հաստատած և անընդհատ ընդարձակվող ու նորանոր տարածքներ գրավող նորին մեծություն գիշատիչ ատելությունից։ Ես-ը, թիմ-ը, նոր-ը, նախկին-ը… վերջապես՝ նոր Հայաստանը, հին Հայաստանը… սպիտակասև տագնապ է… սպիտակասև իրականություն… Որտե՞ղ է իմ երկիրը… Ասեք տեղը… իմանամ` ուր է հասել… գնամ աղաչեմ, խոստովանեմ մեղքերս և փորձեմ վերադարձնել, փորձեմ բերել հետս… փորձեմ ոտքի կանգնել…
չգիտեմ, գուցե հաջողվի՞ ապրել… նեղվածք է, օդը չի հերիքում, մեկը գիշերը կողոպտել է մեզ, մենք՝ անտեղյակ… Տատս կասեր՝ տունը գող է մտել…

Ո՞վ է ավելորդը… եղբա՛յր, կա՞ մեր այս պուճուրիկ երկրում մեկը… Ես ամեն օր ու ժամ ինձ համոզում եմ, որ դա հորինվածք է, գայթակղիչ սուտ, որ առանց այդ ինչ-որ մեկի, ուզում եմ ասել՝ այդ ավելորդի, մենք մեր կռիվը տանուլ կտանք, այսօրվա կռիվն էլ, վաղվանն էլ… բոլոր կռիվները… և ոչ մեկը չի վերադառնա մարտադաշտից…

Մեկը կար, գյուղում ապրող մարդ էր։ Ամբողջ օրը գյուղամիջի հարյուր տարվա ծռված նստարանին նստած էր։ Լույսը կաթում էր, նա այնտեղ էր։ Ասում են` մի քիչ լավ չի ծնվել, ուզում եմ ասել` բոլորի նման չէր, և մարդուն մեծ ու փոքր ձեռ էին առնում, ուղարկում ջրի, ինչ-որ մեկին օգնելու, տների առաջն ավլելու, հանդից չվերադարձած մարալ կովերը բերելու… օրինակի համար` այդպես հազար ու մի գործ… Տարիքն առած մարդ էր, բայց էլի ոչ մեկին չէր մերժում, ոչ մեկին չէր կոպտում… էլի երեխայի պես վազում էր ջրի… Եվ երբ մահացավ այդ մեծ երեխան, ուզում եմ ասել` փոխեց բնակության վայրը, գյուղը կարծես դատարկվեց, մարդիկ նկատեցին, որ ջարդվել է ծռված նստարանը, որ հազար տարվա աղբ կա գյուղի փողոցներում, որ մարալ կովերը ամեն օր դառնում են գել ու գազանի բաժին, որ սառը ջուր բերելը դարձել է, ո՞նց ասեմ, տիեզերք նվաճելու նման մի բան…

Եվ մենք հիմա դարձել ենք ավելորդ փնտրող… գյուղերում, քաղաքներում, նույնիսկ ամենափոքրիկ բնակավայրերում այդ գործով ենք զբաղված։ Չասե՞ս` հանգստացեք մի հատ… Չասե՞ս` մեզ ջուր բերող է հարկավոր, զենք բռնող էլ, գիրք գրող, հպարտ ու ուրախ դպրոց մտնող… Չասե՞ս` առանց մարալ կովի դժվար կլինի, շա՜տ դժվար…

Եղբա՛յր, կորցնելուց եմ վախենում։ Սկզբունքս, մտածողությունս, հավատս, բարեկամիս, տնկած ծառս, տաշած քարս… մերձավորիս…

Հիշողությո՜ւնս…

Բայց թաքցնելու բան չկա, ամենաշատը հենց այդ հիշողությունը կորցնելուց եմ վախենում։ Ինչքան մտածում եմ, դա է ինձ պահողը այս օրեցօր փոքրացող արևի տակ, դա է հեռուներից ինձ տուն բերողը, ամենաանհասկանալի օրերին կողքիս պինդ կանգնողը… Օրինակի համար եմ ասում` ես առանց նրա ոչ մեկից չէի տարբերվի, ո՛չ էլ նախապապերիս կճանաչեի, ո՛չ էլ նախապապերս ինձ կընդունեին… ոչ մեկն էլ ինձ ջրի չէր ուղարկի, ոչ էլ կթողնեին ավլել երկրիս ամենահեռավոր ու մոռացված շեների նեղլիկ փողոցները…

Մեր բաժան-բաժան, հատվածային փառաբանությունից եմ վախենում, մեր մեծամտությունից, անընդհատ իրար մեղադրելու, իրար պատերի տակ կանգնեցնելու դաժանությունից։ Ամեն օր, ամեն ժամ, ամեն վայրկյան երկրից հեռացնող մտածումից…

Լսե՞լ եք` բանակը պաշտպանում է ժողովրդին, ոչ թե ինչ-որ անիմաստ, անհասկանալի բարձունքներ, լճակներ ու մարգագետիններ… Ես չեմ ասել, քաղաքական գործիչն է ասել… Մի՞թե փառահեղ չէ… Կարելի է նույնիսկ ծափահարել…
դարձնել ինչ-որ գեներալի պատմական խոսք… բանականաշինության փիլիսոփայության հենասյուն… ժամանակակից մտածողության հենակետ…

Մի բան էլ ասեմ, չզարմանաք, վախենում եմ ցավը չզգալուց… Ուզում եմ ասել՝ կորցնելու ցավը, չտեսնելու, անտուն ու անզեն մնալու ցավը…

Շուշիում մեկը կար, 1945-ին ոտքերից մեկը թողեց Բեռլինի փողոցներում և վերքածածկ մարմինը հենակների արանքում ճոճելով` բերեց հասցրեց Շուշի։ Հարազատները, բնականաբար, օրերով լաց լացեցին, բախտ բաժանողի հերն անիծեցին, Հիտլերին ամենաքիչը մի հազար անգամ թաղեցին ու հասկացան, որ մի ոտքով էլ կարելի է մարդավարի ապրել, նույնիսկ առանց էն մյուսի էլ… բայց դա չէ կարևորը։ Էդ մարդը մի օր` մի մայիսի 9-ի` մի հանդիպման ժամանակ, երբ, արցունքները հսկայական թաշկինակով սրբելով, սկսեց պատմել էդ անիծյալ պատերազմի մասին, հավաքվածները, չգիտես ինչու, սկսեցին ծիծաղել… սկզբում` առանձին-առանձին, հետո` բոլորը միասին, ողջ դահլիճը…

Եվ գիտե՞ք` ինչ եղավ հետո։ Ասեմ։ Մարդը դադարեց խոսել, տարիներ շարունակ նույնիսկ բարեկամների ու ծանոթների հարցերին չէր պատասխանում։ Ավելին` սկսել էր… ծիծաղել։ Մարդ էր մեռնում` ծիծաղում էր, ծնվում էր՝ ծիծաղում էր… Ծիծաղելով էլ գնում էր հանգուցյալին ճանապարհելու… Ասում են` հարազատ, ամենաքիչը մի 50 տարի հետն ապրած կնոջն էլ է ծիծաղելով հասցրել գերեզմանոց… Եվ երբ մի անգամ բարեկամ-հարազատ-ընկերներով փորձեցին իբր կարգի հրավիրել նրան՝ համարձակվելով բացատրել, որ նման վայրերում ծիծաղելը վիրավորական է, առաջին անգամ առանց ծիծաղի երկու բառ ծանր քարերի նման դրեց իրար վրա.

-Ի՜նչ տարբերություն…

Հիմա ես եմ, պատկերացնո՞ւմ եք, սկսել եմ տեղի-անտեղի ծիծաղել… մի բան, որից ամենաշատն էի վախենում… չնայած… ճիշտ էր ասում մարդը` ի՜նչ տարբերություն…

Նորեկ Գասպարյան

«Դրօշակ», թիվ 6 (1652), հունիս, 2021 թ.