«Բնակարանային խնդիր» Պաղեստինում

1947 թ-ի նոյեմբերի 29-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեան ընդունեց 181 բանաձեւը, որը հայտնի է որպես «Պաղեստինի բաժանման պլան»։ Ծրագիրը ներառում էր Պաղեստինում բրիտանական մանդատի դադարեցումը մինչեւ 1948ի օգոստոսի 1-ը՝ խորհուրդ տալով նրա տարածքում ստեղծել երկու պետություն՝ հրեական եւ արաբական։ Ծրագրին դեմ է քվեարկել 13 երկիր՝ Աֆղանստանը, Եգիպտոսը, Հունաստանը, Հնդկաստանը, Իրաքը, Իրանը, Եմենը, Կուբան, Լիբանանը, Պակիստանը, Սաուդյան Արաբիան, Սիրիան եւ Թուրքիան: Մի քանի երկրներ ձեռնպահ մնացին, այդ թվում՝ Մեծ Բրիտանիան, որը պահում էր պաղեստինի մանդատը, որն ուժի մեջ էր 1923 թ-ի սեպտեմբերի 29-ից մինչեւ 1948 թ-ի մայիսի 15-ը: Այս երկրի դիրքորոշումն այն ժամանակ եւ այժմ կարեւոր ցուցիչ է։ 25 տարի շարունակ Լոնդոնը կրեց ենթամանդատային տարածքում հակասությունների բեռը եւ, ի վերջո, ժամանակից շուտ հրաժարվեց մանդատից՝ ակնհայտորեն թեթեւացած շունչ քաշելով։ Պաղեստինը երկու պետությունների բաժանելու համար քվեարկությունից հետագա ձեռնպահ մնալը, ամենայն հավանականությամբ, ցույց տվեց Լոնդոնի վստահությունը, որ այս փորձից ոչինչ չի ստացվի, ուստի նա չցանկացավ ստորագրել ձախողված իրադարձության տակ: Այն, որ միջոցառումը խոստանում էր տապալվել, հասկանալի է երկու հատկանիշով։

Նախ, երկու պետությունների աշխարհագրական բաժանումը հենց սկզբից Պաղեստինում «մոսկովյան կոմունալկա» ստեղծելու փորձ էր՝ առանց «բնակիչների» «գլխավոր տարածք» մուտք գործելու։ Յուրաքանչյուր ոք, ով նույնիսկ շատ ուշադիր չի նայում քարտեզին, կարող է համոզվել դրանում: Երկրորդ՝ բանաձեւի հետ վճռականորեն չհամաձայնեց Արաբական պետությունների լիգան, որից, ըստ էության, կախված էր ձեռնարկի հաջողությունն ի սկզբանե, ինչն էլ հետագայում ցուցադրվեց իր հարեւանների հետ Իսրայելի դիմակայության երկար պատմության մեջ։Կար նաեւ երրորդ նշանը, սակայն այն ակնհայտ է դառնում միայն այսօր։ Դա շարժում է, որը կոչվում է «սիոնիզմ», որը, լինելով աշխարհիկ, ի սկզբանե փորձում էր օգտագործել ծայրահեղ կրոնական դրդապատճառները՝ հրեաներին Ավետյաց երկիր մեկնելու կոչ ստեղծելու համար:

Իրականում, գրում է Լորենցո Կամել,ը խնդիրները սկսվել են դեռեւս 1907 թ-ից՝ կապված արաբներով առավել խիտ բնակեցված Յաֆֆայում Պաղեստինյան բյուրոյի աշխատանքի մեկնարկի հետ։ Հենց այդ ժամանակ ի հայտ եկավ զուգահեռ միտում՝ բաղկացած այն փաստից, որ անհրաժեշտ է ոչ միայն ապահովել բնակչության հրեական մասի գոյությունը, այլեւ դա անել նրա արաբական մասի հաշվին։ Այսպիսով՝ գաղափարը սկսեց շեղվել իրականությունից: Ուստի կարեւոր է շեշտը դնել այն փաստին, որ խնդրի հիմքում ընկած է ոչ միայն 181 բանաձեւը (չնայած այն, ըստ երեւույթին, գիտակցված կամ անգիտակցական սխալ էր): ՄԱԿ-ի ԳԱ 1947 թ-ի բանաձեւն անլուծելի դարձրեց արդեն գոյություն ունեցող խնդիրը՝ նախապես առաջարկելով Պաղեստինի բաժանման սադրիչ տարբերակ։

Ըստ երեւույթին, ճշգրիտ հասկանալով աշխարհիկ սիոնիզմի տանդեմի եւ ծայրահեղ կրոնական շարժման պոտենցիալ վտանգը, որը դրսեւորվեց հենց սկզբից (այն պնդումները, թե ուլտրաօրթոդոքսները սկզբունքորեն չեն աջակցել հրեական պետության ստեղծման սիոնիստական գաղափարին, չեն դիմանում պատմական իրականության քննադատությանը։ Վերջին երկու տասնամյակները (առնվազն) ապացուցեցին, որ առաջինները լիովին համընկնում են երկրորդի հետ Իսրայելի քաղաքական տարածքում եւ նույնիսկ լուրջ ազդեցություն են ունենում կառավարության քաղաքականության վրա), ինչպես նաեւ տարածաշրջանային պետությունների անտագոնիզմը, Իսրայելի հիմնադիր հայրերը (առաջին հերթին «գլխավոր հայր» Բեն Գուրիոն) այնքան էլ չէին հավատում, որ Իսրայելը, որպես սիոնիստական նախագծի արդյունք, կմնա տարածաշրջանում, ուստի նրանք մտահոգված չէին պետության համար լուրջ իրավական հիմք ստեղծելով, օրինակ՝ սահմանադրություն: Հայտարարվել է, բայց ինչ-որ կերպ չի կայացել։ Այսօր դրա հետեւանքները հատկապես շոշափելի են։

Հոկտեմբերի 7-ի նախօրեին տեղի ունեցած հարձաումները եւ Իսրայելի փողոցներում բավականին ինտենսիվ շարունակվող ցույցերը հրահրվել էին եւ դարձան երկրում պետականաշինության անավարտության վկայություն: Կառավարության՝ ի դեմս արդարադատության նախարարության եւ Իսրայելի Գլխավոր դատարանի միջեւ հակամարտությունը, որը հաճախ վերագրվում է Նեթանյահուի՝ իր անձնական խնդիրները լուծելու ցանկությանը, իրականում այն խնդիրների գագաթնակետն էր, որոնք առաջացել էին Իսրայելի՝ որպես պետության, ոչ այնքան կայացած լինելու պատճառով: Իսրայելը, որը ծնվել է կասկածների մեջ եւ ապրում է մշտական մոբիլիզացիայի վիճակում՝ անվտանգության իրական քաղաքական լծակների բացակայության պայմաններում, գտնվում է խնդրի կիզակետում: Այս երկիրը ասում են ոմանք, ինքն իր համար խնդիր է։ Պետք չէ համաձայնել նման ձեւակերպման հետ, բայց աններելի կլիներ ուշադրություն չդարձնել դրա կողմնակիցների փաստարկներին։

Այսօր շատ են քննարկումները, թե ինչի կհանգեցնի ընթացիկ ճգնաժամը։ Հավանաբար, ավելի ճիշտ կլինի արդեն այն անվանել պատերազմ, որը սկսվել է 2023 թ-ի հոկտեմբերի 7-ին եւ այդ ժամանակվանից թափ է հավաքում։ Եվ կրկին առաջին պլան է մղվում "Two States Solution" — ը՝ երկու պետությունների ստեղծման որոշումը։ Հիշո՞ւմ եք: Նույն «կոմունալ բնակարանը»՝ մասնատված աշխարհագրությամբ, որը ինչ-որ հնարամիտ, հորինել է 1947 թ-ին ՄԱԿ-ում։

Բեն Գուրիոնը հենց այնպես չշտապեց միակողմանիորեն եւ ժամկետից շուտ հայտարարել հրեական պետությունը։ Նախ, մտավախություն կար, որ Մեծ Բրիտանիայի մանդատից դուրս գալու քաոսի մեջ դա անելը շատ դժվար կլինի։ Երկրորդ՝ հասկանալի էր, որ արաբական պետություն ստեղծող չկար, քանի որ հարեւանները պարզապես չէին հասկանում, թե ինչպես եւ ինչու դա անել։ Երրորդ՝ առաջացավ մի պահ, որը ժամանակակից լեզվով ունի «ով առաջինը ոտքի կանգնեց, նրան էլէլ հողաթափեր» ձեւը։ Ահա Բեն Գուրիոնը եւ Հայիմ Վեյցմանը եւ «արթնացան աքաղաղներից առաջ»: Կարելի է հանգիստ խղճով ասել՝ երկու պետությունների ստեղծման գաղափարի ձախողումը նախապես կանխատեսելի էր եւ լիովին հիմնավորված հետագա իրադարձությւններով։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ մինչեւ հիմա լսելի է երկու պետությունների գաղափարը։ Ամենայն հավանականությամբ, պատճառն այն է, որ որոշ գաղափարներ, որոնք վերջին տարիներին հանդիպում են հատուկ գրականության եւ քաղաքական լրագրության մեջ, այսպես կոչված, պաղեստինյան խնդրի լուծման այլընտրանքային տարբերակների վերաբերյալ, բախվում են քաղքական գործընթացի մասնակիցների «խրամատից դուրս գալու» ցանկության հետ։ Մի կողմից, մոտակա հարեւանները, ովքեր հուսահատորեն փորձում են հեռու մնալ խնդրից, այն ամենը, ինչ առաջարկվում է, անվանում են «կարմիր գծեր»: Մյուս կողմից, ցնցվել են Իսրայելի աջակողմյան ուժերը, որոնց հմա մատուցի Էրեց Իսրայել «գետից ծով»: Հետաքրքիր է՝ հենց այս նարատիվն է զբաղեցրել հակամարտող կողմերից յուրաքանչյուրի արմատական խմբերի քաղաքական տարածքը։ Ժամանակի ընթացքում բուն խնդրի ներսում առաջացան նոր մարտահրավերներ, որոնք կանգնած էին դրա լուծման ճանապարհին։ Դրանցից մեկը դարձավ այսպես կոչված կարգավորման շարժումը։ Ֆենոմենը նոր չէ եւ անընդհատ քննդատության է ենթարկվել դրսից։ Այսօր, սակայն, վերաբնակիչները սկսում են ոչ միայն առճակատման մեջ մտնել արաբների հետ, այլեւ բացահայտ առճակատման մեջ են մտնում Իսրայելի ուժային ապարատի հետ՝ զգալով Նեթանյահուի կառավարության դաշնակիցների աջակցությունը: Իսրայելում բնակեցման շարժումը գրում է Ադամ Քիրշը, ստացել է «բնակեցման գաղութատիրություն» անվանումը։ Շատ պաղեստինցի գրողներ եւ ակտիվիստներ ընդունեցին այս տերմինաբանությունը: Պատմաբան Ռաշիդ Խալիդին իր «Հարյուրամյա պատերազմ Պաղեստինի համար» րգքում, որը լույս է տեսել 2020 թ-ին, գրում է՝ սիոնիզմի նպատակը «սպիտակ եվրոպացի վերաբնակիչների գաղութի» ստեղծումն էր։ Պաղեստինցի մտավորական Ժոզեֆ Մասադի համար Իսրայելը «Եվրոպական հրեական վերաբնակեցման գաղութատիրության» արդյունք է, իսկ «ազատագումը», որի մասին խոսվում է Պաղեստինի ազատագրման կազմակերպության անունով, «ազատագրում է վերաբնակեցման գաղութատիրությունից»:

Չնայած ընթացիկ ռազմական գործողությունների թվացյալ տեղայնությանը եւ դրանց հարեւան պետությունների չմասնակցելուն, ստեղծվում է վտանգավոր իրավիճակ, երբ Իսրայելը ձգտում է վերականգնել հոկտեմբերի 7-ին արատավորված ուժի հեղինակությունը, որը թույլ չի տա որեւէ մեկին վիրավորել իրեն։ Մինչդեռ անվերահսկելի էսկալացիայի հավանականությունը գնալով մեծանում է։ Էլիոտ Քոենը գրում է․ «իսրայելցի ստրատեգների համար Շուքրի եւ Հանիայի վերացումը արշավի մի մասն էր, որի նպատակն էր իրականցնել երկու խնդիր՝ վերականգնել Իսրայելի հեղինակությունը որպես զսպման միջոց եւ վերականգնել ծեծված իսրայելական բարոյականությունը։ Հըզբոլլահին եւ ՀԱՄԱՍ-ին հասցված կորուստները (իսրայելցիները համակարգված հարձակվում են երկու կազմակերպությունների բարձրագույն ղեկավարության վրա), անկակած, դրանք դարձնում են քիչ արդյունավետ են դարձնում: Այնուամենայնիվ, Իսրայելի ավելի լայն նպատակը հեղինակության բնույթ է կրում.ստիպել թշնամիներին հավատալ, որ իր հետախուզության գործակալներն ամենուր են, որ նրա զինված ուժերը մահացու ճշգրիտ են, որ Երուսաղեմը կարող է գտնել նրանց եւ սպանել նրանց, որտեղ էլ որ լինեն»: Իսրայելի ղեկավարությաւնը կարելի է հասկանալ. Առանց հեղինակության վերականգնման ընդդիմության հետ ներքին պայքարը տանուլ է տրվելու, ընդ որում՝ անկախ արտաքին խնդիրներից։ Սակայն էսկալացիայի միջոցով վերականգնվելու ձգտումը կարող է ճակատագրական լինել ողջ տարածաշրջանի համար։

Այսօր աննախադեպ սուր է դրված Պաղեստինի խնդրի լուծման հարցը։ Ի վերջո, այդ խնդիրը պետք է լուծել, եւ արդեն ակնհայտ է, որ այն դրսից չի լուծվի։ «Անվերջ Օսլոների» ժամանակն անդառնալիորեն անցավ։ Լուծումը պետք է աճի տարածաշրջանի ներսից։ Էլիտաները համառորեն հոգնածություն են ցուցաբերում խնդրից, բայց դեռեւս վճռականություն չեն գտնում «Պաղեստինյան փակուղուց» դուրս գալու համար վերջնական գործողությունների անցնելու համար։ Ֆեդերացիայի կամ համադաշնության տարբերակները թեեւ ունեն իրենց համակիրները, բայց դժվար թե աշխատեն։ Մնում է "Three-State Solution" -ի մեկ տարբերակ՝ երեք պետությունների մասին որոշումը․ Իսրայել-Եգիպտոս-Հորդանան, 1967 թ-ի սահմաններին վերադառնալու նույն պահանջը, որը հնչում է բոլոր կողմերից։ Սա Պաղեստինի արաբական պետություն ստեղծելու կոչ է այն սահմաններով, որոնք չե՞ն եղել: Միգուցե, յանուամենայնիվ, սա դեռեւս վերջնականապես չձեւավորված, բայց արդեն թափ հավաքող կոնսենսուս է, որը, հնարավոր է, կլուծի մնացած խնդիրները։ Ինչ վերաբերում է պաղեստինյան ինքնությանը: Պաղեստինը հենց այն «կոմունալ բնակարանն» է, որը սպասում է իր հնարամիտ «ռիելթորին», որը կարող է հաշվի առնել «վերաբնակեցվածների» շահերը։ Թվում է՝ տարածաշրջանային հետաքրքրվողները միանգամայն ի վիճակի են նման դերակատար գտնել։

Մինչ գրվում էր այս ակնրակը, Կահիրեից լուրեր եկան՝ ՀԱՄԱՍ-ը եւ ՖԱԹՀ-ը գրեթե պայմանավորվել են Գազայի հատվածում եւ Արեւմտյան ափին համատեղ կառավարման կառուցվածքի մասին: Գուցե սա հենց այն է, ինչ կարելի է անվանել առաջին քայլ: Չնայած…

Անդրեյ Զելտին

Աղբյուրը՝ russiancouncil.ru-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի