Ինչպես աշխատել ԵԱՏՄ-ի հետ. Արա Նռանյան

Հոդվածի հեղինակը 2015 թվականի հունվարի 2-ից մինչև 2016 թվականի հունվարի 31-ը եղել է Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի կոլեգիայի անդամ (Նախարար)։

Նախաբան

Եվրասիական տնտեսական միությանը (ԵԱՏՄ) Հայաստանի անդամակցության վերաբերյալ բոլոր  գնահատականները, լինեն դրանք գովաբանական ու հիացական թե քննադատական կամ մտահոգ (առարկայական թե ենթակայական), հիմնականում պայմանավորված են զգացմունքային մոտեցմամբ, ինչը թելադրված է նախևառաջ քաղաքական դրդապատճառներով ու շահերով: Անշուշտ, ցանկացած  համարկում չի կարող լինել առանց քաղաքական բաղադրիչի: Սակայն Հայաստանի՝  ԵԱՏՄ-ին անդամակցության այս հինգ տարիները փաստեցին, որ ԵԱՏՄ իրական էության, նպատակների, ծրագրերի, զարգացման ուղղությունների, որոշումների կայացման մեխանիզմների, շահերի միասնության ու բախումների ոչ ճիշտ ընկալումը հանգեցնում  է երկրի մասնակցության ոչ բարձր արդյունավետության և նվազեցնում է առավելություններից օգտվելու ու մարտահրավերներին դիմագրավելու կարողությունը:

ԵԱՏՄ-ն ստեղծվել է Մաքսային միության հիման վրա, որի առաջնային  նպատակը եղել է մի քանի երկրների արտաքին սահմաններով միասնական մաքսային գոտու ստեղծումը` միասնական մաքսային դրույքաչափերով, կանոնակարգումներով և մաքսատուրքերից ձևավորվող միասնական բյուջեով, որը որոշակի մասհանումով բաշխվում է պետությունների միջև:

Միաժամանակ ԵԱՏՄ երկրները խնդիր են դրել վերացնելու անդամ պետությունների միջև աշխատուժի, ապրանքների, ծառայությունների տեղաշարժի խոչընդոտները, բացառելու հակամրցակցային գործունեությունը, ինչպես նաև առանձին ոլորտներում ստեղծելու միասնական շուկաներ (էներգետիկա, տրանսպորտ, ծառայությունների առանձին տեսակներ և այլն):

Ստեղծվել են ԵԱՏՄ կառավարման մարմինները: Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովը (ԵՏՀ) ունի 2 մարմին՝ Խորհուրդը (մասնակցում են փոխվարչապետները) և մշտապես գործող Կոլեգիան,  որի կազմում յուրաքանչյուր երկրից ընդգրկված են հավասար թվով անդամներ (նախարարներ): Նրանցից յուրաքանչյուրը պատասխանատու է որոշակի ոլորտների համար: ԵԱՏՄ-ում գործում են նաև Միջկառավարական խորհուրդը, որի կազմում ընդգրկված են անդամ պետությունների վարչապետները, և  Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհուրդը, որի կազմում ընդգրկված են անդամ պետությունների ղեկավարները:

ԵԱՏՄ կարգավորումները

Մաքսային կարգավորումներ և միասնական մաքսատուրքեր: Մաքսային քաղաքականությունը ԵԱՏՄ-ում արմատականորեն տարբերվում է այն մոտեցումներից, որոնք գործում էին Հայաստանում մինչև 2015 թվականը: Հայաստանում մաքսատուրքերն  ունեին բացառապես ֆիսկալ նշանակություն, չունեին որևէ կարգավորիչ գործառույթ, իսկ ազդեցությունը, տեղական արտադրության խրախուսման առումով, գրեթե զրոյական էր: Այդ համակարգը Հայաստանի` խիստ վիճահարույց պայմաններով Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանն անդամակցության հետևանք էր, որը նպաստավոր էր ներկրողների համար, չէր խթանում տեղական արտադրությունը և խրոնիկ դարձրեց առևտրային հաշվեկշռի բացասական մնացորդը:

ԵԱՏՄ-ում մաքսատուրքերն ունեն կարգավորիչ գործառույթ: Ապրանքը, որը չի արտադրվում ներսում և ներկրվում է ներքին արտադրության կարիքների համար, կարող է ունենալ զրո կամ ավելի ցածր դրույքաչափ, քան այն ապրանքը, որն ունի ներքին արտադրող: Այս համակարգը թույլ է տալիս պետություններին իրենց տնտեսության առանձին ճյուղերի կամ արտադրողների գործունեությանը նպաստելու համար դիմել ԵԱՏՄ մարմիններին՝ որոշակի ժամկետով բարձրացնելու կամ իջեցնելու այս կամ այն մաքսատուրքը: Գործում է նաև քվոտավորման հնարավորությունը, երբ կոնկրետ դեպքերի համար կարող են տրամադրվել ոչ միայն ժամանակային, այլ նաև քանակային արտոնություններ:

Հայաստանի պարագայում ամենամեծ առավելություններից է այն, որ նվազեցված է մաքսատուրքերի ազդեցությունը ողջ պետական բյուջեի եկամուտների վրա: Հայաստանի բյուջեն համալրվում է ԵԱՏՄ սահմանին գանձված մաքսատուրքի 1.22 տոկոսի չափով, ինչը նշանակում է, որ նվազում է ՀՀ մաքսային մարմինների մոտիվացիան՝ տարբեր  եղանակներով, օրինակ՝ հսկիչ գների գործադրմամբ, ներկրողներից գանձելու առավելագույն գումարը:

Ի դեպ, հարկ է արձանագրել, որ վերը նշված տոկոսադրույքը տարբեր առիթներով ենթարկվել է փոփոխության, սակայն դրա կիրառմամբ Հայաստանի Հանրապետությունը միշտ ստացել է ավելի շատ մասհանում ընդհանուր բյուջեից, քան ինքն է գանձել սահմանին: Իհարկե, ոչ ԵԱՏՄ պետություններից Հայաստան ներկրվող ապրանքների մի մասը ԵԱՏՄ սահմանը հատում է մյուս անդամ պետություններում, բայց բոլոր դեպքերում, ինչ մեթոդաբանությամբ էլ հաշվարկվում են տոկոսները, դրանք մինչ օրս ապահովել են դրական մնացորդ:

Տեխնիկական կանոնակարգեր:  Միության շրջանակում մշակվում և հաստատվում են բազմաթիվ տեխնիկական կանոնակարգեր (սննդի տարբեր տեսակների, ավտոմեքենաների, կոսմետոլոգիական արտադրանքի և զանազան այլ ապրանքների ու ոլորտների համար): Անկեղծ լինենք. նման կանոնակարգեր փոքր երկրները ոչ միայն առարկայական պատճառներով չեն կարող մշակել և հաստատել, այլև դա նպատակահարմար չէ միասնական շուկայի պարագայում: Բազմաթիվ պետություններ վերալիազորում են այդ գործառույթը վերպետական կառույցներին, որոնք ունեն  նյութական և մասնագիտական ավելի մեծ կարողություններ առաջադրված խնդիրները լուծելու համար:

Տեխնիկական կանոնակարգերն ունեն ինչպես անվտանգության, այնպես էլ կարգավորման բաղադրիչ: Աշխարհի բազմաթիվ պետություններ օգտագործում են սույն գործիքը սեփական արտադրողների ու ներքին շուկայի, ինչպես նաև սպառողների շահերի պաշտպանության համար: Այդ գործիքից լայնորեն օգտվում են նաև ԵԱՏՄ  անդամ մյուս պետությունները: Հայաստանը պարտավոր է և պետք է օգտվի այդ կանոնակարգերից՝ ներքին շուկայի անվերահսկելիությունը վերացնելու և սպառողների ու հանրության շահերը պաշտպանելու համար, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ պատրաստ լինի կանոնակարգերի միջոցով աջակցելու սեփական արտադրողներին:

Մրցակցություն և գնումներ: ԵԱՏՄ առանձին գործառույթներից է իր տարածքում մրցակցության և գնումների համակարգին հասանելիության ապահովումը: Ընկերությունները, որոնք ԵԱՏՄ որևէ երկրում գնումների մրցույթներին մասնակցելու ժամանակ հանդիպում են խոչընդոտների կամ անարդար մրցակցության, կարող են դիմել իրենց պետական կառույցներին` ԵԱՏՄ մարմիններում այդ հարցերը քննարկելու և լուծելու համար: Հայաստանի տնտեսվարողները Կառավարության աջակցությամբ պետք է ամեն ինչ անեն գնումների այդ հսկայական շուկայից սեփական մասնաբաժինը ունենալու համար:

Արտաքին տնտեսական հարաբերություններ: Միությունը բավական գրավիչ է այլ երկրների համար ազատ առևտրի պայմանագրեր կնքելու առումով: Միանշանակ է, որ առանձին փոքր երկրները հետաքրքրություն չեն ներկայացնում մեծ պետությունների համար, բայց երբ խոսքը 180 միլիոնանոց շուկայի մասին է, ապա իրավիճակը բոլորովին այլ է:

Հենց առաջին տարում ստորագրվեց ազատ առևտրի պայմանագիր Վիետնամի հետ, իսկ 2019 թվականին ուժի մեջ մտավ ազատ առևտրի համաձայնագիրը Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ: Այդ համաձայնագրի վրա աշխատանքը սկսվել էր դեռ 2015 թվականին` Հայաստանի Հանրապետության նախաձեռնությամբ ու ակտիվ մասնակցությամբ: Շատերի  գնահատմամբ՝ գործընթացը բավական երկար տևեց, սակայն, հաշվի առնելով Իրանի առանձնահատկությունները, նման փաստաթղթի ստորագրման նախապատրաստումը չէր կարող կարճ տևել:

Նկատի ունենալով Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը` ԵԱՏՄ մյուս պետությունների հետ միասնական սահմանի բացակայությունը, Իրանի հետ սահմանակից լինելը, ինչպես նաև Հայաստանին՝ որպես փոքր շուկա ու տնտեսություն ունեցող երկրի, աջակցության ցուցաբերման անհրաժեշտությունը՝ բանակցությունների նախապատրաստական փուլում պայմանավորվածություն էր ձեռք բերվել Հայաստանի և ԵԱՏՄ-ի միջև, որ ողջ փաթեթի քննարկման ժամանակ բանակցող թիմը նկատի է ունենալու Հայաստանի Հանրապետության շահերը, որոնք բանակցությունների ժամանակ չեն կարող լինել սակարկման կամ զիջման առարկա: Եվ որպես դրա առաջին քայլ՝ 2015 թվականի ամռանը բանակցող թիմը Երևանում հանդիպումներ ունեցավ Իրանի հետ աշխատող  հայ գործարարների, ինչպես նաև ՀՀ շահագրգիռ պետական մարմինների ներկայացուցիչների հետ:

Միասնական շուկաներ: ԵԱՏՄ աշխատանքի հաջորդ մեծ ուղղությունը աշխատուժի, ապրանքների և ծառայությունների ազատ տեղաշարժի խնդիրներն են, ինչպես նաև առանձին ոլորտների միասնական շուկաների ձևավորումը:

Որքան էլ նշվի աշխատուժի ազատ տեղաշարժի բազմաթիվ խոչընդոտների մասին, այնուամենայնիվ եղած ուղղություններից առավել մեծ առաջընթաց հենց այստեղ է արձանագրվում: Ինչ վերաբերում է ապրանքներին, ապա այս դեպքում խնդիրներն ավելի շատ տեխնիկական են, բյուրոկրատական, կամ առկա են ընթացիկ աշխատանքի թերացումներ: Հատուկ ուշադրության դաշտում է ծառայությունների ոլորտի ազատականացումը, որտեղ աշխատանքը պետք է լինի խիստ փուլային և հաշվի առնի բազմաթիվ այլ խնդիրներ: Այսպես, ըստ  ՀՀ օրենսդրության  ստացած թույլտվությունների  իրավաբանական կամ առողջապահական ծառայություններ մատուցողը կարո՞ղ է արդյոք ընդունելի լինել ԵԱՏՄ մյուս անդամ պետությունում և հակառակը: Սրանք հարցեր են, որոնք կարիք ունեն մանրակրկիտ ուսումնասիրման:

Ապրանքների ազատ տեղաշարժը հաճախ հանդիպում է մյուս երկրներում կիրառվող սահմանափակումներին: Դրանց մի մասը ԵԱՏՄ շրջանակում ձեռք բերված արտոնության հետևանք է, իսկ մյուս մասը հաճախ չի բխում ԵԱՏՄ օրենսդրությունից: Երկու դեպքում էլ  առկա է հակասություն ազատ տեղաշարժի սկզբունքների հետ, որի հաշվառումն ու մշտադիտարկումը իրականացնում է ԵՏՀ Կոլեգիան` այն աստիճանաբար  վերացնելու նպատակադրությամբ:

Հարկ է նկատի ունենալ, որ միասնական շուկաների հարցը երկկողմանի է: Մի կողմից Հայաստանին ձեռնտու է շինարարության, էներգետիկայի և տրանսպորտի ոլորտներում միասնական շուկայի ձևավորումը: Մյուս կողմից  պետք է հասկանալ, թե որքան են մրցունակ հայկական ընկերությունները (օրինակ` շինարարական կազմակերպությունները կամ բեռնատար ավտոփոխադրողները), կամ դրանք գոյություն ունե՞ն արդյոք (օրինակ` օդային փոխադրողները), որպեսզի  փոխադարձության սկզբունքով կարողանանք ազատականացնել այդ շուկաները և ձևավորել միասնական պայմաններ: Օրինակ՝ Բելառուսը կցանկանար օդային փոխադրումների ազատականացում, որպեսզի իր ազգային փոխադրողով մտներ ԵԱՏՄ մեծ շուկա և տաներ ուղևորահոսքի իր մասնաբաժինը: Հայաստանը, ազատականացումներ կատարելով, բացում է իր շուկան օտարի համար՝ ստանալով րոպեական արդյունք, սակայն դժվարացնում է սեփական ընկերությունների գործը: Այդպիսի մի քայլ տարիներ առաջ արդեն արվել էր օդային փոխադրումների ոլորտում, որտեղ կեղծ ազատականացումը  հանգեցրեց օտարների մենաշնորհի, ազգային ճյուղի ջախջախմանը և Հայաստանից դեպի օտար տնտեսություններ տարեկան մոտ կես միլիարդ դոլարի չափով արտահոսքի:

Էներգետիկ շուկայի դեպքում խնդիրն այլ է. միասնական շուկան կարող է  բարձրացնել կանխատեսելիությունը և կայունությունը, սակայն առաջացնել գայթակղություն՝ միասնական շուկայի պայմաններում դադարեցնելու սեփական հզոր ռեսուրսների զարգացումը, օրինակ` հրաժարվելով նոր ատոմակայանի կառուցումից կամ Իրանից գազի ներկրման ծավալների ավելացումից:

Միասնական շուկան ունի մեկ այլ ռիսկային կողմ ևս: Տարբեր մասնագիտությունների մարդիկ ցանկանում են ունենալ ազատ տեղաշարժի և աշխատանքի հնարավորություն մեծ պետություններում: Սակայն փոքր պետություններն արդյունքում դիմագրավում են աշխատանքային արտագաղթի սաստկացման մարտահրավերին:

Հետևաբար եզրակացությունը մեկն է` այդ ազատականացումները Հայաստանին  անհրաժեշտ են, քանի որ Հայաստանն ունի փոքր շուկա, և տեղական ընկերությունները զարգանալու համար կարիք ունեն ավելի լայն հնարավորությունների, սակայն, այդ ազատականացումներին զուգահեռ, երկիրը պետք է ձևավորի սեփական մրցունակ ռեսուրսները, այլ ոչ թե գայթակղվի օտարների ծառայություններից օգտվելով` ավելի աղքատացնելով պետությունն ու տնտեսությունը և վերացնելով զարգանալու վերջին շանսերը:

Ինչպե՞ս են աշխատում ԵԱՏՄ երկրները

ԵԱՏՄ-ի ներսում ամենամեծ խնդիրը «վերմակը» իր կողմը քաշելու ցանկությունն է, որից երկրները պետք է հրաժարվեն: Նման տրամադրվածությամբ աշխատանքը անպտուղ է, քանի որ հեշտությամբ բացահայտվում է և արժանանում մյուս պետությունների դիմադրությանը: Այսպես, երկրները պայքարում են իրենց տնտեսվարողների համար անհրաժեշտ ոլորտների ազատականացման համար, սակայն համառում են, երբ կարող են ազատականացվել այնպիսի ոլորտներ,  որոնց միջոցով իրենց ներքին շուկա կարող են ներխուժել այլ անդամ պետությունների ընկերություններ:

Ճիշտ ճանապարհը հետևյալն է. Եվրասիական տնտեսական միությունում տեղական ընկերությունները պետք է կուտակեն համապատասխան պաշար` արտաքին շուկաներ ներխուժելու համար, և եթե ազատականացում է ընթանում առանձին ոլորտում, ապա այն պետք է հավասարապես գործի բոլոր երկրների համար, լինի ալկոհոլի, սիգարետի, հրուշակեղենի թե առողջապահական ոլորտը, տրանսպորտային ծառայությունների շուկան կամ աշխատուժի տեղաշարժը:

Արձանագրենք որպես փաստ` ԵԱՏՄ երեք հիմնադիր պետությունները առարկայորեն ավելի արդյունավետ են օգտվում ԵԱՏՄ-ի կողմից ընձեռվող հնարավորություններից: Սա ունի իր բացատրությունը: Նախ չմոռանանք, որ այդ պետությունները համատեղ սկսել են աշխատել դեռ նախորդ ինտեգրացիոն կազմակերպություններում: Նրանք չունեն լեզվական հաղորդակցության խնդիր, պետական համակարգը համեմատաբար ավելի քիչ է վարակված նեոլիբերալության «բացիլով» (թեև նույնպես կրում է հետխորհրդային նեոլիբերալ գաղափարախոսության կործանարար ազդեցությունը), իսկ պետությունները դեռ պահում են կարգավորման որոշակի լծակներ (թեև դժվար է դա անվանել իրական պետական կարգավորմամբ կառավարման մոդել, քանի որ 1990-ականների համակարգային և արժեքային փլուզումը չէր կարող անհետ անցնել):

Հայաստանի պարագայում կարելի է ասել, որ անդամակցության  հարցով զբաղվող պետական կառավարման բարձրաստիճան պաշտոնյաները բավական լավ պատկերացնում էին ԵԱՏՄ-ն և լավագույնս ու, որքան հնարավոր էր այդ սեղմ ժամկետներում, արդյունավետ իրականացրին անդամակցությունը:

Բարձր մակարդակի է երկրների առանձին մարմինների, մասնավորապես` հարկային և մաքսային ծառայությունների միջև համագործակցությունը, այդ թվում` թվային տեխնոլոգիաների գործադրմամբ:

Մյուս կողմից հասարակության ու բիզնեսի  (բացառությամբ խոշոր բիզնեսի) ներկայացուցիչները, ինչպես նաև պետական կառավարման համակարգի միջին և ցածր օղակները  նվազ պատկերացում ունեն ԵԱՏՄ-ի մասին: Բավարար չեն գործարարներին աջակցության մեխանիզմները: Հաճախ հենց գործարարները տեղյակ չեն ԵԱՏՄ հնարավորություններից օգտվելու ուղիների մասին: Նույնը վերաբերում է Եվրասիական տնտեսական դատարանի կողմից, որը կազմված է յուրաքանչյուր երկրից ներկայացված երկու դատավորից, ընձեռվող հնարավորություններին:

Պետական մարմինների առնչությամբ այլ խնդիրներ էլ կան. պետության նեոլիբերալիզացիայի հետևանքով պետական կառավարման համակարգը դադարել էր մտածել որպես պետական կառավարիչ կամ կարգավորիչ, և շատերի մտածելակերպը դժվարությամբ էր (է) տրանսֆորմացվում (ձևափոխվում) տնտեսության կարգավորման մեխանիզմների ու պետության շահերի ապահովմամբ զբաղվող պատասխանատու մարդու հայացքի:

Որքան էլ տարօրինակ կարող է թվալ, սակայն առաջին տարին բացահայտեց մեկ այլ անսպասելի խնդիր: Խիստ դժվար է պետական համակարգի միջին և ցածր օղակներում գտնել մարդկանց, որոնք միաժամանակ տիրապետում են ռուսերենին, իրենց ոլորտին, գործարար հաղորդակցման և բանակցությունների արվեստին, կարող են հստակ ներկայացնել ու պաշտպանել սեփական երկրի դիրքորոշումը: Բոլոր մակարդակների պաշտոնյաները` սկսած տեղերում աշխատանքային խմբի անդամներից, այլ երկրների հետ աշխատելիս (ի դեպ, դա վերաբերում ոչ միայն ԵԱՏՄ-ի, այլ նաև այլ պետությունների հետ հարաբերություններին) պետք է լավագույնս ճանաչեն նաև  նրանց ներքին բարքերն ու ավանդույթները, միջգերատեսչական ու ներգերատեսչական հարաբերությունները, տիրապետեն միջպետական շփումների մշակույթին՝ այդ ողջ պատրաստվածությանը գումարելով սեփական երկրի դիրքորոշումը հստակ ու ճիշտ մատուցելու և պաշտպանելու ունակությունը:

Ամփոփում

ԵԱՏՄ-ն բավական լավ դպրոց է բոլոր մակարդակների պետական պաշտոնյաների  ու գործարարների համար՝ ինտեգրման մեծ գործընթացում աճելու և սովորելու համար, ինչը կօգնի նաև այլ շուկաներ մտնելու ժամանակ: Այն կարող է նաև մտածելակերպ փոխել պետական համակարգում, որտեղ պաշտոնյաները դուրս կգան «դիտողություններ և առաջարկություններ չունենք»  փակուղուց և կդադարեն հավատալ «պետությունը չպետք է միջամտի, շուկան կկարգավորի» հեքիաթին, կսովորեն արտաքին տնտեսական հարաբերություններ վարել, հասկանալ սեփական երկրի տնտեսական շահերը, պայքարել դրանց համար ինչպես ԵԱՏՄ-ում, այնպես էլ ԵԱՏՄ-ի միջոցով` երրորդ երկրում:

Միայն ԵԱՏՄ-ին անդամակցության փաստը ոչինչ չի տալիս և չի կարող տալ անդամակցող պետությանը: Սա հնարավորություն է, որից կա՛մ օգտվում ես, կա՛մ` ոչ:

Վերջում մի կարևոր հաստատում` առանց փակագծերը բացելու: Միշտ բոլորին հետաքրքրել է՝ Հայաստանն ունա՞կ է արդյոք ինքնուրույն պաշտպանելու իր շահերը մեծ կառույցներում, կամ երկիրը չի՞ ենթարկվում արդյոք ճնշումների: Եվրասիական տնտեսական միությանն անդամակցության այն շրջանում, որին լավատեղյակ եմ, երբեք  որևէ ճնշում չի եղել Հայաստանի նկատմամբ: Հայաստանի խնդիրները միշտ ըմբռնումով են ընկալվել անդամ պետությունների կողմից: Եթե խնդիրը լիարժեքորեն ներկայացվել ու մատուցվել է, ապա գործընկեր պետությունները երբեք չեն պնդել Հայաստանի Հանրապետության շահերից չբխող մոտեցումները:

Եթե առկա են որոշակի խնդիրներ, ապա հարկավոր է սովորել ապրել ու աշխատել մեծ աշխարհում` դիմագրավելով մարտահրավերներին և օգտվելով այդ աշխարհի ընձեռած հնարավորություններից ու բարիքներից, այլ ոչ թե ամփոփվել սեփական տարածքում և մեղադրել ողջ աշխարհին սեփական խնդիրների համար:

Դրօշակ, թիվ 2 (1636), փետրվար 2020թ.