Ռուբեն Տեր-Մինասյանի անվան շուրջ հյուսված հեքիաթները

Կարէն Խանլարեան

Ականաւոր քաղաքական գործիչ, հայկական ազատագրական շարժման նշանաւոր գործիչ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան երրորդ ռազմական նախարար եւ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Բիւրոյի բազմամեայ անդամ Ռուբէն Տէր-Մինասեանի (1882-1951 թթ.) հասցէին վերջերս հրապարակուել է ցեխարձակումների մի նոր շարք՝ «ԳԻՏԷԻ՞Ք ԹԷ…» վերտառութեամբ, պատմաբան Գէորգ Եազըճեանի հեղինակութեամբ, ով յայտնի է մեզ, որպէս «Հայաստանի Ազատագրութեան Հայ Գաղտնի Բանակ»-ի (ՀԱՀԳԲ, ԱՍԱԼԱ) առնուազն համախոհ, եթէ ոչ՝ անդամ։

Ռուբէնի դէմ տուեալ զրպարտութիւնները, ըստ էութեան, նորութիւններ չեն։ Խորհրդային պատմաշինութեան մեքենան նման արշաւանքներ փորձել է իրականացնել ոչ միայն Ռուբէն Տէր-Մինասեանի, այլեւ Սիմոն Վրացեանի, Վահան Նաւասարդեանի, Միքայէլ Վարանդեանի, Դրոյի, Արշակ Ջամալեանի եւ այլոց դէմ, որոնց ղեկավար դերակատարութեամբ յաջողուեց վերականգնել ՀՅ Դաշնակցութեան գաղափարական հմայքն ու կազմակերպական կորովը՝ Հայաստանի խորհրդայնացումից եւ անկախութեան անկումից յետոյ ընկած բարդ ու դժուարին ժամանակահատուածում։

Նոյն իներցիայով, այսօր էլ գլորւում է հակադաշնակցական պայքարի թափանիւը եւ դրսեւորւում բոլշեւիկամէտ հայ տարրերի հռետորաբանութիւններում՝ սեկտարիզմից ու նէօնացիզմից մինչեւ պոպուլիզմ ու նէօլիբերալիզմ…

ԳԻՏԷԻ՞Ք ԹԷ…

1. ՀՅԴ գործիչ, Բիւրոյի երկարատեւ անդամ Ռուբէն Տէր Մինասեանը, իբրեւ ներքին գործոց եւ զօրաց նախարար կարեւոր դեր ունեցած է Կարսի 30 հոկտեմբեր 1920-ի խայտառակ անկման ու անոր հետեւած՝ առաջին հանրապետութեան կործանման մէջ:

Այս հեքեաթի բուն հեղինակը Շահան Նաթալին է, որ Կարսի անկումից մի քանի տարի անց՝ 1929 թուականին գրում էր. «Ինչո՞ւ ինկաւ հապա Կարսը, Հայաստանի Անկախութեան խարիսխը եւ բանալին: Անտեղեակներ չեն մնացած այլեւս, որպէսզի չգիտնան, որ հայ զինուորները, Սարը-Գամըշէն մինչեւ Կարսի պատերուն տակ եւ աւելի հեռուն՝ մինչեւ Ալեքսանդրապոլ եւ Ջաջուռի բարձունքներուն վրայ, ո՛չ միայն Հաճընի անպարտելի քաջերուն ի յայտ բերած հայրենասիրական եւ մարտական խոյանքը չունեցան, այլ եղան անարի, վատասիրտ եւ դասալիք, Հայրենիքն ու Ազատութիւնը փոշիի վերածելով քէմալական քանի մը անարժէք զորաբաժիններու պատեաններէն չքաշուած սուիններուն առջեւ։

Կարսի անկումը Հաճընի պատուաւոր աղէտին հետ նմանութեան ու զուգակշռի եզրերէ զուրկ է նաեւ ա՛յն պատճառով, որ Երեւանի հայ իշխանաւորներուն եւ նախարարներուն կամքը եւ գործունէութիւնը կաշկանդող ո՛չ մէկ ուժ կամ ազգեցութիւն գոյութիւն չունէր Հայաստանի մէջ, 1920-ի այդ մռայլ օրերուն» ։

Նոյն Նաթալին, 1932 թ. արդէն «յայտնաբերել» էր հասցէատիրոջը եւ յստակ գրում էր. «…Պատերազմական նախարար Ռուբէն Տէր Մինասեան Կարսը Թուրքին կը յանձնէր` առանց գնդակ արձակելու» :

Կարսի անկման կապակցութեամբ բազմաթիվ գիտական յօդուածներ եւ զեկոյցներ են հրապարակուել եւ մենք մտադիր չենք այստեղ հերթականը ներկայացնել։ Ցանկանում ենք միայն աւելացնել մի քանի նոր փաստարկներ, որոնք թերեւս առաւել նուազ են քննութեան առարկայ դարձել։ Այս առումով նախ բերենք մի շշմեցուցիչ եւ միեւնոյն ժամանակ ամօթալի փաստ. Ղարաբաղի «հեղկոմ»-ի նախագահ, հայակեր՝ Ասադ Կարաեւը Ղարարաղի ՐԵՎԿՈՄ-ին գրած, 1920 թ. յուլիսի 18 թուակիր եւ ԽԻՍՏ ԳԱՂՏՆԻ, նամակում գրում էր, Կարսի անկումից առնուազն հինգ ամիս առաջ. «Ոչ մի երկրում փողով չի կարելի անել այն, ինչ հայերի մէջ։ Դա ապացուցուած բան է… Ես երկար եմ գրում այդ առթիւ, որ Ձեզ եւ բոլոր ընկերներին համոզեմ, որ շատ սխալ էր ձեր հին քաղաքականութիւնը, այն է՝ զօրքերով գրաւել Ղարաբաղ-Զանգեզուրը: Գիտենք, որ մեր զօրքերը ջարդուեցին, իսկ այսօր զօրքերի փոխարէն մեր դրամները գրեթէ հրաշքներ են կատարում: Նորից եւ նորից կրկնում եմ իմ խորհուրդը՝ չափսոսէք եւ ոչ մի գումար: Աւելացրէք ռոճիկները, տուէք նուէրներ եւ այն ամենը, ինչ որ կուզեն: Կառավարութիւնը որոշել է Ղարաբաղ-Զանգեզուրը Ադրբէջանին միացնելու գործի համար բաց թողնել եւս երկու հարիւր միլիոն ռուբլի…» ։

Չորս կամ հինգ ամիսը բաւարար ժամանակ էր հայ բոլշեւիկների համար, որպէսզի ստանալով Բոլշեւիկ կուսակցութեան ֆինանսական աջակցութիւնն մեկնարկէին հայոց պետութեան քայքայման գործընթացը։ Ահա ե՛ւ կարաեւեան ռազմավարութեան անմիջական պտուղը. Երեւանի երիտասարդ կոմունիստների «Սպարտակ» կազմակերպութեան մէկ թռուցիկը, որը հրապարակուել է 1919 թ. յուլիս ամսին, երբ ՀՀ բանակը Բէիւք-Վեդիի շրջանում զբաղուած էր թուրք-թաթարական հակապետական խռովութիւնները վերահսկելու գործով: Յիշեալ թռուցիկում, որի հեղինակը յայտնի բոլշեւիկ Արշաւիր Մելիքեանն էր, հայ զինուորներին կոչ էր արւում զինուորական հրամանատարութեան կարգադրութիւններին չենթարկուել, եւ «թուրք աշխատաւոր եղբայրների» դէմ կռուելու փոխարէն պայքարի դուրս գալ հանրապետութեան իշխանութիւնների դեմ :

Դասալքութեան կոչերի մի այլ օրինակ՝ «Կոմունիստական կուսակցութիւն – Ալեքսանդրապոլի կոմիտէ» ստորագրութեամբ, հայ բոլշեւիկների՝ Հայաստանի բանակի զինուորներին ուղղուած թռուցիկներից մէկում ասւում է. «Դաշնակցական խայտառակ կառավարութեան խմբապետներից կազմուած զօրքը նահանջում է Քեմալի զօրքերի ահաւոր յարձակումներից: Բաւական չէ, որ նրանք թալանեցին եւ կողոպուտի մատնեցին ժողովրդի հարստութիւնները, բաւական չէ, որ նրանք հայ աշխատաւոր ժողովրդի գլխին չարիք դարձան, այժմ էլ խաբում են ձեզ գիւղացիներ եւ զինուորներ, ասելով, որ գալիս են թուրքերը հայ աշխատաւորութեանը թալանելու եւ կոտորելու: Մենք կոչ ենք անում ձեզ չհաւատալ դաշնակցականների հազարաւոր ստերին, որովհետեւ եկողները ոչ թէ թալանի աւազակներ են, այլ հայ գիւղացիների, զինուորի ու բանուորի ընկերներ՝ թուրք աշխատաւորներ են: Հաւատացէք, որ Կարսում, Ալեքսանդրապոլում եւ գրաւուած միւս տեղերում նրանք ոչ թալանել են ժողովրդին եւ ոչ էլ կոտորել, այլ հաստատել են բանւորագիւղացիական կարգ ու կանոն: Եկողները ոչ թէ թշնամիներ են ձեզ, այլ դաշնակների կառավարութեան։ Ուստի նորից կոչ ենք անում ձեզ տեղերից չշարժուել, մնալ հանգիստ, չգաղթել… Այժմ դուք բոլորովին երես դարձրէք դաշնակցականներից» :

Քեմալական զինուած ուժերի ագրեսիայից ամիս ու կէս առաջ, արդէն պարզ էր Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Դաշնակցութեան ճակատագիրը Քեազիմ Կարաբեկիրի համար։ Այս մասին ուշագրաւ տեղեկատուութեան ենք հանդիպում ամերիկեան ԶԼՄ-ներում.

Ռուբէն Տէր-Մինասեան

«ՊՈԼԻՍ, օգոստոսի 11, հաղորդում է Associated Press-ը- Երեւոյթներ կան առ այն, որ Էրզրումում թուրքական ազգայնական բանակի հրամանատար Քեազիմ Կարաբեքիրը համաձայն չէ Անգորայի ազգայնական կառավարութեան ղեկավար Մուստաֆա Քեմալ փաշայի հետ եւ գործում է անկախ, այսպէս է ասւում Կարաբեքիրի ստորագրած յայտարարութեան մէջ, որը տպագրուել է «Իսթիկբալ» թերթում…» «Բոլշեւիկները կ’աջակցեն թուրք ազգայնականների պայքարում ընդդէմ՝ դաշնակիցների եւ Թուրքիայի միջեւ խաղաղութեան պայմանագրի կիրարկման»- ասում է Կարաբեքիրը եւ աւելացնում. «Մեր ռուս բոլշեւիկ ընկերները գրաւել են Բրեստ Լիտովսկը։ Լեհաստանը՝ մեր իմպերիալիստ թշնամիների միակ յոյսը, աղաչում է, որ Լեհաստանում հաստատուի խորհրդային իշխանութիւն։ Լեհաստանի կողմից խորհրդային կառավարման ձեւի ընդունումը մեծ խուճապ կը ստեղծի մեր կայսերական աւազակների ճամբարում։ Ազատութեան արեւն իր ճառագայթներն է արձակում Եւրոպայի ճնշուած բնակչութեան վրայ»:
«Այսուհետ իրաւիճակը կը պարզեցուի։- շեշտում է Կարաբեքիրը,- Բրիտանացի աւազակները եւ նրանց համախոհները շուտով կը հասկանան իրենց սխալները։ Դաշնակցութիւնը, հայկական հզոր կուսակցութիւնը կը ջնջուի, եւ խաղաղութիւնը կը տիրի Մերձաւոր Արեւելքում։ Այն թղթի ջարդօնը (խօսքը Սեւրի պայմանագրի մասին է-ԿԽ), որը նրանք ստիպում են մեզ ստորագրել, կը լինի պատառոտուած, եւ մեր դաշնակիցները, ովքեր վերջնական հարուած են հասցնում լեհերին, շուտով կազատեն մեզ մեր թշնամիներից, հետեւաբար, ես այժմուանից շնորհաւորում եմ ձեզ, այս մեծ յաղթանակի կապակցութեամբ, եւ ուրախութեամբ նշում մօտալուտ ազատման ժամը» :

Ի միջի այլոց շեշտենք, որ Կարաբեքիրի նախատեսութիւններից մէկը միայն, այսինքն. «Դաշնակցութիւնը, հայկական հզոր կուսակցութիւնը կը ջնջուի» պլանը չիրականացաւ, շնորհիւ՝ հենց Տէր Մինասեանների, Վրացեանների եւ Նաւասարդեանների եւ միւսների, որոնց մասին նշել էինք այս աշխատութեան նախաբանում։ Իսկ Կարաբեքիրի միւս նախատեսումները, ցաւոք իրականութիւն դարձան եւ հիմնովին շրջեցին Հայաստանի ու հայութեան ճակատագիրը…

«Մշակ»-ը իր հոկտեմբերի 23-ին, Կարսի անկումից մօտ շաբաթ առաջ, իր խմբագրականում շեշտելով հանդերձ, որ «բոլորը պէտք է կանգնեն միմիայն եւ միեւնոյն ժամանակ Հայաստանի պաշտպանութեան համար…», այնուամենայնիւ միանգամայն անիմաստ ու անկապ կերպով յարձակւում էր դաշնակցական իշխանութիւնների վրայ, ասելով, թէ. «Դուք ցանկացաք լինել միակը եւ այսօր Հայաստանի դժբախտութեան օրին մնացիք մենակ։ Դուք ցանկանում էք յենուել ժողովրդական մասսայի վրայ, բայց ինչ, ի՞նչ էք տալու դրա փոխարէն, միթէ միայն կուսակցական կուրութիւն» ։

Պարզւում է, որ «Մշակ»-ն էլ է տեղեկացուած եղել ՀՀ զինուած ուժերի կանխորոշուած, վերահաս պարտութեան մասին, ու նշեալ խմբագրականով փորձ է կատարել ժամանակին գնացքից դուրս թռչելու համար։ Աւելորդ է յիշեցնել, որ նման դիրք են որդեգրել ոչ միայն Հայաստանի աջերը, այլ նաեւ ձախերը, յանձին հայ Էս-Էռ-ների եւ հայ մենշեւիկների։

Կարաեւի նամակը, Կարաբեքիրի յայտարարութիւնը, ինչպէս նաեւ «Սպարտակ»-ի եւ կոմկուսի «Ալեքսանդրապոլի կոմիտէ»-ի կոչերը բաւարար չե՞ն ապացուցելու, որ բոլշեւիկ ղեկավարութիւնը բազմակողմանիօրէն՝ քաղաքականութեամբ, զէնք-զինամթերքով ու ֆինանսապէս հովանաւորել է հայ եւ ադրբեջանցի իր կուսակիցներին՝ ՀՀ-ն ներսից ապակայունացնելու եւ Քեմալի առաջ ծնկի բերելու ուղղութեամբ։ Փաստ, որի կողքից թեթեւ սրտով անցնում է, ինչպէս Շահան Նաթալին, այնպէս էլ Գէորգ Եազըճեանը՝ բոլշեւիզմին յանկարծ չդիպչելու մտավախութեամբ։ Նրանք հայ ու թաթար դասալիք ու դաւադիր բոլշեւիկների հիմնական մեղաւորութիւնը ստուերելու նպատակով, ՀՀ իշխանութիւններին, մասնաւորաբար ՀՅ Դաշնակցութեանն ու Ռուբէն Տէր Մինասեանին են անարդարօրէն նստեցնում մեղադրեալի աթոռին։

Այս իմաստով Եազըճեանը, մի այլ տեղ, բաւարարւում է միայն Անդրանիկ Ծառուկեանին վկայակոչելով, թէ Կարսի անկումը բոլշեւիկեան քարոզչութեամբ պայմանաւորելը «կրնայ մասամբ ճիշտ ըլլալ», բայց «անբաւարար» է ու «անհամոզիչ» ։

Շահան Նաթալիի «բաւարար» եւ «համոզիչ» հաստատումը չափազանց հեռու է իրականութիւնից, երբ նա ասում է, թէ. «Երեւանի հայ իշխանաւորներուն եւ նախարարներուն կամքը եւ գործունէութիւնը կաշկանդող ո՛չ մէկ ուժ կամ ազգեցութիւն գոյութիւն չունէր Հայաստանի մէջ…»։

Իհարկէ՛ գոյութիւն ունէր արտաքին ազդեցութիւնների վիթխարի, սիստեմատիկ եւ շղթայական մի շարան։ Եւ իրոք չէր կարող պատահական լինել Կոմկուսի յայտարարութեան այն մասը, որում ասւում էր. «եկողները… թուրք աշխատաւորներ են»։ Իրոք չէր կարող պատահական լինել. այս մասին մամուլից իմանում ենք հետեւեալը. «ԲՈԼՇԵՒԻԿԵԱՆ ՕԳՆՈՒԹԻՒՆԸ ՔԷՄԱԼԻՆ – Բաթումից հաղորդում են, որ սեպտեմբերի 28-ին Տրապիզոն է հասել 2 փոխադրանաւ ռազմամթերքով բարձած: Նոյն նաւով Տրապիզոն են հասել թիւրք սպաներ, որոնք աւարտել են Կազանի զինւորական դպրոցը։ Ռազմամթերքն ուղարկուած է բոլշեւիկների կողմից, որպէս օգնութիւն Մուստաֆա Քէմալին: ԲՈԼՇԵՒԻԿԵԱՆ ԴԵՍԱՆՏ ՏՐԱՊԻԶՈՆՈՒՄ – Հոկտեմբերի 1-ին Տրապիզոն է հասել մի փոքր փոխադրանաւ, որից ափ են իջել 300 բոլշեւիկեան զինուոր» ։

Այսպէս՝ «թուրք աշխատաւորներ»-ը փաստօրէն՝ հարիւրաւոր թուրք բոլշեւիկ «դեսանտ սպաներ» եւ զինուորներ են եղել, որոնց դէմ չպիտի էլ կռուէին բոլշեւիկեան քարոզչութեամբ վարակուած՝ ՀՀ զինվորականները, ինչպէս ե՛ւ չկռուեցին Կարսում։

Երեւոյթի խորքային պատճառները շատ աւելի բարդ են, քան փորձ է կատարւում ներկայացնել։ Գլխաւորը Քեմալ-բոլշեւիկեան գաղտնի պայմանագիրն է, որի նախնական բնագիրը ստորագրուեց 1920 թ. օգոստոսի 24-ին, Սեւրի պայմանագրի ստորագրումից երկու շաբաթ յետոյ, եւ որը գլխաւոր խթանը հանդիսացաւ Հայաստանի դէմ պատերազմական գործողութեան իրականացման համար:

«Գրաւ կը դնենք, սակայն, որ հազիւ թէ մատի վրայ համրուին անոնք, որ ծանօթ են Ալեքսանդրապօլի դաշնագիր կոչուած այն անպատիւ թուղթին, որ վարչապետ Վրացեանի հրահանգով ստորագրել կ’իյնար, երբ պատերազմական նախարար Ռուբէն Տէր Մինասեան Կարսը Թուրքին կը յանձնէր` առանց գնդակ արձակելու» ,- ասում է ՀՅԴ Բիւրոյի արտաքսուած անդամ՝ Շահան Նաթալին, 1932 թ.:

Երկու հարց է ծագում այստեղ Շահան Նաթալիի հնչեցրած ծանրակշիռ մեղադրանքի շուրջ.

1- Ինչո՞ւ Շահան Նաթալին 1920-1921 թթ. սկսեալ մինչեւ առնուազն 1930 թ. ՉԻ ԲԱՑԱՅԱՅՏԵԼ Սիմոն Վրացեանի եւ Ռուբէն Տէր Մինասեանի կատարած «դաւաճանութիւնը»։ Թերեւս նպատակայարմար չի գտել թէ՞ ընդհանրապէս այդպիսի զրպարտութիւնը ինքն է յօրինել եւ «գրաւ»-ի տեսքով արտաբերել աւելի ուշ՝ 1932 թ.։

2- Եթէ զրպարտութիւնը յօրինուած չէր, ապա Շահան Նաթալին ինչպէ՞ս է համաձայնւել, իր իսկ ասութեամբ՝ այս երկու «դաւաճան»-ների հետ միասին, 1925 թ. ընտրուել եւ մտնել միեւնոյն մարմին՝ ՀՅԴ Բիւրօ։ Ի դէպ նշենք, որ Նաթալին, ոչ թէ կամովին է «հեռացել» ՀՅԴ-ից, ինչպէս պնդում են ոմանք, այդ թւում եւ ինքը, այլ արտաքսուել է ՀՅԴ-ից 1931 թ.։ Սա էլ է իհարկէ պատեհապաշտութեան հետևանք։

Երիցս իրաւացի է Աշոտ Մելքոնեանը, որ Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան կործանումը պայմանաւորում է «միմիայն արտաքին գործօնների ազդեցութեամբ», եւ որ այդ կործանման համար «օբյեկթիւ ոչ մի պատճառ գոյութիւն չունի» ։

Այս հարցն այնքան անթաքոյց է, որ մինչեւ իսկ Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցութեան Կուբանօ-Չերնոմորեան սեկրետարիատին կից արեւելեան ազգութիւնների բաժնի հայերէն պաշտօնաթերթը գրում էր .«Շնորհիւ քէմալիստների առաջխաղացմանը «Անդրկովկասեան դեմոկրատիայի» շարքերում ստեղծուած մի ժամանակուայ համերաշխութեան փոխարէն, ներկայումս նկատելի է սուր պայքար:

ՔԱՒՈՒԹԵԱՆ ՆՈԽԱԶԸ ՀԱՆԴԻՍԱՆՈՒՄ Է ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԻՒՆԸ (ընդգծումը մերն է-Կ.Խ.)» :

Խորքային այս պատճառը, այսինքն՝ ՀՀ զինվորականության հոգեվիճակը, չի վրիպել նոյնիսկ երիտասարդ բանաստեղծ՝ Նայիրի Զարեանի անզէն հայացքից։ Կարսի անկման առթիւ Գնդապետ Մազմանեանի յիշատակին նուիրուած Զարեանի հազուադէպ այս բանաստեղծութիւնից մէջ ենք բերում հետեւեալ հատուածը, տուեալ հոգեվիճակն ամենայն խորութեամբ պատկերելու նպատակով.

«Այս պատմութիւնը ամօթակեզ բերնէ բերան է գալարւում,
Եւ ինչպէս oձ բիւրաժանիք հոգիներն է մեր խայթում:
Նրանք եկան խռնուեցան մեր անառիկ դիրքերի տակ,
Ոռնում էին դիրքերն ի վեր զերթ գայլերի սոուած վոհմակ,
Գնդապետը մեր քաջարի նշան տուեց վերջին կռուի,
Ինչպէս մի հօտ հեզ ոչխարի՝ մերինները կարկամեցին:
Սովալլուկ գայլերի պէս նրանք սողում էին դէպ մեզ,
Գնդապետը երեք անգամ աղաղակեց կռուի նշան,
Երեք անգամ «յառաջ» ձայնեց ու սլացաւ սուսերամերկ,
Երեք անգամ դիրքերն ի վեր նա պաղատեց կռուի հրաւէր…
Մերոնք, ասես, շշմած էին ինչպէս հօտը հեզ ոչխարի,-
Չկռուեցին. չգոռացին հրացանները հազար-լեզու,
Չխօսեցին գնդացիրներ-հրակոկորդ հռետորներ.
Մինչ գազազած գայլերի պէս նրանք սողում էին դէպ մեզ,
Մերինները կորասուին բիւրակռնակ խուճապեցին:
Երբ որ խուճապը նա տեսաւ ոչխարխուռն իր զօրքերի,
Երբ ամօթը ամպի պէս նստեց նրա ճակտի վրայ՝
Իր դիակը սուինամերձ թշնամիի առջեւ փռեց…
Իսկ զինուորները դասալիք, մեր զինուորները խուճապող
Հաւաքեցին միջնաբերդում իրենց վախը ամօթալի
Խռնուեցին իրարու մօտ զերթ գայլ տեսած ոչխարի հօտ
Լեարդերի պէս իրենց ճերմակ՝ բարձրացուցին մի դրօշակ…
Այս պատմութիւնն ամօթակեզ սրտերից-սիրտ է գալարւում,
Եւ ամօթը բիւրակնճիռ ճակատներն է մռայլում…» ։

Թուրքական զօրքի հրամանատար Քեազիմ Կարաբէքիրը հետեւեալ ողջոյնի հեռագիրն է ուղարկել Ալէքսանդրօպոլի «ՌԵՎԿՈՄ»-ին, 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ի չարաբաստիկ օրը . «Ես ուրախութեամբ լսեցի Կարմիր զօրքերի Դիլիջան գալը: Ձեր բարեկամ եւ դաշնակից տաճկական զօրաբանակի կողմից ողջունում եմ ձեր մուտքը Դիլիջան եւ փափագում եմ մեր յաղթութիւնը իմպերիալիզմի դէմ, յանուն աշխատաւոր ժողովրդի բարօրութեան եւ բախտաւորութեան: Մեր մէջ անյապաղ կապ հաստատելու մասին ես կարգադրութիւն եմ արել» :

Բոլշեւիկները Քեմալի յարձակումը համարում էին անգամ յառաջադիմական եւ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ։ Այս մասին դարձեալ Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցութեան Կուբանօ-Չերնօմօրեան սեկրետարիատին կից արեւելեան ազգութիւնների բաժնի պաշտօնաթերթը գրում էր. «ՔԵՄԱԼ ՓԱՇԱՅԻ ՅԱՐՁԱԿՈՒՄԸ ԱՆԴՐԿՈՎԿԱՍԵԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ՎՐԱՅ.- …Նայելով ընդհանուր յեղափոխական շահերի տեսակէտից, մենք պէտք է բացատրենք այդ յարձակումը իբր հարուած պատրաստող հակայեղափոխականների դէմ։ Ինչպէս երեւում է այն գերեզմանի մէջ, որ անդրկովկասեան հանրապետութիւնները պատրաստում էին Խորհրդային Ռուսաստանի համար, իրենք են թաղուելու: Իսկ վաղը նրանց գերեզմանների վրայ յեղափոխական բանուորութիւնն իր իշխանութեան հիմքը կը դնի» ։ Հենց սա է խորքային պատճառը Կարսի անկման, ինչպէս նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան ոչնչացման։ Չկայ ուրիշ իրականութիւն։ Մի փորձէք սա Ռուբէն Տէր Մինասեանին վերագրելով, փրկել ձեր գաղափարախօսական նախահայրերի՝ բոլշեւիկների կաշին։

Այս գլխի, որպէս վերջաբան, այստեղ վկայակոչում ենք «Ճակատամարտի» անմիջական կարծիքը, հրապարակված Կարսի անկումից մօտ մէկ ամիս անց, այն գտնելով ամենաառարկայական, անմիջական վերլուծութիւններից մէկը։

«Ի՞նչ պատճառներու կը վերագրէք Կարսի անկումը:- գրում է «Ճակատամարտը»,- Ծանօթ ըլլալու է ձեզի, որ մեր զորքը բազմաթիւ ճակատներու վրայ եւ առանց հանգիստի կռիւ կը մղէր, այնպէս որ արդէն չափազանց յոգնած էր: Զօրքին այս վիճակը նպաստաւոր գետին մը եղաւ պոլշեւիկեան քարոզչութեանց, որ խուլ կերպով կը մղուէր բազմաթիւ գործակալներու կողմէ: Ասոնք հաւատացուցած էին հայ զինուորին թէ թուրքերուն յաղթանակը որեւէ վտանգ չի ներկայացներ եւ թէ անոնց գալուստով աւելի հանգիստ կեանք մը կը ստեղծուի թէ հայ ժողովրդին եւ թէ զինուորին համար: Զինուորը հաւատացած էր ասոր, ու հետեւանքը այն եղաւ, որ Կարսի պարիսպներուն տակ ոեւէ կռիւ չմղուեցաւ…

Թերեւս առարկուի թէ հայկական սպայակոյտը պէտք էր գիտնար զինուորին այս տրամադրութիւնները: Բայց ասիկա բոլորովին անկարելի էր որովհետեւ զինուորական դաւաճանութան օջախ հանդիսացող Ալէքսանդրապօլի Ե. գունդն էր, որ ասկէ առաջ երկարատեւ ու դժուարին կռիւներէ վերջ գրաւած էր նախապէս Օլթիի ածխահանքերը: Ի՞նչպէս կարելի էր կասկածիլ, թէ նմանօրինակ յաջող գործունէութիւն մը կատարող գունդը կրնայ մէկ օրէն միւսը դաւաճանել» :

2. Ան ունեցած է թրքական արեւելում:

Ուշադիր՝ սա ասւում է Ռուբէն Տէր Մինասեանի, քաղաքական, յեղափոխական մի գործչի մասին, ով, Մինաս Վերածնի վկայութեամբ, օսմանեան մի քանի դատարանների կողմից դատապարտուած է եղել 856 տարուայ ազատազրկման ։

Փորձենք ներկայացնել Ռուբէն Տէր Մինասեանի տեսակէտները «թրքական արեւելում» հեքիաթի կապակցութեամբ։

Ռուբէնը, 1913 թուականին, բալկանեան պատերազմի օրերին, որպէս կուսակցական գործիչ, այսպէս էր վերլուծում Թուրքիայի նախապատերազմական իրաւիճակը.

«Րէֆորմներ… Տաճկաստանում յաճախ է հնչել այս կախարդական բառն ու ապագայ երջանիկ կեանքի ուրախ յոյսեր ներշնչել այդ երկրում տառապող, բազմատանջ ժողովրդներին:

Րէֆորները ոչ միայն տաճկին հպատակ զանազան ժողովուրդների երջանկութեան յոյսն են եղել, այլեւ հէնց իր տաճկական տէրութեան, նոյնիսկ տաճկաց գոյութեան ամենաէական հիմքն են կազմել։

Ամեն անգամ, երբ վտանգ է սպառնացել Տաճկաստանի գոյութեան, երբ «հիւանդ մարդու» վրայ անդամատութիւն կատարելու հարց է բարձրացել եւրոպական մեծ պետութիւնների մէջ, այն ժամանակ առաջ է մղուել րէֆորմների քաղաքականութիւնը «հիւանդին» մահուան վտանգից փրկելու, «անդամատութեան մղձաւանջը» փարատելու համար»:

Այսպէս է եղել նաեւ երբ ներքին մեծ խռովութիւններ, ապստամբութիւններ են ծագել, երբ երկիրը արեան մէջ է լողացել, այսպիսի դէպքերում միայն խօսք է եղել մասնաւոր կամ ընդհանուր րէֆորմների մասին, այն էլ արտաքին միջամտութեան, օտարների վախի ազդեցութեան տակ:

Րէֆորմների տեսակէտից Տաճկաստանի վերջին դարու պատմութեան մէջ շատ պարզ կերպով աչքի է ընկում այն հանգամանքը, որ րէֆորմները մի միջոց են եղել այն էլ մեծ մասամբ խաբուսիկ միջոց, թէ՛ շահագրգռուած օտար պետութիւններին, թէ՛ Տաճկաստանի վերածնութեան համար մարտնչող տարրերին եւ թէ՛ բոլորին բաւարարելու, հանգստացնելու կամ աւելի ճիշտ՝ բոլորին քնացնելու: Այս պատճառով Տաճկաստանն այժմ ունի րէֆորմների մի ամբողջ պատմութիւն, աւելի ճիշտ կը լինի ասել՝ րէֆորմների մի ամբողջ քաղաքականութիւն, ուր մենք տեսնում ենք շատ անգամ փորձել են – անկեղծութեամբ թէ առ երես – րէֆորմների միջոցով փրկել երկիրը արտաքին ներքին վտանգներից, վերածնել այդ դժբախտ աշխարհը, սակայն՝ այդ բոլոր ջանքերը չեն տուել սպասելի արդիւնքը եւ մինչեւ հիմա էլ նա տառապում է միեւնոյն ցաւով, չի բուժւում ու գնալով աւելի է հիւծւում, աւելի է մօտենում անդառնալի կորստեան» :

Ռուբէնն այս տեսակէտը յայտնել է Բալկանեան պատերազմից (1912-1913 թթ.) անմիջապէս յետոյ, երբ Օսմանեան կայսրութեան պարտութիւնը պարարտ հող պատրաստեց Հայկական հարցի նոր արծարծման եւ ցարական կառավարութեան գործուն մասնակցութեամբ հայկական «ռեֆորմների» հարցը վերստին միջազգային դիւանագիտութեան ուշադրութեան առարկայ դարձնելու համար: Նման պայմաններում ռեֆորմների քաղաքականութիւնը «խաբուսիկ» համարող, եւ Թուրքիային «անդառնալի կորստեան» սեմին տեսնող քաղաքական գործիչը, տրամաբանօրէն, չէր կարող ունենալ «թուրքական արեւելում»։

Հետագայում էլ, որպէս ՀՀ ռազմական նախարար, Կարսի անկումից օրեր անց, իր 1920 թ. նոյեմբերի 19 թուակիր, հրամանում Ռուբէնը շեշտում էր. «Հայ զինւոր, հայ սպայ միթէ չէք հասկանում, որ այս պայմաններն ընդունել նշանակում է ամբողջովին զինաթափ լինել եւ ամբողջ ցեղով յանձնուել տաճիկների ձեռքը, որոնք այս վերջին տարիների ընթացքում մէկ ու կէս միլիոնից աւելի հայեր կոտորեցին: Այդ նշանակում է, որ մեր հայրերի կանանց ու երեխաների արիւնով կշտացած տաճիկ փաշաները այդ միջոցներով խաբում են մեզ եւ ցանկանում իսպառ բնաջնջել հայութեան վերջին մնացորդները-կործանել Հայաստանը: Տաճիկի հետ հաշտուելու միակ միջոցը ԿՌԻՒՆ է միայն…» :

Իսկ 1928 թ., երբ Ռուբէն Տէր Մինասեանն արդէն ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ էր, իր վերլուծական յօդուածներից մէկում այսպէս է եզրակացնում.

«…Թուրքիան վտանգ է,- գրում էր նա,- ծանր լէշ մը, որ կրնայ իր ծանրութեամբ խեղդել մեզ նման փոքրները: Գարշահոտ լէշ մը, որ իր քայքայումով կրնայ վնասել աշխարհին. արդէն այս է որ կընէ նոր Թուրքիան իր կէս բոլշեւիզմով, կէս թուրանիզմով, կէս իսլամիզմով։ Այս լէշի վերջնական թաղումէն ետք միայն վտանգը հնարաւոր է չքացած նկատել:

Թուրք մտայնութեան, թուրք ղեկավարութեան թաղումը անհրաժեշտ է թէ՛ թրքութեան եւ թէ՛ մարդկութեան օգտին համար: Ասոր պէտք է ձգտիլ ամէն գնով: Բայց ասկէ չպիտի եզրակացնել եւ իյնալ այն սխալին մէջ, թէ այդ հնարաւոր է միմիայն թուրքերու ֆիզիքական բնաջնջումով: Այդ կարելի չէ եւ անհրաժեշտ ալ չէ» :

Ռուբէնն իր այս վերջին եզրակացութեամբ, փաստօրէն պատասխանել է նաեւ Շահան Նաթալիի այն անմարդկային, շովինիստական եւ ոճրագործական նախագծին, որը Նաթալին առաջարկում էր կուսակցութեանը՝ Թուրքիայի ջրային ռեսուրսները (ջրամբարները, գետերը) թունաւորելու ուղղութեամբ ։

«Թուրքը վնասակար տարը ըլլալէ կը դադրի, երբ անոր մէջէն հանուին ծուլութեան, պորտաբուծութեան, բարազիդիզմի ախտերը,- շարունակում է Ռուբէնը,- երբ այդ ժողովուրդը դադրի հոգեբանօրէն ոստիկան, բանակ-ժողովուրդ ըլլալէ, երբ անոր լէշին տակէն ազատուին միւս ժողովուրդները իրենց երկիրներով: Թուրքիան մնացեր է յետադէմ, որովհետեւ ան շահագործեր է ուրիշներու միտքն ու նախաձեռնութիւնը, աշխատանքն ու քրտինքը, ան մնացեր է յաւիտենական բարազիտ, ան եղեր է Աստուծոյ պատիժը ժողովուրդներու համար, որովհետեւ այդ ժողովուրդները ունեցեր են ծանր յանցանքը ստրկութեան եւ անմիաբանութեան:

Երբ Թուրքիոյ մէջի եւ շրջապատի Առաջաւոր Ասիոյ ժողովուրդները գիտակցին իրենց շահերուն, երբ բոլորն ալ ձգտին իրենց ազատութեան՝ առանց այդ ձգտումը ծառայեցնելու երրորդի ստրկացման, երբ իւրաքանչիւրը ջանայ իր վաստակին տէրը ըլլալ, թուրքը կը չեզոքանայ եւ կը դադրի, հոգիով ու մտքով, նախկին թուրքը ըլլալէ» :

Եւ ահա աւելի ուշ, ՀՅԴ բիւրոյի անդամ Ռուբէնի պատմա-քաղաքական տեսակէտները «թրքական արեւելման» մասին, գրառուել են 1940-ականներին եւ հրապարակուել 1946 թուականին.
«Սահմանափակելով մեր դիտողութիւնները միմիայն Թուրքիոյ արեւելեան նահանգներու ժողովուրդներու վերաբերմունքին շուրջ, կը տեսնենք մօտիկ անցեալի պատմութենէն, որ Լազիստանը, Քիւրտիստանը եւ Հայաստանը փորձած են ամէն կերպ համակերպիլ թուրք գերիշխանութեան, օժանդակել անոր իբրեւ հաւատարիմ քաղաքացի, չխանգարել անոր ծրագիրները եւ նոյնիսկ հրաժարիլ իրենց մարդկային իրաւունքներէն, միայն թէ իրենց ֆիզիքական գոյութիւնը չվտանգուէր: Բայց այդ ջանքերը ապարդիւն մնացած են» :

Բերենք նաեւ Ռուբէնի եզրայանգումը, նոյն գրառումից. «Այսպէսով Թուրքիոյ բաղկացուցիչ լազ, քիւրտ, հայ ժողովուրդներու համար թրքական համակրութեան եւ անոր հետ զործակցութեան բոլոր հաւանականութիւնները չքացած են եւ դառնօրէն փորձուած այդ վարքագիծը նորէն փորձելը անհնարին է, քանի չէ յեղաշրջուած Թուրքիոյ մտայնութիւնը, քանի բռնատիրական ոգին կը տիրապետէ անոր մէջ։ Այս յուսաբեկումը այդ ժողովուրդները մղած է մէկ կողմէ դէպի օտար ուժերը, իսկ միւս կողմէ՝ ազգային վերազարթնումը» ։

1945 թ. սեպտեմբերին Լոնդոնում գումարուեց երկրորդ աշխարհամարտում յաղթող դաշնակիցների արտգործ նախարարների խորհրդաժողովը, որին Ռուբէն Տէր Մինասեանն ուղարկել է Հայկական Հարցի մի յուշագիր։

Ռուբէնի դիւանագիտական այս քայլը մոլեգին է ընդունուել եւ բուռն հականդրադարձ է ունեցել Թուրքական մամուլում։ Այս մասին գրել է «Ժամանակ» օրաթերթը. «ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՆՈՐ ԲԱՐԲԱՋԱՆՔ ՄԸ, ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ ԱՆՈՒՆ ՀԱՅ ՄԸ ՅՈՒՇԱԳԻՐ ՄԸ ՅՂԵՑ ՀԻՆԳԵՐՈՒ ԽՈՐՀՐԴԱԺՈՂՈՎԻՆ, ԹՈՒՐՔԻԱ ՅԱՓՇՏԱԿԵՐ Է ԱՅՆ ՀՈՂԵՐԸ ԶՈՐՍ ՈՒԻԼՍԸՆ ԽՈՍՏԱՑԱԾ ԷՐ ՀԱՅԵՐՈՒՆ ԵՒ ԶԱՆՈՆՔ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ Է ԵՂԵՐ, «Թասվիր» այս խորագրերով կը հրատարակէ Երուսաղէմի ձայնասփիւռին տուած հետեւեալ լուրը. ԵՐՈՒՍԱՂԷՄ.- Տէր Մինասեան անուն հայ ներկայացուցիչ մը յուշագիր մը տուաւ Լոնտոնի մէջ գումարուող հինգ արտաքին նախարարներու Խորհրդաժողովին: Այս յուշագրին մէջ կը պնդուի, որ Թուրքիա բռնաբարած է Սեւրի դաշնագիրը եւ Հայերին յափշտակած այն հողերը, զորս Ամերիկայի հանգուցեալ Հանրապետութեան նախագահ Ուիլսըն խոստացած էր Հայերուն: Յուշագիրը կը պահանջէ այս հողերը վերադարձնել անկախ Հայաստանին»։

Թուրքական արեւելեան հեքիաթը, եթէ դոյզն-իսկ չափով իրականութեանը մօտ լինէր, Ռուբէնն առհասարակ նման յուշագիր չպէտք է պատրաստէր եւ ուղարկէր հինգի խորհրդաժողովին, եւ թուրքական հեղինակաւոր թերթը դժուար թէ նման վայնասուն բարձրացնէր նրա հասցէին։

3. ՀՅԴ Պոսթոնի «Հայրենիք» ամսագիրի 1930-ականներու թիւերուն մէջ սիոնիստական շարժումը գովաբանող յօդուածներ հրապարակած է:

20-րդ դարի առաջին կէսին, յատկապէս Բալֆուրի 1917 թ. ծանօթ հռչակագրի հրապարակումից յետոյ, սիոնիստական շարժումը գտնւում էր աշխարհի քաղաքական գրեթէ բոլոր ուժերի եւ ուժական կառոյցների ուշադրութեան կիզակէտում։

Սիոնիստական շարժման ղեկավարներն ու տեսաբաններն իրենց հրապարակային ելոյթներում ակնածանքի ու համակրանքի խօսքեր էին շռայլում հայութեան եւ նրա ազգային ազատագրական պայքարի հասցէին։ Սրա պերճախոս օրինակն է՝ սիոնականութեան ղեկավար՝ Հայիմ Վայզմանի, 1919 թ. Երուսաղէմ այցելութեան ժամանակ արտասանած, ճառախօսութեան հետեւեալ հատուածը.

«Հիւսիսային հայ ազգին, որն այս պահին ամենաարիւնալի հատուցումն է տալիս դաժան թշնամուն, յաղթականօրէն կը բարձրանայ արդարութեան եւ խաղաղ ապրելու իրաւունքի պահանջատիրութեան այն հողի վրայ, որը ողողուած է իր լաւագոյն զաւակների արիւնով-ասել է Վայզմանը, – Այս ազգի համար մեր սրտերը ցաւում են, եւ մենք զգում ենք, որ այս երեք ազգերը՝ արաբները, հրեաները եւ հայերը, որոնք ամենաշատն են տուժել աշխարհում, ունեն, թերեւս, բոլոր ազգերից ամենահնչեղ պահանջը սեփական կեանքի, Ազատութեան եւ խաղաղ զարգացման համար։ Ճակատագիրը ընտրել է այս երեք ազգերին, որպէսզի պահպանեն հին աշխարհի դասական դարպասը Թուրանեան հորդաներից, որոնք զինուած են ժամանակակից աւերիչ զէնքերով, եւ որոնք կազմակերպւում են իրենց տէրերի
կողմից» :

Իսկ հայ իրականութեան մէջ, ճակատագրական որոշ նմանութիւնների եւ պատմաքաղաքական ընդհանուր իրադարձութիւնների լոյսի տակ, ո՞ր քաղաքական, ո՞ր հասարակական ու նոյնիսկ ո՞ր կրօնական հոսանքը կամ դրանց կապւող, կամ անկախ գործիչը, վերլուծաբանը կամ լրատուամիջոցը չէր հետաքրքրւում տուեալ շարժումով։

Այս առումով, ցանկանում ենք նախ մէջ բերել մի շարք կարեւոր օրինակներ, ապա դրանք համեմատել Ռուբէն Տէր Մինասեանի մօտեցումների հետ.

– Հայկակ Խազոյեան

Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան բազմամեայ ղեկավար՝ Վերապատուելի Հայկակ Խազոյեանը (1871-1940 թթ.) թերեւս առաջին հայ քաղաքական գործիչներից է, որ Բալֆուրի յայտարարութեան առիթով առնչուել է սիոնիստական շարժմանը։ Այս մասին ուշագրաւ տեղեկատուութիւն է հանդիպում հրեական «Yidishes tageblatt» անգլիալեզու օրաթերթում, 1917 թ. նոյեմբերին, որն էլ ստորեւ բերում ենք ամբողջապէս.

«Դաշնակից կառավարութիւնների կողմից Պաղեստինում հրէական հայրենիքի ստեղծումը նշանակում է բազմաչարչար հայ ժողովրդի ազատագրում։ Մեր յոյսերը կապուած են Դաշնակիցների գործերին, եւ այս պատերազմը մեզ համար կեանք կամ մահ է նշանակում: Եթէ դաշնակիցները յաղթեն, մեր ցեղը կապրի: Հայերը, ինչպէս նաեւ հրեաները, կռւում են դաշնակիցների բանակներում՝ իմանալով, որ դաշնակիցների հարցն իրենց հարցն է։ Մենք հայերս, նոյն շահերն ունենք, ինչ հրեայ ժողովուրդը։ Մենք կրել ենք նոյն հալածանքները եւ նոյն աւարտին ենք ձգտում հասել։ Մենք նոյնքան գոհ ենք տեսնելով, որ հրեայ ժողովուրդը ստանում է իր իրաւունքները, որքան մենք՝ մերը ձեռք բերելու համար»:

«Այս յայտարարութեամբ,- գրում է «Yidishes Tageblatt»-ը,- պարոն Խազոյեանը երկրորդեց Լոնդոնի հայկական միութեան կարծիքը, որը նամակով ուղարկել էր առանձին լորդ Ուոլթեր Լայոնել Ռոթշիլդին՝ Անգլիայի Սիոնիստական Ֆեդերացիայի փոխնախագահին, եւ որը ուղղում է նրան ու ողջ աշխարհի բոլոր սիոնիստական առաջնորդներին ու կազմակերպութիւններին՝ շնորհաւորում եւ գոհունակութիւն յայտնում հրէական ազգութեան ճանաչման եւ արդար ու անօտարելի պահանջի՝ հրեայ ժողովրդի պատմական հողի եւ նախնիների երկիրի կապակցութեամբ» :

– Միհրան Սվազլը

Սկզբից հնչակեան, ապա վերակազմեալ հնչակեան եւ վերջում ՌԱԿ-ի ղեկավարներից՝ Միհրան Սվազլըն (?-1936 թթ.) նոյնպէս մեծ հետաքրքրութեամբ էր շնորհաւորում սիոնիստական շարժմանը՝ Բալֆուրի յատարարութեան եւ Երուսաղէմի ազատագրման կապակցութեամբ, 1917 թ.։ Սվազլըն, իր ղեկավարած՝ «Ամերիկայի Հայ Ազգային Միութեան» անունից հեռագրել էր «Ամերիկայի Սիօնիստների գործադիր մարմնին» հետեւեալը տեքսթը. «Երուսաղէմ Ս. քաղաքին թրքական գերութենէն ազատման առթիւ Ամերիկայի Հայ Ազգային Միութիւնը կը փափաքի յայտնել ձեզի եւ ձեր միջոցով աշխարհի բոլոր իսրայէլացիներուն, իր ամենէն անկեղծ մաղթանքները ձեր մեծ ցեղին շուտափոյթ վերահաստատութեան համար ձեր նախահայրերու փառաւոր հայրենիքին մէջ» ։

Վերոյնշեալ հեռագրին «Ամերիկայի Սիօնիստների գործադիր մարմնի» քարտուղարը պատասխանել է այսպէս. «Պարոններ, Ինծի մեծ հաճոյք կը պատճառէ ներկայացնել ձեզի հետեւեալ որոշումը, որ քուէարկուեցաւ Սիօնիստներու արտակարգ համագումարին մէջ, որ տեղի ունեցաւ Պալթիմորի մէջ, դեկտեմբերի 16, 1917 թ.։ Ամերիկեան Սիոնիստներու այս համագումարը իր երախտալից գնահատութիւնը կը յայտնէ այն հաղորդագրութիւններուն համար, զորս ընդունեց այս երկրի եւ թէ արտասահմանի հայ կազմակերպութիւններէն, ի մասին այն յայտարարութեան, զոր անգլիական կառավարութիւնը ըրաւ ի նպաստ հրէայ ժողովուրդին Պաղեստինի մէջ բնավայր մը ունենալուն, եւ կը յուսայ թէ ազատագրական այս պատերազմին որպէս հետեւանք, հայ ժողովուրդը պիտի հասնի իր ազգային նպատակներուն» :

– Շահան Նաթալի

1917 թուականի դեկտեմբերին, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան ԱՄՆ Կենտրոնական Կոմիտէն, Շահան Նաթալիի (1884-1983 թթ.) գլխաւորութեամբ, նոյնանման շնորհաւորանքներ է փոխանցել սիոնիստական կազմապերպութեանը։ Առանձին հեռագրում հետեւեալն է ասւում. «Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Ամերիկայի Կեդրոնական Կոմիտէն, որ 27 տարիներէ ի վեր նուիրուած է հայ ժողովուրդին թրքական նողկալի լծից ազատելու գործին, շտապում է ձեզ, եւ ձեր միջոցով աշխարհի հրեաներին, ներկայացնել Երուսաղէմի ազատագրման համար եղբայրական շնորհաւորութիւնները։ Մենք լիայոյս ենք, որ շատ մօտ ապագայում մեր երկու քոյր ազգերը կրկին հնարաւորութիւն կ’ունենան ստանձնելու քաղաքակրթարար դերը Մերձաւոր Արեւելքի աւերակների վրայ: Օսմանեան կայսրութիւնը, աւերածութիւններից բացի, ոչինչ չի կատարել այս հողերում, որոնք քաղաքակրթութեան օրրանն էին» :

Նշենք, որ ՀՅԴ Բոստոնի ԿԿ-ի սոյն շնորհաւորանքը իր տեսակի մէջ իւրօրինակ է եւ եզակի, սրանից բացի չկայ ուրիշը, օրինակ՝ ՀՅԴ արեւելեան կամ արեւմտեան Բիւրոների կամ «Դրօշակ» պաշտօնաթերթի կողմից շնորհաւորական որեւէ գրութիւն ուղղուած սիոնիստական մարմիններին կամ ժողովներին։

– Բերթա Փափազեան

Հրապարակագիր, լրագրող, վերը նշուած «Ամերիկայի Հայ Ազգային Միութեան» ղեկավար ակտիւիստներից՝ Բերթա Սուլլիուան Փափազեանը, 1919 թուականին, նոյն միութեան օրգան՝ «The Armenian Herald» հեղինակաւոր անգլիատառ թերթում գրում էր.

«Սիոնիզմի առաջընթացն ամբողջ աշխարհում դիտւում է խորը հետաքրքրութեամբ եւ համակրանքով բոլոր նրանց կողմից, ովքեր հաւատում են անսասան վարդապետութեանը, որով փոքր ազգերը, անկախ նրանից, թէ կախուած են կամ ոչ, պէտք է պաշտպանուած լինեն գոյութեան եւ ազատ զարգացման իրենց իրաւունքով: Հայերի եւ սիոնիստների յարաբերութիւնները համաշխարհային պատերազմի սկզբից ի վեր եղել են ջերմ եւ ժամանակի ընթացքում ամրապնդւում են։ Գոյութիւն ունի նպատակների նոյնութիւն, շահերի ու իդէալների ընդհանրութիւն, որը պէտք է միաւորի սիոնիստներին եւ հայերին իրենց ճակատագրի այս սարսափելի ճգնաժամում: Նրանց սերտ համագործակցութիւնն այս պահին էական է։ Նրանք ունեն ընկերներ եւ դաշնակիցներ ազատ աշխարհի ազգերում եւ ընդհանուր թշնամիներ, որոնց մեքենայութիւններին նրանք պէտք է յաղթեն» :

– Արամ Անտոնեան

Գրող, լրագրող եւ բազմաթիւ մենագրութիւնների հեղինակ, «Հայ ազգային ազատական միութեան» ղեկավար՝ Արամ Անտոնեանի (1879-1951 թթ.) խմբագրած «Հայաստան» շաբաթաթերթը հետաքրքրական տեղեկութիւն է հաղորդում, Հայաստանի անկախութեան դէ’իւրէ ճանաչման կապակցութեամբ, սիոնիստական կազմակերպութեան յղած շնորհաւորանքի մասին, որը քաղուել է հեղինակաւոր «Le People Juit» թերթից։ «Հաճոյքով,- ասվում է շնորհաւորագրում,- կը խնդակցինք հայ ժողովուրդին ու իր պետերուն, իրենց անկախութեան ճանաչման համար: Դարաւոր անլուր տառապանքներէ վերջ այս ժողովուրդը, որ երբեք չէ յուսահատած, անվթար պահած է իր ազգային զգացումը, եւ ամուր հաւատքը, որ զինքը ի վիճակի դարձուցած է պատեհ ժամուն Գերագոյն Խորհուրդէն պահանջել իր արդարութեան անկախութեան իրաւունքները: Թող ասիկա մեզի դաս մը եւ քաջալերութիւն մը ըլլայ: Ժողովուրդ մը չի մեռնիր երբ ապրելու կամքը ունի: Հայ ժողովուրդին կը մատուցանենք մեր եղբայրական ողջոյնները» :

– Վանատուր

«Հայաստանի Կոչնակ» շաբաթաթերթի փարիզեան աշխատակից՝ Վանատուրը (ում բուն անունը պարզել չյաջողուեց մեզ) 1921 թ. այսպէս է գրում.
«Սիօնիսթները ունէին քաղաքական նպատակ մըն ալ. ազգային տուն մը ստեղծել ցրուած հրէութեան: Ասոր համար անոնք ընտրեցին տնտեսական եւ քաղաքական գործօններով ազդելու ճամբան: Իրենց ժողովուրդէն հաւաքած դրամները զէնքի եւ պօմպայի չյատկացուցին եւ երբ հրեաներու դէմ բօկրօմներ կ’ըլլային, անոնք չըսին թէ այս է ճամբան արտաքին աշխարհի ուշադրութիւնը հրաւիրելու համար:

Մեր մէջ Հայ Բարեգործական Միութիւնը հիմնողները իրենց առջեւ ունէին Սիօնիսթներու գործելակերպը… Մենք նոր ուղիներ չենք կրնար հնարել։ Ուրիշներու կողմէ գծուած եւ մեր մէջ ալ փորձուած ուղիներ կան: Ընտրենք անոնցմէ լաւագոյնը եւ հետապնդենք նպատակը։ Սիօնիսթները մեզի համար կրնան օրինակ մը ըլլալ» :

– Միքայէլ Կիւրճեան

Արձակագիր, դրամատուրգ, ՌԱԿ-ի պաշտօնաթերթ «Արեւի» խմբագիր՝ Միքայէլ Կիւրճեանն (1879-1965 թթ.) իր խմբագրականներից մէկում, 1924 թ., գրում է.

«Հրեաներ ունին իրենց սիօնական կազմակերպութիւնը, որուն տրամադրուած են նիւթական անսահման միջոցներ, եւ հանդարտօրէն ամիսէ ամիս միայն հազար գաղթական կ’առաջնորդեն Պաղեստին ու կը տեղաւօրէն զանոնք իրենց նախնիքներու հողին վրայ: Մենք ունինք մեր ՀԲԸ Միութիւնը, որմէ կ’սպասենք շատ բան, կ’սպասենք, որ ան ընդարձակ դեր մը կատարէ Հայաստանի վերաշինութեան եւ որբերու ու տարագիրներու անհրաժեշտ ու անյետաձգելի գործին մէջ, եւ սակայն այդ ուղղութեամբ տակաւին ներոյժ ճիգ մը կատարուած ու զօրաւոր կազմակերպութիւն մը ստեղծուած չէ, թէեւ մօտիկ ապագայի համար մենք մեծ յոյսեր կը տածենք:

Մեր ամենէն աչքառու պակասը, դժբախտաբար, անհամերաշխութիւնն է,- շարունակում է Կիւրճեանը,- հակառակ այն իրողութեան որ հայկական բոլոր հատուածները անխտիր կ’ընդունին թէ մեր ժողովուրդի միակ յոյսն ու ապաւէնը Արարատեան աշխարհն է եւ ո՛չ ոք դէմ չէ մեր երկրի վերաշինութեան, մեր ժողովուրդի զարգացման ու թափառական գաղթականութեան հայրենի երկրին մէջ կեդրոնացման, եւ սակայն դարձեալ կը մնայ հայկական հատուած մը, կուսակցութիւն մը, որ հակառակ իր յայտարարութեանց, իր գործերով կը խանգարէ ազգային համերաշխութիւնը ու կը տկարացնէ մեր այն ձեռնարկները, որոնցմէ շատ բան կախում ունի մեր ապագային համար (ՌԱԿ-ի վաղեմի մեղադրանքը ՀՅԴ-ի հասցէին-ԿԽ): Այս կէտին մէջ է, որ հրեաներ կրնան մեզ իբր օրինակ ծառայել» :

– Օննիկ Վարդանեան

«Հայաստան» (Պուքրէշ կամ Բուխարեստ, 1915-1930 թթ.) շաբաթաթերթի խմբագիր՝ Օննիկ Վարդանեանն իր աշխատութեան մէջ հոռետեսութիւն է յայտնում առ այն, որ. «Գաղութահայութիւնը ցարդ չկրցաւ ունենալ, դժբախտաբար, ընդհանուր այնպիսի կազմակերպութիւն մը, որ, ինչպէս հրէաներու Սիօնիստական կազմակերպութիւնն է… Նման կազմակերպութիւն մը ստեղծելու ճիգեր ցարդ հանդիպեցան գիտակից կամ անգիտակից չկամութիւններու եւ չիրականացաւ: Եւ հոգեբանական այն մթնոլորտին մէջ, որուն մէջ կապրի ներկայիս գաղութահայութիւնը, հազիւ թէ կարելի ըլլայ յուսալ նման մարմնի մը գոյութիւնը: Եւ եթէ նոյնիսկ ստեղծուի ալ, ես անհատապէս շատ լաւատես չեմ այդ մարմնի արդիւնաւէտ գործունէութեան եւ մանաւանդ անոր տեւական գոյութեան մասին, տրուած ըլլալով այն աղետալի մտայնութիւնը, որ արգելք եղած է մինչեւ այսօր նման կազմակերպութիւններու գոյառութեան եւ բարւոք գործունէութեան…
Այս տեսակէտով մենք շատ ետ կը մնանք մեզի բաղդակից հրեայ ժողովուրդէն, որ յանձին իր Սիօնիստական կազմակերպութեան, ունի տարիներէ ի վեր իր համազգային ամենաուժեղ մարմինը, որ հանդիսանալով ի սփիւռ աշխարհի տարածուած հրեայ բեկորներու ընդհանուր կապը, կ’աշխատի մէկ կողմէ պահել եւ տնտեսապէս ու կուլտուրապէս ուժեղացնել այդ բեկորները իրենց գտնուած երկիրներուն մէջ, միւս կողմէ՝ ներշնչել անոնց նոր, ազատ հրէական հայրենիքի մը գաղափարը, որ մասամբ արդէն իրականութիւն է այսօր» :

– Մարտիրոս Տէրպէտէրեան

Բազմաբնոյթ աշխատութիւնների հեղինակ Մարտիրոս Տէրպէտէրեանը փորձ է կատարել բնութագրել սիոնիզմի գաղափարախօսական եւ տեսական ակունքները.

«Մարդասէր հրէաներ խորհեցան,- գրում է Տէրպէտէրեանը,- թէ կարելի չպիտի ըլլայ հակահրէութիւնն արմատախիլ ընել մոլեռանդ քրիստոնեաներու մէջ եւ թէ անհրաժեշտ է միջոց մը գտնել հրէաներուն հայրենիք մը ապահովելու համար:

Մովսէս Հէս եղաւ այդ գաղափարը թանձրացեալ ձեւով հրապարակ հանողը։ Ան որդեգրեց Կարլ Մարքսի ընկերվարական գաղափարները եւ յայտարարեց, թէ ի շահ մարդկութեան անհրաժեշտ է որ ինչպէս իւրաքանչիւր անհատ, այնպէս եւ իւրաքանչիւր ազգ ի վիճակի ըլլայ իր բնատուր ձիրքերն իրենց մաքսիմումին հասցնելու: Քանի որ հրէայ ցեղն այնչափ նպաստած է քաղաքակրթութեան դատին, պէտք է, որ անոր կարելիութիւն տրուի այժմ ալ իր կարողութիւններն ի սպաս մարդկային յառաջադիմութեան ծառայեցնելու: Այս ձեւով՝ Հէսի ազգայնականութիւնը կը համաձայնէր Կարլ Մարքսի միջազգայնականութեան հետ եւ ծնունդ կուտար ապագայ սիոնիզմին» :

– Լեւոն Մկրտիչեան

ՌԱԿ պաշտօնաթերթ՝ «Արեւի» խմբագիր՝ Լեւոն Մկրտիչեանը, հիացմունքով է գրում սիոնիստական աշխատանքների մասին.

«Սիօնական կազմակերպութիւնը մեծ հոգ կը տանի նաեւ հանրային կրթութեան եւ ազգային մշակոյթին։ Համալսարանէն զատ, որ նոր հիմնուեցաւ, հրեաները Երուսաղէմի մէջ ունին երկրորդական վարժարաններ, ուր մեծ զարկ կը տրուի եբրայերէն լեզուի տարածման…

Ուշիմ եւ աշխատասէր ժողովուրդ մը, որպիսին է հրէան, մարդկային գործունէութեան բոլոր մարզերուն մէջ ալ հաւասարապէս կրնայ յաջողիլ: Անոնք որ այս մուրը քսեցին հրէաներու ճակտին՝ թո՛ղ հրամմեն Պաղեստին եւ տեսնեն թէ այս օժտուած ցեղը ինչպէս կը մշակէ հողը եւ ինչ կատարելագործութեան կը հասցնէ մշակութիւնը…
Ու ես վստահացած եմ որ Պաղեստին պիտի դառնայ Հրէից իսկական Ազգային Տունը, պայմա՛նաւ սակայն, որ Անգլիոյ հոգատարութիւնը տեւական ըլլայ այնտեղ, զի առանց այդ պայմանին՝ կրօնական մոլեռանդութեան պոռթկում մը կրնայ ամէն ինչ քանդել» ։

– Կարօ Գէորգեան

ՀՅԴ մտաւորական, գործիչ, «Ալիք», «Հորիզոն», «Տարագիր», «Կսմիթ», «Նոր օր» եւ «Ամէնուն տարեգիրք» պարբերականների խմբագիր, արտօնատէր՝ Կարօ Գէորգեանը (1895-1975 թթ.) այսպէս է վերլուծում 1933 թուականին սիոնական շարժման ներքին հոսանքները.

«Հրէական դատը շրջապատող արտաքին ազդակները բաւական զօրաւոր են դանդաղեցնելու եւ դժուարացնելու համար սիոնական ծրագիրներու իրականացումը: Անգլիան, ի նպաստ Հրեաներու առնուելիք որեւէ քայլի առթիւ, ստիպուած է հաշուի առնել արաբ բնակչութեան ընդդիմութիւնը, որ ուղղակի թշնամական կերպարանք մը առաւ վերջին տասնամեակի ընթացքին: Իսկ, այնքան ատեն որ կայ այս ընդդիմութիւնը, սիոնականները, չափաւոր ըլլան անոնք թէ ծայրայեղ, ստիպուած են ջուր խառնել իրենց գինիին մէջ, ունենալ սպասողական վիճակ եւ մասնակի ճիգերով միայն բաւարարուիլ: Այլապէս, հակառակ որեւէ ընթացք, կրնար լուրջ փորձանքներու ենթարկել հրեայ տարրը, Պաղեստինի մէջ» :

– Արտաշէս Գալփաքճեան

Լրագրող, հրապարակախոս, տնտեսագետ, «Բիւրական», «Ժամանակ», «Առեւտուր», «Վաստակ», «Լուսարձակ» եւ «Վերջին լուր» պարբերականների խմբագիր՝ Արտաշէս Գալփաքճեանը (?-1942 թթ.) դեռ 1935 թ. այսպէս է բնութագրում սիոնիզմի կազմակերպական ուժը.

«Լորտ Պալֆուրի զեկոյցով սիօնիսթները իրենց նպատակին հասան: Հրեաները 1920-ին, անգլիական հոգատարութեան ներքեւ Պաղեստինի մը տիրացան՝ բնիկ արաբները գոհացնելու պայմանով: Եւ հրեաները հոն հաստատեցին իրենց ազգային տունը, եւ ոչնչէն հիմնեցին Թէլաւիւ քաղաքը, որով կրնան բոլոր աշխարհի առջեւ պարծանքով յայտարարել, թէ իրենք ստեղծագործ այնքան մեծ ուժ ունին:

Սիոնիսթ կազմակերպութիւնն իր ուժով մէկ ճիւղը ունի կամ ունէր Գերմանիոյ մէջ: Նպատակն էր Գերմանիոյ մէջ ծնած հրեայ տղոց ազգային ոգի ներչնչել, զանոնք ձուլումի վտանգէն ազատելու համար։

Սիօնիզմը` պետութիւն մը չէ. բայց ուժով կազմակերպութիւն մըն է։ Սիօնիսթ հրեաները՝ աշխարհի չորս կողմը ցրուած, իրենց գտած դիրքերով, ապահովաբար կրնան Գերմանիան նեղել դուրսէն Բերմանսէսի նման պօյքոթներով, գերմաններ պզտիկ կամ մեծ չափով տագնապի մատնել։ Ով գիտէ ինչեր որոշուեցան Լուցերնի այս համաժողովին մէջ» ։

– «Բանւոր» օրաթերթ

Տուեալ ժամանակաշրջանում Հրէական հարցը յուզում էր նոյնիսկ բոլշեւիկներին։ Ամերիկահայ կոմունիստների պաշտօնաթերթ «Բանւոր» օրաթերթը այս կապակցութեամբ գրում է.
«Պատմութեան հեռաւոր եւ մօտաւոր անցեալին քիչ թէ շատ ծանօթ ոեւէ մէկը գիտէ, որ ամբողջ աշխարհի մէջ ամենէն շատ տանջուած ու հալածուած ժողովուրդներէն մէկը եղած է հրեայ ժողովուրդը։ Նախայեղափոխութեան շրջանին, ցարական Ռուսաստանի մէջ հրեայ ժողովուրդը ենթարկուած էր աննկարագրելի թշուառութեան եւ տանջանքի: Զանգուածային ջարդերը, պոկրոմներն ու քաղաքական ամեն տեսակի սարսափները շարունակ կախուած էին անոր գլխուն դամոկլեան սուրի մը պէս: Այսօր, հիթլերական Գերմանիոյ մէջ, հրեայ ժողովուրդին վրայ գործադրուած բարբարոսութիւնները կ’ըմբոստացնեն դատող եւ մտածող ամեն մարդու խիղճը: Դրամատիրական ամենէն դեմոկրատիկ երկիրներու մէջ անգամ, օտարածիններու՝ ազգային փոքրամասնութիւններու դէմ կազմակերպուած հալածանքի առաջին զոհն ըլլալու ենթակայ է հրեայ ժողովուրդը… Չկա դրամատիրական երկիր մը, ուր հրեայ ժողովուրդը ենթակայ չըլլա հալածանքի եւ խտրութեան, առաւել կամ նուազ չափով…» ։

– Միհրան Տոլմաճ

ՀԲԸՄ ամերիկեան կառոյցների հիմնադիր եւ 1940-50-ականների ղեկավար՝ դոկտ. Միհրան Տոլմաճը, ՀԲԸՄ-ի Վաշինգտոնի մասնճիւղի հիմնադրութեան 25-ամեակի կապակցութեամբ իր ուղերձում, համեմատելով ՀԲԸՄ-ն «Ալիանս Իսրայէլիթ»-ի հետ, հաստատում է.

«Շատ հաւանական է որ ձեզի ծանոթ է «Ալիանս Իսրայէլիթ» կոչուած Հրէական Միութիւնը, որ կը սատարէ աշխարհի ամէն կողմերը գտնուող կարօտ հրեաներուն, մինչեւ իսկ անոնց փոքրիկ դրամագլուխ կը հայթայթէ, որպէսզի ինքնապահ ըլլան: Հայկական Բարեգործականն ալ մեր Ալիանսն է եւ իր համեստ միջոցներով կ’օգնէ մեր ցրուած ազգակիցներուն, կը հայթայթէ անոնց հաց, հագուստեղէն, եւ բնակարան, կը կրթէ անոնց փոքրիկները՝ տալով անոնց զուտ տոհմային կրթութիւն եւ այսպէսով կը սատարէ անոնց երջանկութեան» ։

– Գարեգին Ամատեան

Բժիշկ, պատմաբան, աշխարհագրագէտ, մանկավարժ, հրապարակախօս, բանաստեղծ, գրող եւ հասարակական հեղինակաւոր գործիչ, «Հայաստանի Օգնութեան Կոմիտէ»-ՀՕԿ-ի կոմունիստական կառոյցի ակտիւիստ, հնչակեան եւ ռամկավար թերթերի աշխատակից՝ Գարեգին Ամատեանը (1895-1975 թթ.), Երկրորդ աշխարհամարտի աւարտին, վեր է հանել սիոնականութեան առաւելութիւնները, եւ գրել.
«Վերջերս Նախագահ Թրումէն յուշագրով մը Անգլիական կառավարութենէն կը պահանջէր, որ Հրեաներուն 100,000 մուտքի վիզա տրուի Պաղեստինի համար: Ինչո՞ւ Ամերիկայի նախագահը ատոր մէկ քառորդը չի պահանջէր թափառական տաճկահայ բեկորներուն համար՝ Թուրքիայէն, Թրքահայաստանի մասին:

Մենք հրեաներուն կիսուն չափ չենք կրնար պաշտպանել մեր նուիրական դատը եւ չենք կրնար արժեցրնել մեր իրաւունքները։ Չենք համարձակիր աշխարհի մեծերուն ըսելու, որ մեզի զրկանք եւ անիրաւութիւն եղած է, որ մեզի հանդէպ խոստումներ ունիք, յանձնառութիւններ ըրած էք, անոնց գործադրութիւնը կը պահանջենք…

Մեզի նման ազգ մը այսքան կորուստներէ եւ զրկանքներէ ետք, ինչո՞ւ հրեաներուն նման ասպարէզ չիջնէ եւ աշխարհի մեծերուն երեսին չպօռայ, հող կ’ուզենք հայրենիք կ’ուզենք, մեր պապերուն երկիրը կ’ուզենք եւ մեզի եղած խոստումներուն գործադրութիւնը կը պահանջենք…» ։

– Լեւոն Մօզեան

Գրող, հրապարակագիր, ՀՅԴ անջատողական՝ «մարտկոցական» հոսանքի ակտիւիստ՝ Լեւոն Մօզեանը (1890-1958 թթ.) դարձեալ համեմատական վերլուծութեամբ է փորձում բնորոշել սիոնական շարժման միստիկական ուժն ու հեղինակութիւնը։

«Հրեաները,- գրում է Մօզեանը 1952 թ.,- մարդկութեան տուած են, բացի մարգարէներէն՝ կրօնքի երկու հիմնադիրներ, եւ նաեւ այնպիսի մեծ ու համաշխարհային դէմքեր, որոնք մարդկային պատմութեան արդի ուղղութիւնը գծեցին, եւ անոնցմէ իւրաքանչիւրը իր կալուածին մէջ, այնպիսի ձգողութիւն մը առաջ բերաւ, որ բազմաթիւ սերունդներու ընկերային, քաղաքական եւ գիտական սնունդը տուաւ: Միջազգային ընկերվարութիւնը հրէական մտքի ծնունդ է (Մարքս), բրիտանական էմփէրիալիզմը նոյնպէս (Տիզրայէլի), ոգեպաշտ բնազանցութիւնը (Պէրկսոն), յարաբերականութիւնը բնագիտութեան մէջ (Այնշթայն), եւ հոգեբուժութիւնը (Ֆրոյտ)։ Այս բոլոր համաշխարհային բնոյթ ունեցող շարժումներուն հեղինակները հրեաներ են:

Համապատասխան ի՞նչ դիրք ձեռք բերած ենք հայերս, կամ ի՞նչ միջազգային դէմքեր տուած ենք մարդկութեան: Այս հարցումներն իսկ ծիծաղելի կը դարձնեն մեզ: Հետեւաբար, եզրակացնենք: Ո՛չ մէկ նմանութեան եզր ունի մեր եւ հրեաներու կացութիւնը, որով հիմնական սխալ է անոնց օրինակին վրայ չափելով, ծոյլ լաւատեսութեան մէջ իյնալ եւ սին պատրանքներ սնուցանել» :

– Օննիկ Քեշիշեան

ԱՄՆ Փասատենայի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Եկեղեցու Աւագ քահանայ, նկարիչ, «Արեւ» օրաթերթի աշխատակից, «Շողակաթ» եւ «Մրգաստան» պարբերականների խմբագիր՝ Թաթուլ Երէցեանը (աւազանի անունով՝ Օննիկ Քեշիշեան, 1902-?), 1955թ. ՀԲԸՄ Փասատենայի Մասնաճիւղին տարեկան Ճաշկերոյթի ընթացքին, իր ելոյթում զուգահեռներ է անցկացրել ՀԲԸՄ-ն եւ հրէական Սիոնիզմի (Ալիանս Տ’Իզրայէլ) եւ Բարեգործականի միջեւ ։

– Գէորգ Աճեմեան

Գրականագէտ, հրապարակագիր, խմբագիր, «Հայաստանի ազատագրութեան հայ գաղտնի բանակ»-ի (ԱՍԱԼԱ) համահիմնադիր՝ Գէորգ Աճեմեանը (1932-1998 թթ.), նոյնպէս օրինակելի է համարել քաղաքական պայքարում հրեաների ծրագրաւորուածութիւնն ու հետեւողականութիւնը։ Նա 1967 թ. իր վերլուծական ընդարձակ յօդուածում, նախ հրեաներին ներկայացնելով, որպէս հայատեաց եւ հայութեան նկատմամբ «շատ աւելի վտանգաւոր» եւ «շատ աւելի ծանր հետեւանքներ» ունեցող քան թուրքերը, այնուամենայնիւ ուսանելի եւ օրինակելի է համարում հրէական կազմակերպուած միտքն ու քաղաքական պայքարաոճը։

Հրեան աւելի կ’ատէ հայը քան Արաբները։- Գրում է նա,- Թուրքին պարագան նորութիւն չէ, բնական է: Բայց նորութիւն չէ նաեւ հրեաներունը, որոնց խաղացած դերը շատ աւելի վտանգաւոր է եւ կրնայ շատ աւելի ծանր հետեւանքներ ունենալ (եւ ունեցած է անցեալին մէջ), եթէ նկատի ունենանք անոնց աշխատելու կազմակերպուած եղանակն ու միջազգային տարողութիւնը: Ասոր լաւագոյն փաստը՝ անոնց մեզի նկատմամբ վարած քաղաքականութեան մասին մեր տգիտութիւնն է:

Այս է կացութիւնը դժբախտաբար:- Շարունակում է Գէորգ Աճեմեանը,- Հրեաները հարիւրաւոր տարիներ առաջ պատրաստուած ծրագիրներու պտուղը կը քաղեն ու կը շարունակեն հետեւողականօրէն ծրագրել յառաջիկայ հարիւրաւոր տարիներու ընթացքին իրենց կիրարկելիք քաղաքականութիւնը, մինչ մենք կը յօրանջենք: Անոնք թափանցած են ու կը շարունակեն թափանցել բոլոր երկիրներու բոլոր խաւերէն ներս՝ տարածելով իրենց ազդեցութիւնը եւ անուղղակիօրէն ծառայեցնելով բոլորը հրեայ ժողովուրդի յաւերժացման գաղափարին։ Իսկ մենք կ’այլասերինք, կը կոտորակուինք ու կը զիջինք՝ միշտ յօրանջելով» :

– Ճէյմզ Գառնուզեան

Իսրայէլի պետութեան հիմնադրումից եւ հրեայ ժողովուրդի այսպէս կոչուած՝ «ազատագրութիւն»-ից տարիներ անց, երբ արդէն սիոնիզմը գործնականում ապացուցել էր իր ռասիստական, թթու ազգայանական եւ ուլտրա-շովինիստական բնոյթն ու էութիւնը, հայ իրականութեան մէջ տակաւին գտնուեցին գործիչներ եւ կազմակերպուած շրջանակներ, որոնք շարունակում էին ճակատագրի զուգահեռներ գծել՝ հայ եւ հրեայ ժողովուրդների՝ հայ ազատագրական շարժման եւ սիոնիզմի միջեւ։

Սրանց շարքին է՝ «Առաջին Հայկական Համագումար»-ը (Փարիզ, 1979 թ. սեպտեմբերի 3-6), եւ «Երկրորդ (Բ) Հայկական Համագումար»-ը (Լոզան, 1983 թ. յուլիսի 20-24)։ «Հայկական Համագումար»-ի բուն գաղափարը պատկանում էր հոգեւորական, հրապարակագիր, ԱՍԱԼԱ-ի միւս համահիմնադիր՝ վերապատուելի Ճէյմզ Գառնուզեանին (1926-1998 թթ.), որ առաջարկի տեսքով արծարծուել է նրա «Վերադարձ դէպի Այրարատեան լեռնաշխարհ» աշխատութեան մէջ (գրուել է 1976 թ. փետրուարի 4-ին)։ Գառնուզեանը սոյն աշխատութեան մէջ ընդհանուր գծերով պատկերել է «Արարատիզմ»-ը, ըստ հետեւեալի. «Գումարենք Համահայկական Քոնկրէս մը, սկսինք «Համահայկական Ազատագրական Շարժում»-ը, «Արարատիզմ»-ը, ստեղծենք մէկ եւ հեղինակաւոր քաղաքական ղեկավարութիւն մը, որու յարակից տեղական, շրջանային եւ երկրամասային միացեալ կոմիտէներ, եւ սկսինք վճռականօրէն գործելու աշխարհամասի բոլոր հայկական կեդրոններու, ակումբներու, մշակութային եւ ուսանողական տուներու մէջ «Արարատիզմ»-ի գաղափարը Արեւմտահայութեան հոգիին մէջ ներմուծելու» :

Գառնուզեանի «Արարատիզմ» գաղափարը հայ քաղաքական տարաբնոյթ շրջանակների կողմից գնահատուեց, որպէս հայկական սիոնականութիւն։ Ըստ էութեան եւ ըստ ձեւաչափի ակնյայտ էին գաղափարական եւ կազմակերպական նմանակման նշանները, որոնք չվրիպեցին նոյնիսկ Պոլսի «Ժամանակ» օրաթերթի աչքից, Լոզանում գումարուած «Բ Հայկական Համագումար»-ի օրերին։

«Սփիւռքի Հայոց Համաժողովին 1948-ին, Իսրայէլի պետութեան հիմնումին յանգած «Համաշխարհային Հրէական Համաժողով»-ին նմանող կազմակերպութիւն մը հիմնել:- Գրում է «Ժամանակը», վերլուծելով՝ «Երկրորդ (Բ) Հայկական Համագումար»-ի անցուդարձը,- Այս Համաժողովի գումարման նախաձեռնարկ հանդիսացած է Զուիցերիոյ վերապատուելի Ջէյս Գառնուզեան» ։

«Վերապատուելի Գառնուզեան,- նոյնպէս գրում է «Ժամանակ»-ը իր յաջորդ օրուայ վերլուծականում,- նմանօրինակ կազմակերպութեան մը նպատակները երկու յօդուածով կը պարզէ՝ ա- Թուրքիոյ կողմէ գրաւուած հայկական հողերը ազատագրել, բ- Թուրքիան, վնասուց հատուցում ընէ: Այս նպատակին ալ «Արարատիզմ» անունը կը տրուի, ներշնչուելով «Սիոնիզմ»-էն» ։

Ճէյմզ Գառնուզեանի սահմանած «Արարատիզմ»-ի եւ «Սիոնիզմ»-ի միջեւ նմանութեան մասին գրել է նաեւ ֆրանսահայ անկախ լրագրող եւ անկուսակցական հետազօտող՝ Արման Գասպարը (1924-2011 թթ.)։ Նա իր ֆրանսերէնով աշխատութեան մէջ Գառնուզեանի հնչեցրած մօտեցումներից եւ Ա եւ Բ «Հայկական Համագումար»-ին կապուած մանրամասներից դատելով, գրում է. «Զուիցերիոյ մէջ իբրեւ քարոզիչ ծառայող Ճէյմս Գառնուզեան՝ կը փորձէ հայ քաղաքական կուսակցութիւններէն վեր ոյժ մը ստեղծել: Կը մտածէ հիմը դնել «Համաշխարհային Հայկական Համախմբում»-ի մը, որուն առաջին հանդիպումը տեղի կ’ունենայ 1979-ին. Փարիզի մէջ… Այս շարժումը բաւական աղմուկ կը հանէ, բայց ոչ մէկ անմիջական արդիւնք կու տայ:

1983-ին՝ Լօզանի դաշնագրի ստորագրութեան վաթսունամեակի զուգադիպելով համագումարը կը կայացնէ իր երկրորդ հանդիպումը:

Հայկական համագումար անունով հրապարակ իջնող այս շարժումը ինքնզինք կը հռչակէ իբրեւ. «Սփիւռքի հայութեան խորհրդարանը, որուն միակ նպատակն է հայերու միասնականութիւնը ապահովել՝ ի խնդիր Թուրքիոյ կողմէ բռնագրաւուած հայկական հողերու ազատագրութեան: Ինքզինք աջէն թէ ձախէն անկախ կը նկատէ եւ կը յաւակնի գտնուիլ միջին ճամբու մը վրայ։
Այս կազմակերպութիւնը ներշնչուած է համաշխարհային սիոնական շարժումի առաջնորդ Թէոտոր Հերցելէն, որ համախմբում մը կազմակերպած էր 1897-ին Պալի մէջ, Պալֆուրի կողմէ ծրագրուած իսրայէլեան օճախի մը կազմութենէն քսան տարի առաջ եւ եբրայական պետութեան ստեղծումէն յիսուն տարի առաջ» :

– Անդրանիկ Կռանեան

«Առաջին Հայկական Համագումար»-ը, կայացաւ Փարիզում, 1979 թ., որի գաղափարը, ինչպէս ասուեց, պատկանում էր Ճէյմզ Գառնուզեանին, իսկ կազմակերպիչ յանձնախումբը բաղկացած էր՝ Գէորգ Աճեմեանից, Մկրտիչ Պուլտուքեանից եւ այլն։

Խմբագիր, բառարանագէտ, գրաբարագէտ, հայ կաթողիկէ հոգեւորական՝ Ծայրագոյն Վարդապետ Անդրանիկ Կռանեանը (1929-2017 թթ.) նշուած համագումարի Ե. նիստում, 1979 թ. սեպտեմբերի 5-ին (որը նախագահել է Գէորգ Աճեմեանը), որպէս գլխաւոր հրաւիրեալ, իր բանախօսութեան ընթացքին ասել է հետեւեալը.

«Կարելի՞ է իր ծագումի վայրերէն հեռու Հայ Դատ հետապնդել: Թէեւ Սիոնիզմը այդ օրինակը տուաւ, բայց մեր պարագան նո՞յնն է արդեօք: Ծրագրուա՛ծ կամ ոչ, անգիտակի՛ց կամ ոչ, պատահակա՛ն կամ ոչ, մեր կացութիւնը ա՛յս է. Արեւելքը կը պարպուի՜ Հայութենէն…

Մեզի կ’ըսեն.- Սիոնի՞զմը պիտի կապկէք:- Շարունակում է Կռանեանը,- Մենք չենք մտածեր Սիոնիզմը կապկել՝ զայն կապկելու սիրոյն: Այլ մենք համոզուած ենք, թէ մեր ժողովուրդը հետզհետէ հեռանալով Արեւելքէն, օրէ օր աւելի՛ կը նմանի Սիոնիզմի ժողովուրդին: Մեր եւ Սիոնիզմի տուեալները նոյնը չեն: Սակայն մեզ կը հետաքրքրէ ժողովուրդ մը, որ իր ծննդավայրէն դարերով հեռացած է մնաց» :

***
Ահա այս բոլորից յետոյ, տեսնենք թէ ի՞նչ է ասում Ռուբէն Տէր Մինասեանը սիոնական շարժման մասին եւ ինչպէսի գնահատականներ է տալիս նրան։ Արժէ այստեղ այս առումով առաւել կանգ առնել Ռուբէնի վերլուծական հայացքների վրայ, «սիոնիզմը գովաբանելու» հեքիաթների թողած թունաւոր տպաւորութիւնը փարատելու նպատակով։

«… Անշուշտ հարց պիտի ծագի ինչպէս իմ՝ նաեւ ձեր մէջ, թէ արդեօք արաբացած Պաղեստինը կարող է ի վերջոյ հրէացած դառնալ եւ Դաւիթի ու Սողոմոնի իշխանութիւնը վերահաստատուիլ:- Գրել է Ռուբէնը 1931թ. սկիզբը,- Սրա պատասխանը երկու է, մին քաղաքական հնարաւորութիւնը, միւսը ֆիզիքական հնարաւորութիւնը:

Ինչ կը վերաբերի քաղաքական հնարաւորութեան, կարծեմ ոչ ես եւ ոչ ոք ոչինչ վճռական չի կարող ասել գեթ երկար տարիների համար։ Դա կախուած է արաբական խմորումներից, որոնց հետեւանքները թողուած են մութ ապագայի մէջ. դա կախուած է բրիտանական կայսրութեան վերաբերմունքից, որ մութ է եւ յարափոփոխ. դա կախուած է հետագայ միջազգային փոխյարաբերութիւններից, որը գուշակելը ապարդիւն է: Այս մասին ինչ էլ ասենք, օդի մէջն է, փաստ չկայ մէջտեղը…» :

Սոյն վերլուծութեամբ, Ռուբէնը, ոչ թէ «գովաբանում», այլ առհասարակ հարցականի տակ է առնում Պաղեստինի հրէացման սիոնիստական ձգտումը։ Սրանով հանդերձ, նա ուսանելի է համարում սիոնականների համերաշխութեան ոգին, որին էլ, ինչպէս տեսանք, Ռուբէնից առաջ եւ յետոյ յիրաւի անդրադարձել են հայկական հոսանքների բազմաթիւ այլ ներկայացուցիչներ, յաճախ եւ իսկապէս գովաբանական չափազանցութիւններով։

Ահա եւ Ռուբէնի կարծիքը հրեաների միակամութեան վերաբերեալ.

«Մինչեւ 1929 թուականը հրէական հոսանքների մէջ կար անդագօնիզմ. նրանց կազմակերպութիւնները յաճախ իրար կը խաչաձեւէին, կը չէզոքացնէին, եւ վարակուած էին ներքին պայքարի այն ախտերով, ինչպէս մենք եւ շատեր: Բայց 1929-ի Ցիւրիխի ընդհանուր ժողովում, որին համեմատական չափով մասնակցեցին բոլոր կազմակերպութիւնները, չէզոքները, սիոնական եւ ոչ-սիոնականները, եւ ուր ներկայ էին համաշխարհային դէմքեր, ինչպէս Այնշտայն եւն. կազմակերպուեց հրէական ազգի միութիւնը, որը ընտրեց Ազգային խորհուրդ, վարչական կոմիտէ եւ գործադիր մարմին, որ կը զբաղի հայրենիքի ազատման եւ ազգային միացման գործով, Վայսմանի նախագահութեան տակ: Ո՜ւր էր թէ նման մի վարչութիւն էլ,- հարց է բարձրացնում Ռուբէնը,- համախմբեր մեր տարամերժ ուժերը եւ առաջնորդէր մեզ դէպի մեր Սիոնը, մեր հայրենիքը» :

Ռուբէնը մի այլ յօդուածում վերլուծել է նաեւ արաբների վիճակն ու դրանից բխող քաղաքական, իրադրային ձգտումները՝ 1931 թ. արաբ-հրէական հակամարտութեան լոյսի ներքոյ.
«Պաղեստինում արաբիզմը իր դէմ ունի ոչ միայն սիոնիզմը,- գրում է Ռուբէնը,- այլ նաեւ բրիտանական կայսրութիւնը, քանի որ Սուէզն է առանցքը այդ կայսրութեան: Բոլտուինները սիոնական չեն, բայց սուէզական են:

Արաբիզմը պիտի հզօրանայ այն չափով, որ Օմար խալիֆայի սուրը կարողանայ բարձրացնել. դրանից յետոյ ամէն ինչ կը լուծուի:- Շարունակում է Ռուբէնը,- Բայց այդ սուրը վերցնելու ուժ ու կարողութիւնը կա՞յ այսօր: Այս դեռ տարակուսելի է: Ուստի պիտի կարծել, որ առայժմս արաբիզմը պիտի ուժեղանայ Պաղեստինի շուրջ, բայց պիտի կանգնի Յորդանանի վրայ, մինչեւ որ Հայֆա-Մուսուլ երկաթուղագիծը շինուի, մինչեւ որ Իրաքի նաւթր խողովակներով հոսի դէպի Պաղեստին-Իրաք ճանապարհները: Երբ այս բոլորը լինին վերջանան, գուցէ առանց Օմարի սրին, Պաղեստինի խնդիրն էլ լուծուի յօգուտ արաբների» :

Տեսնում ենք, որ Ռուբէնը նոյնիսկ փորձել է բանաձեւել արաբների յաղթանակի գործնական ուղիները, եւ տուեալ առճակատման առնչութեամբ, մի այլ վերլուծականում, յամենայն դէպս առաջադրում է ճշտել հայութեան արաբամէտ դիրքորոշման անհրաժեշտութիւնը.

«Իբր դրկից,- գրում է նա դարձեալ 1931 թ.,- մենք հայերս մեր վարքագիծը արաբ ժողովրդի հանդէպ՝ պէտք է ճշտենք այժմեանից, եւ այդ վարքագիծը ճշտելու համար պէտք է թղթատենք մեր հին պատմութիւնը եւ ուսումնասիրենք մեր յարաբերութիւնները արաբների հետ: Մեր պատմութեան մէջ պիտի գտնենք ուսանելի կէտեր, եւ երբ Բագրատունիների ճկունութեան տիրանանք՝ լաւ հարեւաններ պիտի գտնենք յանձինս արաբների, եւ գուցէ շահակից դառնանք այն խնդիրների մէջ, որ կը սպառնան հայ ու արաբ ժողովուրդներին նոյն ատեն» :

Խնդրեմ, ցոյց տուէք սիոնիզմի «գովաբանութիւն»-ը Ռուբէն Տէր Մինասեանի հրապարակումներում…

Եազըճեանը չի ուզում կամ չի ցանկանում սիոնիզմի վերաբերեալ Ռուբէնի վերլուծութիւնները համեմատել՝ «Արարատիստական», ԱՍԱԼԱ-ական եւ այլ շրջանակների կողմից սիօնիզմի նկատմամբ տածած իսկական գովաբանութիւնների եւ նմանակումների հետ։ Միգուցէ Եազըճեանն անտեղեակ է այս բոլորի մասին։ Յամենայն դէպս նա չի ուզում կամ չի ցանկանում նման համեմատութիւններ անել, որովհետեւ նրա համար պարզից էլ պարզ է՝ որ նման համեմատութիւնները նրան շատ տխուր եզրակացութիւնների են յանգեցնելու ու անյարմար վիճակի մէջ են դնելու։

Ռուբէն Տէր Մինասեանի դէմ թոյնն ու թարախը, Եազըճեանն թանձրացնում է եւս մի քանի կաթիլ այլ վտանգաւոր նիւթով…

4. Կինը՝ Աննան, հրէուհի է, ՈՒՇԱԴԻՐ՝ Պէն Կուրիոնի կնոջ քոյրը, այսինքն՝ Ռուբէնը Պէն Կուրիոնի քենակալն է: Կնոջը ծանօթացած է 1912-ին՝ Ժնեւի համալսարանին մէջ բժշկութիւն ուսանելու տարիներուն:

Սա է այն վտանգաւոր նիւթը՝ այն մեծ սուտը, որն էլ բարեբախտաբար երկար կեանք չի կարող ունենալ… Սրա վրայ չարժէ երկար կանգ առնել։ Միայն կը բաւարարուենք, աւելի քան 195 միլիոն մարդու ծագումնաբանութեան գենետիկական տուեալները պարունակող, «www.geni.com» կայքէջի հետեւեալ տեղեկութիւններով.

Իսրայէլի առաջին վարչապետ Բէն Գուրիոնի կինը՝ Պաուլա Մունվեյս Մոնբեձն ունեցել է մէկ եղբայր՝ Բեռնարդ Մունվեյս Մոնբեձ եւ միայն մէկ քոյր՝ Ռայիսա Մունվեյս Մոնբեձ ։ Վերջինս էլ ամուսնացած է եղել, ոչ թէ Ռուբէն Տէր Մինասեանի, այլեւ՝ Սաուլ Սոլոմոն Մաշլենկո Մասլով անունով մի հրեայի հետ ։

Ռուբէնի կինը՝ Աննան հրեայ էր, բայց եւ ազգակցական ոչ մէկ կապ չունէր Պաուլայի Բէն Գուրիոնի հետ։

Այսպիսով յստակ ճշմարտութիւն է, որ Ռուբէնը Բէն Գուրիոնի քենակալը չէ։

Բայց այս բոլորից յետոյ, ի՞նչ նշանակութիւն կարող է ունենալ ազգակցական կապը՝ երկու մարդու գաղափարական, քաղաքական հայացքների նմանութեան, տարբերութեան, համակրանքի կամ հակակրանքի տեսակէտից, էլ չենք ասում՝ քենակալական կապի մասին։

Մի՞թէ հենց մեր իրականութեան մէջ բազմաթիւ օրինակներ չեն հանդիպում՝ քենակալների, մինչեւ իսկ եղբայրների գաղափարախօսական խոր տարբերութեան… փակագծերը թող չբացենք։
Այս սուտն էլ չգործեց։ Կամ ուրիշ, աւելի թունաւոր ու մեծ սուտ յօրինէք, կամ էլ՝ «խելքի՜ աշեցէք»…

5. Գէորգ Մանճիկեան իր յուշագիրքին մէջ կը վկայէ, թէ Ռուբէնն ու կինը 1942-1943-ին կ’ապրէին Եաֆայի իր բնակարանին մէջ եւ Ռուբէն գրեթէ ամէն օր կ’երթար Եաֆայի նաւահանգիստը ու կը դիմաւորէր Պաղեստինը գաղութացնելու եկող եւրոպացի հրեաները ու կը զբաղէր անոնց տեղաւորման գործով:

Դարձեալ անհեթեթութիւն…

Ըստ ՀՅԴ հաւատաւոր գաղափարական գործիչ՝ Գէորգ Մանճիկեանի, Ռուբէնն իր տիկնոջ՝ Աննայի հետ, Եգիպտոսից Պաղեստին է մեկնել Ալամէյնի պատերազմից յետոյ, 1942 թ. ամռանը, եւ մինչեւ 1945 թ. սկիզբը բնակուել է Մանճիկեանների տանը՝ Երուսաղէմում բայց ո՛չ թէ Եաֆայում ։

Երուսաղէմին ամենամօտ նաւահանգիստը՝ Եաֆան գտնւում է Երուսաղէմից աւելի քան 60 կիլոմետր հեռաւորութեան վրայ։ Եւ սա նշանակում է, որ Ռուբէնն, ի տես իր առողջական վիճակին, չէր կարող «գրեթէ ամէն օր» աւելի քան երեք ժամ՝ միայն երթեւեկել՝ «Պաղեստինը գաղութացնելու եկող եւրոպացի հրեաներ»-ին տեղաւորելու նպատակով…

Իսկ եթէ նոյնիսկ հնարաւոր լինէր յաղթահարել ճանապարհորդական դժուարութիւնները Ռուբէնի համար, ապա ասացէք խնդրեմ. այսինքն սիոնիստական հզօր կառոյցը, որ ֆինանսական եւ մարդկային մեծ ռեսուրսներ էր ծախսում աշխարհի հրեաներին Պաղեստին փոխադրելու համար, ի վիճակի չի՞ եղել ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ Ռուբէնից բացի, առաւել յարմար եւ վստահելի մարդու՝ Եաֆայում գոնէ մէկ հրեայի յանձնարարէր՝ «դիմաւորէր Պաղեստինը գաղութացնելու եկող եւրոպացի հրեաները ու զբաղէր անոնց տեղաւորման գործով»… «խելքի՜ աշեցէք»։

6. Ու այս բոլորով հանդերձ, ՀՅԴ-ն ունի Ռուբէնին անունով կոմիտէութիւններ, պարբերաբար կը վերահրատարակէ անոր բազմահատոր յուշագիրքը եւ այլն եւ այլն եւ այլն:
Հետեւութիւնները կը թողում ընթերցողներուս՝ խնդրելով իրենց միտքին մէջ զուգահեռներ տանիլ մերօրեայ հայրենական իրադարձութեանց հետ…

Այս բաժնի կապակցութեամբ աւելացնենք, որ գոյութիւն ունի նաեւ Ռուբէնի անուամբ ՀՅԴ երիտասարդական միութիւն։

Գոյութիւն ունեն այս անուանումներով կառոյցները, որովհետեւ Ռուբէն Տէր Մինասեանը, ի թիւս այլոց, համարւում է խորհրդանշական այն դէմքերից մէկը, որոնց ղեկավարութեան շնորհիւ այսօր առկայ եւ ներկայ է ՀՅ Դաշնակցութիւնն իր գաղափարական արժէհամակարգով ու կազմակերպական կառոյցով։

Իսկ դուք ՀՅԴ խորհրդանշական դէմքերի վրայ ցեխ շպրտելու փոխարէն, փորձէք սեփական չեղածն ու չձեւաւորուածը կերտել ու ձեւաւորել, որպէս ազգային արժէք, եթէ իհարկէ անյարմար չէք զգում դրանից…

Փորձը, ամէն դէպքում, փորձանք չէ։

Դրօշակ-թիվ-2-2025-թ