Արտերի մեջ պառկած թալանչիները կրակում էին օդի մեջ, ոմանք էլ մարդկանց էին խփում

ԻՄ ՍԻՐԵԼԻ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻՆ, ԹՈՌՆԵՐԻՆ…

Իմ սիրելի երեխաներ, թոռներ և ազգականներ, իմ այս անցյալը, որը ես համառոտ գրում եմ, պետք է դարեր շարունակ լավ պահեք` լավ և վատ օրերս հիշելու համար: Այն մինչ իմ չորս-հինգ տարեկան դառնալս ինձ պատմել են մայրս և մոտ հարազատներս, որից հետո մինչ այս գրի առնելս շատ լավ հիշում եմ, թարմ է մնացել իմ ուղեղում:

Մեր գերդաստանը

1907 թվականի հունվարի 12-ին լույս աշխարհ եմ եկել Կաղզվան քաղաքում` այգեգործի ընտանիքում: Մեր գերդաստանը հորական պապիս անունով կոչվում էր Տեր-Արթինենց Սաքո: Կաղզվանցիները մեզ չեն ճանաչում այլ անունով, բայց, չգիտեմ ինչու, կոչվում ենք Ավետիսյան:

Իմ ծնունդը շատ ուրախություն է պատճառում մեր ընտանիքին, որը բաղկացած էր տասներկու շնչից` պապս տատիկիս հետ, չորս տղաներն (Սահակ, Մուշեղ, Արմենակ, Գևորգ) իրենց կանանց հետ: Ունեցել եմ մեկ հորաքույր` Շողոկաթ անունով: Կաղզվանում պապս ջուլհակություն է արել տանը: Ունեցել է մեծ այգիներ պտղատու ծառերով, ընտիր պտուղներ` տանձ, բազմատեսակ ընկույզ, բալ, խաղող էլ ունեինք, բայց Երևանի խաղողին չի հասնի որակի և քաղցրության տեսակից: Պատճառն այն է, որ մեզ մոտ ամառը շատ շոգ չէ: Մեր միրգը շատ հյութեղ և քաղցր է: Մեր այգին մեծ` 3000 կամ 4000 մետր քառակուսի մեծությամբ տարածություն ուներ, կային միայն 60 հատ թթենի, 50-60 հատ ծիրանենի և տասնյակ տարբեր ծառեր: Այդ իսկ պատճառով պապս ամբողջ աշխատանքը բաժանել էր տղաների վրա:

Առաջին գաղթը

1917թ. փետրվարի վերջերին մի օր հորեղբայրս սովորականից շուտ եկավ և կարգադրեց հնարավորինս շուտ հագնվել. մինչև լույս պետք է քաղաքը դատարկել: Բոլորը չգաղթեցին: Կովերի վրա գցեցին գորգեր, կարպետներ և ինչ որ հնարավոր էր: Յուրաքանչյուրն իր երեխային տեղավորեց անասունների վրա, ձիու վրա նստեցրինք տատիկիս: Ես քաշում էի ձիու սանձն ու քշում անասուններին: Շարժվեցինք դեպի Արաքսի կամուրջը: Կամրջից անցնելու ժամանակ բավականին մարդիկ ընկան ջուրը: Արաքսը մեծ ջուր էր, ընկնողն իսկույն խեղդվում էր: Գալիս ենք դեպի Կարս քաղաքը: Չենք շտապում, որ շուտ հասնենք, անընդհատ հետ ենք նայում, միգուցե ճանապարհից հետ դառնանք: Այս հույսերով հասանք Կարս: Խոսակցություն կար` պետք է Կարսն էլ դատարկել և գնալ դեպի Գյումրի: Ոոտքով ճանապարհվեցինք: Ես շատ դեսուդեն վազվզեցի: Սոված էի, ծարավ: Մութն ընկել էր, ցուրտ էր: Խառնվեցի գաղթականներին, ուր որ գնում էին, ես էլ հետները գնում էի, որտեղ կրակ էինք տեսնում` տաքանում էինք և նորից շարունակում ճանապարհը: Գաղթականության հետ գնում եմ: Մի քանի բոլորովին անծանոթ, բարի, խիղճ ունեցող գաղթականներ նստեցնում էին իրենց սայլի վրա, մի փոքր կտոր հաց էին տալիս, հարցուփորձ անում, թե ինչպես է, որ մենակ եմ: Ես մանրամասն պատմում էի: Խղճում էին ինձ և մի քիչ քայլելով, մի քիչ սայլին նստելով` հասցրին ինձ Ալեքսանդրապոլ քաղաքը: Արդեն երեկո էր: Հարցուփորձ անելով` գտա մեր ազգականներից մեկին` Աբայենց Կարապետի ընտանիքին: Երկու-երեք օրից հորեղբայրս ինձ գտավ:

Ղարաքիլիսայում

Առաջին անգամն էր, որ մեր էրգրից դուրս էի եկել: Տասը տարեկան էի: Մոտ հինգ-վեց ամիս է` չէի տեսել մորս և չափից դուրս կարոտել էի: Հորեղբորս հետ միասին հասանք այնտեղ, որտեղ ապրում էին մյուս հորեղբայրներիս ընտանիքները` Մուշեղն իր ընտանիքով (աղջիկը` Սալվինազը` տասներեք տարեկան, տղաները` Վարոսը` յոթ տարեկան և Աղան` երեք-չորս տարեկան) և Արմենակ հորեղբայրս, կինը և երեք աղջիկները, ամենամեծը վեց տարեկան: Ես էլ եկա, դարձանք նորից տասնմեկ շունչ:  Կարսից փախչելուց հետո անցել էր մոտ տասնհինգ օր:

Մոտ երկու ամիս մնացինք Ղարաքիլիսայում: Բայց հասած լուրերի պատճառով՝ ստիպված նորից գաղթեցինք: Վագոններում տեղ չլինելու պատճառով մերոնք տեղավորվեցին շոգեքարշի վրա. մուր, կեղտ, մազութ` այդ բոլորն աչքին չէին գալիս, կյանքն ամեն ինչից թանկ էր: Տեղավորվեցինք այդ մրերի վրա: Գնալու ենք Թիֆլիս: Հազիվ կայարանից հեռացել էինք մեկ-երկու կիլոմետր, մեկ էլ ցորենների միջից սկսվեցին կրակոցներ: Ամբողջ գաղթականությունը, ամենքն իջնում ու վազում էին դեպի Թիֆլիսի կողմը, իսկ այդ արտերի մեջ պառկած թալանչիները կրակում էին օդի մեջ, ոմանք էլ մարդկանց էին խփում: Կիսակայարան փախանք: Այստեղ այլևս ոչ երեխա էին ճանաչում, ոչ մեծ, ոչ փոքր: Ամենքը փախչում էին: Մամս (տատիկս) կլիներ յոթանասուն տարեկանից ավել, նա էլ շոգեքարշի վրայից իրեն գցեց և փախչում էր: Չանցած մի քանի ժամ` օգնության հասավ զրահապատ գնացքը և երբ սկսեց գնդացրով կրակել, արտերի մեջից կրակոցը դադարեց: Բավականին մարդիկ սպանվեցին և վիրավորվեցին: Թիֆլիսում շատ քիչ մնացինք: Շարունակեցինք դեպի Վլադիկովկաս` Վայենի գրուզինսկի ճանապարհով, Կազբեկով: Բավականին գաղթականություն էր գալիս այդ ճանապարհներով: Հինգ-վեց օրից հասանք Վլադիկովկաս:

Ռասշևոտկայում

Գնացինք Ռասշևոտկա գյուղ: Հարուստ գյուղ էր, մեծամասնությունը կազակներ են, մնացածը` մուժիկներ: Մեզ` մոտավորապես 10 ընտանիքի տեղավորեցին գյուղի մի ծայրում: Գերեզմաններից ոչ հեռու դատարկ տեղ էր: Երբ բնակիչներն իմացան, որ գյուղի մոտ գաղթականություն է եկել, սկսեցին ամեն ինչ բերել մեզ համար` ամեն տեսակի խմորեղեն, ճաշ և այլն: Մեր ընտանիքը մեծ էր` տասներկու շունչ, այնպես որ մեզ համար հազիվ հարմար բնակարան գտանք: Մերոնք էլ վարձեցին Խլյուստով Իվան Մակարովիչի բնակարանը: Հորեղբայրներիս կանայք սկսեցին իրենց համար աշխատանք գտնել. բրդից շալեր էին գործել: Վարձատրում էին հացով` մի քանի բուխանկա, յուղով և այլն:

Ռասշևոտկայում ապրեցինք մինչև 1919թ. գարունը: Լուրեր տարածվեցին, որ մեր երկրի մուտքը բաց է, արդեն մեկ տարի առաջ որոշ մասը վերադարձել է: Հայրենիքը քաղցր բան է, մանավանդ մեր հարազատ ծննդավայրը, հողն ու ջուրը: Իսկ ես ամենաշատն եմ շտապում գնալ, որովհետև, ինչքան որ կարոտել էի մեր այգուն, մրգերին, իմ հասակակից ընկերներին, կրկնապատիկ և հարյուրապատիկ կարոտել էի հարազատ մորս, որին արդեն երեք տարի է, որ չէի տեսել և գիտեի, որ Կաղզվանում է:

Դեպի Կաղզվան

1919 թ. հունիս ամսին Մուշեղ հորեղբորս ընտանիքով դուրս եկանք Ռասշևոտկայից: Գնում ենք հայրենիք: 1919 թ. օգոստոսի 15-ին հասանք Կաղզվան` մեր քաղաքը հարազատ, որը մագնիսի պես մեզ ձգում էր դեպի իրեն: Կաղզվանին դեռ 7-8 կիլոմետր ճանապարհ կար, որ հասնեինք: Իր ձիով մեզ դիմավորելու էր եկել հորեղբորս բաջանաղը` Հուրոյի Թադևոսը, որն արդեն մեկ տարի է, ինչ Կաղզվանում էր: Ձին տվեցին ինձ և պատվիրեցին, թե` կգնաս մեր այգին: Ես հասկացա մեր այգին: Ձիու քայլերն արագացրի և շտապում էի շուտ տեղ հասնել: Նստած թամքած ձիուն` հպարտ-հպարտ բարձրանում էի կամրջի մոտից բարձունքը, որը տանում էր մեր Պետրոս բերդի այգին: Հասնելուն պես մեր այգու հարևաններն իսկույն դուրս թափվեցին փողոց: Ձիուս սանձը բռնել էին և բաց չէին թողնում, որպեսզի իմանան, թե ով է մնացել մեզանից, և ուր էին մերոնք: Կեսը թուրքերեն, կեսը ռուսերեն մի կերպ հասկացրի որոշ բաներ: Բացի այդ էլ` այգու մոտերքն էի, սիրտս լորի սրտի պես արագ գցում էր, և շտապում էի, որ մտնեմ մեր այգին և կանչեմ ամենամոտ և հարազատ ընկերոջս: Մտա դարբասից բակը և ձիուս կապեցի ծառից և բղավեցի` Անդրանի¯կ: Այդ միջոցին տանից դուրս եկան անծանոթ մարդիկ: Հարցրին իմ ով լինելս և սկսեցին ինձ հյուրասիրել: Այդ բոլորն ինձ չէր հետաքրքրում: Անհամբեր սպասում էի ընկերոջս: Եվ մեկ էլ տեսա, որ արագ վազելով հասավ ինձ, փաթաթվեցինք, համբուրվեցինք: Այդ պահին իմ ուրախությունն այնքան էր, որ չիմացա, թե երբ սկսեց մթնել: Նոր հասկացա, որ մերոնք գնացել են Կոտրած կամրջի այգին, որտեղ ապրում էր հորեղբորս բաջանաղը` Հուրոյի Թադևոսը: Արդեն մութն ընկել էր: Նստեցի ձին և գնում եմ մերոնց մոտ: Ճանապարհները շատ լավ գիտեի, և մինչ այժմ էլ իմ հիշողությունից չի գնացել:

Պետրոս բերդը և Կոտրած կամուրջն իրարից մոտավորապես երեք վերստ հեռու են: Առաջին գիշերն էր, ինչ գաղթվելուց հետո նորից վերադարձանք մեր ծննդավայրը: Նորից քնում ենք մեր քաղաքում: Բայց ամբողջ գիշերը քունս չէր տանում, ուզում էի գնամ մորս տեսության, որին արդեն երեք տարի էր, ինչ չէի տեսել: Վաղուց էր, որ եկել էին Կաղզվան: Իմացա, որ ապրում է Զվարի այգում` իր եղբոր այգում: Եղած հագուստից լավը հագնվեցի և գնում եմ տեսության կարոտացած մորս: Հասա դռանը, բայց, չգիտեմ ինչու, չեմ կարողանում միանգամից բացել և մտնել բակը: Վերջապես համարձակվեցի և մտա բակը, որտեղ ներս ու դուրս են անում: Մայրս ինձ տեսնելուն պես անմիջապես վազեց, ինձ գրկեց և ուրախության արցունք էր թափում: Մեկ օր մնացի մորս մոտ, կարոտս առա: Այժմ անհամբեր սպասում էի, որ գնամ իմ հորական այգին: Հաջորդ օրը գնացի իմ այգին: Ամեն ծառ մեկ առ մեկ նայում եմ, հետաքրքրվում եմ, ուրախանում եմ և ջուր եմ անում: Սրտանց կպել էի գործիս` հավատալով, որ այլևս ոչ մի բան չի պատահի, այսպես կապրենք մինչ մեր կյանքի վերջը: 1919 թ. օգոստոսի 15-ից մինչ սեպտեմբերի 1-ը ամեն օր գնում եմ մեր այգին և խնամում եմ, ջրում եմ և այլ գործերով զբաղվում:  

1919 թ. սեպտեմբերի 1-ի առավոտ վեր կացանք, վերցրեց իր երկու երեխային` մեծ աղջկան` տասնչորս տարեկան Սալվինազին, ութ-ինը տարեկան տղային` Վարոսիկին, և ինձ` տասներկու տարեկան, բերեց քաղաք: Ընդունվեցինք դպրոց, յուրաքանչյուրս իր համապատասխան դասարան: Ուրախ, զվարթ վերադարձանք տուն: Երկու օրից պետք է գնայինք դասի: Սեպտեմբերի երեքին եկանք դասի: Հավաքվել էինք դպրոցի բակում, բավական ժամանակ սպասում էինք զանգին, բայց զանգ չկար: Ուսուցիչներից մեկը տուն ուղարկեց: Եկա մորս տուն, որտեղ երկու տղա էլ կար: Մեկը մորս ամուսնու տղան էր` Մնացականը` ինը տարեկան, երկրորդը` Մնացականի հորեղբոր տղան` Սրապիոնը` տասներեք տարեկան:

Երեքովս վազվզում ենք այգու այս ծայրից մյուս ծայրը, մրգեր քաղում, ուտում: Մեկ էլ քաղաքում ապրող Ֆահրադի թոռ Ավոն եկավ և ասաց¸ որ պետք է շտապ պատրաստվել եւ քաղաքը դատարկել:

Երկրորդ գաղթը

Շատ լավ հիշում եմ` 1919 թ. սեպտեմբերի 2-3-ն էր: Ես իսկույն վազեցի Կոտրած կամրջի այգին, որտեղ ապրում էին մերոնք, որ շուտ այդ լուրը հասցնեմ հորեղբորս: Ժամը 12-ն էր, երբ նորից սուգի մեջ մտավ Կաղզվանը, նորից գաղթ: Դարձյալ հավաքվեցինք Արազի կամրջի մոտ: Արդեն ժամը երեք-չորսը կլիներ, երբ ամբողջ քաղաքը նորից կամրջի վրա էր հավաքված: Գիշերվա ժամը 12-1-ը դարձավ: Լուր եկավ, որ ճանապարհներին վտանգ չկա, կարելի է գնալ: Այս անգամ գրեթե գաղթականության 90%-ը ոտքով էր,  չկար ոչ մի սայլ, ոչ մի անասուն: Գնում ենք Կարս: Լավ չեմ հիշում` քանի օր կամ շաբաթ մնացինք, որից հետո աշնան կեսերին Կարսում թնդանոթները կրակեցին: Սկսվեց գաղթը: Շատերն էլ բարձրացան ամերիկացոց որբանոցները, որպեսզի փրկեն իրենց կյանքը: Ոտքով գնում էինք Մորբեդի ձորով, երկու կողմերը` բարձր լեռներ, տակից գնում են ճանապարհը և գետը: Գնում ենք դեպի Ալեքսանդրապոլ քաղաք: Գնում ենք սոված, ծարավ, ոմանք, ուժասպառ լինելով, վայր ընկնելով: Աշնան ցուրտը մի կողմից, ցեխ, սովը մյուս կողմից, կրակոցներ: Չտեսա, թե հորեղբորս ընտանիքը որ կողմը գնաց: Ես մենակ գնում եմ, ոտքերիս հնամաշ տրեխ կար: Այդ ցեխի մեջ ոտքերիցս ընկան, մնացի լրիվ ոտաբոբիկ: Ճանապարհից դուրս եմ եկել, անծանոթ վայր, ոտաբոբիկ, խճուղու տեղը չեմ իմանում, որով գաղթականությունն է գնում: Ստիպված եղա հարցնել, թե խճուղին որտեղ է: Ինձ ասացին, որ եթե այս ջուրն անցնեմ, այն բարձունքի տակով խճուղին է գնում: Այնքան էլ մեծ ջուր չէր, բայց մի բարակ սառույց էր բռնել, ջուրն էլ` մինչև չոքերս: Բոբիկ ոտքերով, առավոտ շուտ սառույցը կոտրելով` անցա այդ փոքր գետը և բարձրացա այդ փոքր բարձունքը, որի վրա մեծ կրակ էր վառվում, շուրջն էլ կաղամբի տերևներ էին թափված: Մի կողմից ոտքերս եմ տաքացնում, մյուս կողմից էլ այդ թափած կաղամբի տերևներն եմ ուտում:

Ալեքսանդրապոլում

Լաց լինելով գալիս եմ քաղաքի կենտրոնը, որպեսզի մտնեմ շուկա: Կարող է մի ծանոթի հանդիպեմ: Շուկայում ման եմ գալիս սոված, ծարավ: Արդեն մութն ընկնում է, ինչ անել, ուր գնալ: Ոտքերս մրսում են, բոբիկ եմ: Վերջապես մի մարդ մոտեցավ և հարցրեց ինձ, թե որտեղացի եմ, ում եմ ման գալիս: Պատմեցի ամեն ինչ: Բերեց մի շենքի մոտ ու անմիջապես գնաց: Մոտեցա դռանը և թակեցի: Երբ բացին, տեսա հորեղբորս կնոջը` Գյարանին:

Ոտքերիս ոչինչ չպատահեց, իսկ հորեղբորս կնոջ ոտքի մատերը լրիվ ցրտահարվել էին Կաղզվանից երկրորդ անգամ գաղթվելու ժամանակ: Տեղափոխեցին հիվանդանոց: Մոտ երեք ամիս պառկեց, երկու ոտքի մատերը հեռացրին: Երբ հիվանդանոցում պառկած էր, ես երկու օրը մեկ անգամ գնում էի հիվանդանոց տեսության: Բացի ինձանից` ոչ ոք չէր կարող գնալ: Ամբողջ քաղաքը ասկյարներով լցված էր, և շատ վտանգավոր էր: Մեծերին կամ մանավանդ աղջիկներին տանում էին, իսկ տղամարդկանց ոչնչացնում էին: Ես տասներկու տարեկան էի, ինձ ոչինչ չէին ասում:

Մի երեկո տանը ջուր չլինելու պատճառով Արմենակ հորեղբայրս վերցրեց պարանը և դույլը, որպեսզի ջուր բերի: Դռան առաջ ջրհորն էր, ընդամենը 5 մետր հեռավորության վրա: Դուրս գալուն պես ասկյարները բռնեցին, տարան: Որոշ ժամանակ տանը սպասեցինք, ապա ինձ ուղարկեցին դուրս: Դուրս եկա, դեսուդեն եմ վազում և բղավում եմ:Ոչ մի ձայն չկար: Մեր հարևանները ձայնս լսեցին, ինձ կանչին ներս. ինձ ասացին, որ հորեղբորս հրելով, քաշքշելով տարան: Այդ ճանապարհով էլ գնաց 35 տարեկան հորեղբայրս, թողեց 4 երեխա և կինը, այլևս չվերադարձավ:

Մի անգամ էլ Մուշեղ հորեղբորս տարան Ջաջուռի թունելը, բայց բախտը բերեց, կաշառել էր հսկողներից մեկին և ողջ վերադարձել տուն: Ոսկիները տալով ասկյարին` փրկեց իր կյանքը: Մարդիկ սոված էին, պետք է դուրս գային, որպեսզի երեխաների համար գոնե գարի ճարեին, ոսկով կամ թանկարժեք հագուստով գարու հետ փոխեին, իրենց գոյությունը պահեին: Ջաջուռի թունելում տասնյակ հազարավոր մարդ կոտորվեց, որը սովից, որը ծեծից: Եթե մի հազար մարդ տանեին այդտեղ աշխատելու, հազարից հարյուրը վերադառնային, լավ էր:

…Մի օր ինձ և Գևորգ հորեղբորս կնոջ քեռու տղային` 12-13-ամյա Հրայրին, հանդիպեց մի թուրք և հարցրեց, թե ուր ենք գնում: Ես պատասխանեցի, որ գնում ենք կայարան` հացի կտոր կամ փայտ ճարելու: Ասաց¸ որ հետևենք իրեն¸ իբր մի փոքր գործ կանենք¸ որի դիմաց մեզ փայտ կտա: Կայարան չհասած` մեզ տարավ գոմերի կողմը և մտցրեց գոմը, ցույց տվեց մեր մաքրելու տեղը, տվեց ցախավելը: Հրայրի հետ մաքրում եմ: Կատաղած ձիեր են, մի կերպ աշխատում ենք մաքրել: Այդ ժամանակ մեզ մոտ եկավ մի հասարակ ասկյար և հարցրեց, թե մեզ ով է բերել այստեղ: Ասկյարը, որը նկատել էր այն մեկին, որ թուրն էր պատրաստում, որ գա գոմ, անմիջապես գլխի է ընկնում, որ նորից հայի երեխա է բերել մորթելու համար: Վազելով եկավ մեզ մոտ և ասաց, որ սա էլ քանի երեխա մեր հասակին բերում է այստեղ և թրով գլուխները թռցնում, մաս-մաս անում և թրիքի հետ դուրս գցում այն պատուհանից, որից թրիք են թափում: Սկսեցինք լաց լինել: Մեզ հանգստացրեց, ապա ինքը բարձրացավ մսուրի մեջ, կռացավ ու մեզ ասաց.

–Բարձրացե՛ք մեջքիս և այդ պատուհանից գցե՛ք ձեզ դուրս` թափած թրիքի վրա ու փախե՛ք, քանի կենդանի եք:

1919 թ. սեպտեմբերի վերջերից մինչև 1920 թ. մարտի սկզբները ասկյարները զինամթերք և այլ հարստություն էին տեղափոխում Ալեքսանդրապոլի պահեստներից դեպի Թուրքիա: Վերջում, երբ չկարողացան ամբողջը տեղափոխել, բարութի պահեստը վերջի օրերին պայթեցրին և դարձյալ բավականին վնաս հասցրին քաղաքին:

1920 թ. մարտ-ապրիլ ամիսն էր, երբ թուրքերը գնացին և մուտք գործեց խորհրդային իշխանությունը: Սկսեց քաղաքի ամբողջ խորը նկուղները դիակներից մաքրել: Ստիպում էին մաքրել բոլոր նկուղները և ջրհորները, որովհետև եղանակը տաքանում էր: Եթե ժամանակին չմաքրեին, շոգերը կընկնեին, և խոլերա կլիներ:

Ես էլ նայում էի այդ դիակներին, որպեսզի Արմենակ հորեղբորս դիակն էլ գտնեմ: Այն փռից, որ թուրքերը զբաղեցրել էին և հաց էին պատրաստում իրենց զորքի համար, միայն դրա նկուղից հարյուրավոր դիակներ հանեցին: Որի վզին պարան կար, որի մարմնի վրա այրվածների և ամեն տեսակի չարչարանքների հետքեր: Հանում, դնում էին սայլերի վրա և տանում էին: Այդ ժամին ուժեղ անձրև թափվեց:

Քաղաքը գրեթե լրիվ մաքրվեց, բայց, միևնույն է, մարդիկ մահանում էին սովից: Դեռ խոտն էլ չէր կանաչել, որ խոտով սնվեին:

1920 թ. մարտի վերջերն էր: Արմենակ հորեղբորս կնոջ` Գյարանի մոտ մնացել էր երեք աղջիկ: Նրանք էլ այսօր թե վաղը սովից մահանալու էին: Մայրը ոչինչ անել չէր կարող: Հենց դուրս գար, այլևս տուն չէր գա, կընկներ ասկյարների ձեռքը: Այլևս փրկություն չկար: Սոված անհույս  մայրը լսել էր, որ մոտ օրերս ամերիկացիք Ալեքսանդրապոլից փոքր` չորս տարեկանից մինչև տասներկու տարեկան երեխաներին տանելու են Ամերիկա: Այդ օրը գալուն պես հագցրեց եղած շորերից երկու աղջկան: Փոքրը` Վարսենիկը, կլիներ ոչ ավելի, քան չորս տարեկան, իսկ նրանից մեծը` Տիգրանուհին (Տիկուշ), վեց-յոթ տարեկան: Երկու քույրերին, ձեռք ձեռքի բռնած, խառնեցինք այդ որբերին, որոնց տանում էին Ամերիկա:

Նրանց ճանապարհ դրեցինք, իսկ մայրը, մոտ մեկ ժամ ուշքը գնացած, չէր կարողանում տեղից վեր կենար: Մինչ օրս էլ չիմացանք կենդանի մնացին, թե ոչ: Ամենամեծ աղջկան` ութամյա Արմենուհուն, թողեց իր մոտ, իբր թե տարավ որբանոց: Մի երկու անգամ եկավ տուն և այլևս չերևաց: Նա էլ այնտեղ սովամահ եղավ:

1920թ. կրկին գնացի Ռուսաստան¸ հաստատվեցի Բելայա Սելո գյուղում:  1927 թվականի մարտին եկա Երևան`մորս և հարազատներիս մոտ: