Խավարը երկար չէր կարող տևել, մի օր պատմության էջերին պետք է լույս սփռվեր. Երվանդ Դինք

Օրերս Հայաստան էր այցելել Ջեմալ փաշայի թոռը' Հասան Ջեմալը: Նա եկել էր` իր «1915. Հայոց ցեղասպանություն» գիրքը ներկայացնելու: Գիրքը թուրքերենից հայերեն թարգմանելու իրավունքը Ջեմալը տվել էր «Հրանտ Դինք» հիմնադրամին, այդ իսկ պատճառով էլ այդ օրերին Հայաստանում էր նաև հիմնադրամի ղեկավարներից Երվանդ Դինքը` Հրանտ Դինքի եղբայրը: Նա Yerkir.am-ի զրուցակիցն է:

-Օրերս Հայաստան էր այցելել Ջեմալ փաշայի թոռը` Հասան Ջեմալը: Այդ այցերին Դուք ինչպե՞ս եք վերաբերվում, քանի որ այստեղ շատերը ձևական են  համարում նման այցերը:

-Ջեմալի' Հայաստան գալը ժողովրդի համար և նրա  տեսակետն իմանալու առումով էական նշանակություն ունի:  Այստեղ Ջեմալին' որպես գրող, հրապարակախոս, շատ քիչ են ճանաչում, կարելի է ասել' չեն էլ ճանաչում, իսկ Թուրքիայում 80 միլիոնի մեջ բոլոր 7-70 տարեկանները ճանաչում են նրան: Ջեմալը Թուրքիայում մյուսներից տարբերվում է նրանով, որ կարծրատիպերը կոտրելու, արգելված թեմաների վրայով քայլելու ձիրք ունի, և սա վերաբերում է ոչ միայն Ցեղասպանության թեմային: Նա վերջին շրջանում Թուրքիայում կատարված դրական փոփոխություններում շատ մեծ դերակատարում ունեցող մարդ է: Բայց նրա' Հայաստան այցն այնքան էլ մեծ նշանակություն չուներ կոնկրետ ինձ համար:

-Այսի՞նքն, ի՞նչ ասել է' Ձեզ համար մեծ նշանակություն չուներ Ջեմալի այցը Հայաստան:

-Եթե նա պետք է այցելեր Հայաստան, կուզեի, որ 2015-ին գար: Ջեմալն եկել էր Հայաստան` իր «1915. Հայոց ցեղասպանություն»  գիրքը ներկայացնելու: Պետք է նշել, որ նա գիրքը հայաստանցու համար չի գրել, այլ Թուրքիայում ապրող 80 միլիոնի, դրա համար էլ այդ գիրքն ի սկզբանե թուրքերենով էր: Գիրքը, երբ հրատարակվեց, մեծ աղմուկ բարձրացրեց Թուրքիայում, անգամ նրա կյանքի անվտանգության խնդիրն առաջ քաշվեց, և նա ստիպված էր որոշ ժամանակ հեռանալ Թուրքիայից:

-Երբ «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի շրջանակներում Ձեր դուստրը' Լուսին Դինքը, Հայաստանում էր, ինձ հետ հարցազրույցում ասաց, որ Թուրքիայում մի շարք դռներ են բացվել' երիտասարդները քննարկում են հարցեր, որոնք նախկինում արգելված էին, «փոքր-փոքր քայլերով առաջ ենք գնում»: Այդ փոքր քայլերն ինչո՞ւ արդյունքում ինչ-որ տեղ չեն տանում:

-Ես այնքան էլ համաձայն չեմ ձեզ հետ: Հայաստանում ես մի ցավալի բան տեսա, այստեղ ինֆորմացիայի շատ մեծ պակաս կա, որի պատճառը ժողովրդի անհետաքրքրությունը չի, այլ ինֆորմացիոն հոսքերի' փակ լինելը: Ինֆորմացիոն հոսքը կառավարելը, դրան տիրապետելն ու այն քննարկելը շատ կարևոր է: Թուրքիայում, մեր ինքնությունը թաքցնելով ու պահպանելով, մինչև այնտեղ հասանք, որ հիմա Ցեղասպանության մասին ենք խոսում: Սա ձեր ասած փոքր-փոքր քայլերի արդյունքն է: Այդ քայլերը լճակի վրա ջուր ավելացնելու նման են կամ էլ աղմուկի'  աջից մի փոքր ձայն, ձախից մեկ ձայն, կարող է աղմուկ դառնալ: Մեզ համար ամենափոքր աշխատանքն անգամ շատ կարևոր է:

-Երբ Ֆրանսիայում քննարկվում էր Ցեղասպանությունը ժխտող օրինագծի քրեականացումը, Դուք դեմ արտահայտվեցիք օրինագծի ընդունմանը, ինչը, բնականաբար, քննադատությունների տեղիք տվեց: Այնուամենայնիվ, ինչո՞ւ էիք դեմ այդ նախագծի ընդունմանը:

-Մեր գաղափարախոսության հիմքում ընկած է երկխոսությունն ու քննարկումը: Մարդն, ինչքան էլ վատը լինի կամ մեզ դուր չգա, պետք է կարողանա ազատ արտահայտվել ու իր կարծիքն ասել: Երբ պետության կողմից արգելք է դրվում, ժողովրդի մոտ կարող է հակառակ ազդեցությունը լինել: Մենք Ցեղասպանության մասին չպետք է վախենանք խոսել, քանի որ ունենք ճշմարտության հիմքերը: Ցեղասպանության թեման օրակարգում պահելու հիմնական պայմանն այն է, որ պետք է անընդհատ խոսվի այդ մասին' իր պակասով և ավելով: Նա, ով չի հավատում այդ փաստին, նույնպես պետք է խոսի, ավելի ճիշտ' հենց նա պետք է խոսի և ասի' ինչու չի հավատում: Քանի որ Ցեղասպանությունը չընդունողը  մեղավոր չի, նրան այդպես են ներկայացրել փոքրուց, քարոզչության պակաս կա: Այդ մարդկանց մտքերը փոխելու համար պետք է նրանց ժամանակ տրվի և դրան զուգահեռ ճշմարտությունը քարոզվի: Եթե ձայնը լռեցնես' խոսողը կա'մ կվախենա ու կփախչի, կա'մ էլ հակառակ ազդեցությունը կունենա: Ցեղասպանությունը պետք է ամբողջ աշխարհում ընդունվի, և ոչ թե պետությունները պետք է ընդունեն, այլ մարդիկ' իրենց գիտակցության մեջ: Պետք է այդ մասին շատ գրքեր տպվեն, կինոներ նկարեն, քանի որ այդ ամենը քարոզչության համար շատ կարևոր են: Խոսող մարդու ձայնը չպետք է կտրես: Երբ մենք Թուրքիայում որոշակիորեն խոսքի ազատություն ստացանք, դրանից հետո մեր կողմնակիցներն ու Ցեղասպանությունն ընդունողներն ավելացան:

-2015-ից /Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հետ կապված/ մեծ ակնկալիքներ կան, մի շարք միջոցառումներ են անցկացվելու ոչ միայն Հայաստանում, այլև աշխարհի մի շարք երկրներում: Արդյո՞ք ճիշտ է «սահման դնելը» և մի տարեթվի մեջ այն ամփոփելը:

-100-ամյակը հոգեբանական պատնեշ է, որի հիմքում այն միտքն է ընկած, թե մարդու կյանքը 100 տարի է, և եթե 100-ամյակն անցնում է' ոչ մի վկա, վերապրած չի մնա այլևս: Ցեղասպանության քարոզչության հետ կապված' որոշակի աշխատանք է կատարվել նաև Թուրքիայում: Մենք, օրինակ, արդեն 6 գիրք ենք հրապարակել վերապրողների և երկրորդ սերնդի պատմություններով: Նրանցից որոշները, բնականաբար, վախենում էին խոսել կամ համաձայնում էին խոսել, բայց անձն անհայտ մնար: Ի դեպ, առաջիկայում նախատեսում ենք ևս 4 նման գիրք լույս ընծայել: Մեզ հետ այս գործը գլուխ բերելու համար աշխատում են նաև մի շարք ոչ հայ երիտասարդներ, այդ թվում` նաև թուրքեր: Այդ աշխատանքի մեջ գտնվող բոլոր երիտասարդները նախապես ինչ-ինչ ինֆորմացիա ունեին Ցեղասպանության մասին, բայց աշխատանքի ավարտից հետո նրանք իմացան ճշմարտությունն ամբողջությամբ: 1915-ի մասին ինֆորմացիան պետք է փնտրել հենց Արևմտյան Հայաստանում, այնտեղ, որտեղ տեղի է ունեցել ջարդը: Հայաստանում եղած ինֆորմացիայի չափը հայտնի է, բայց այնտեղ գտնվող ինֆորմացիան և՛ գաղտնի է, և՛ շատ-շատ է: Մենք հիմա դրա վրա ենք աշխատում, փորձում ենք համակարգել այն:

-Իսկ ի՞նչ լեզվով են հրատարակվում այդ գրքերը, քանի որ հաճախ Ցեղասպանության մասին գիրք են հրատարակում, կինո նկարահանում միայն հայերենով, կարծես ինքներս մեզ դեռ ցույց տալու ինչ-որ բան ունենք:

-Այո, ինքներս մեզ ապացուցելու ոչինչ չունենք: Թուրքերեն են այդ գրքերը, որովհետև ես այսպես եմ մտածում'  եթե ուզում ենք Ցեղասպանության հարցը լուծում ստանա' պետք է Թուրքիայի 80 միլիոն բնակիչների մեծամասնության գլուխը մտնի: Կարող ենք ասել, որ այժմ Ցեղասպանությունն ընդունողների թիվը Թուրքիայում շատ է ավելացել: Ավելին` Թուրքիայի հարավ-արևելքում Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցության (HDP) անդամները հայտարարեցին, որ Ցեղասպանություն, այո, եղել է, և այդ կուսակցության պատգամավոր, համանախագահ Սաբահաթ Թունջելը Թուրքիայի խորհրդարանում Ցեղասպանության ընդունման հարցը բարձրացրեց: Այն, իհարկե, չընդունվեց, բայց փաստը, որ Թուրքիայի խորհրդարանում Ցեղասպանությունն ընդունելու հարցն է բարձրացվում, արդեն իսկ մեծ քայլ էր: Մինչ այսօր Թուրքիայում Ցեղասպանության  վերաբերյալ 500-ից ավելի գիրք է հրատարակվել, մեծամասնությունը մարդկանց մասին պատմություններ են, վկայություններ: Այս ամենի հետևանքով մուսուլմանացած հայերի մեծ քանակ բացահայտվեց, շատերը հայտարարեցին իրենց հայկական արմատների մասին: Ցեղասպանության մասին խոսողները Թուրքիայում 90 տոկոսով այլազգիներն են, դրա համար էլ ես կարծում եմ, որ սա լավ և վատ մարդու կռիվ է: Թուրքիայում բոլորը հիմա ոտքի են ելել և ինքնության փնտրտուքի մեջ են, այդկերպ մարդիկ փորձում են իրենց մայրենի լեզուն, մշակույթն ու անցյալն ապրեցնել: Ինքնությունը պահպանել և մյուսների հետ ապրել կողք կողքի, ահա, թե ինչ են ուզում մարդիկ:

-Հրանտ Դինքի ցանկություններից շատերն անկատար մնացին: Ամենից շատ ինչի՞ մասին էր խոսում, երազում:

-Եղբորս նպատակը Թուրքիայում Ցեղասպանության ընդունումն ու խոսքի, իրավունքի ազատությանը հասնելն էր, պետությունը միայն այս ձևով պետք է փոխվեր: Նա կարծում էր, որ 1915 թիվն ու դրանից հետո եղածը Թուրքիան պետք է ընդունի և լուծումների անցնի: Եղբորս համոզմամբ' Ցեղասպանության ընդունումը ժողովրդի ճնշմամբ պետք է լինի: Խոսքի ազատությունը նույնպես շատ կարևոր է, եթե այդ պետության մեջ եթե խոսքն ուժ չունի, այն տեղ չի հասնելու` ինչպե՞ս պետք է ընդունվի Ցեղասպանությունը: Ժամանակին Թուրքիայում նա, ով Ցեղասպանությունից խոսում էր, բանտ էին գցում, շատերն են բանտում հայտնվել: Քաղաքականությունը հոգու բան չէ, այլ մտքի, շատ անգամ քայլ ես անում, բայց նետած քայլդ սխալ է հասկացվում, իսկ դու գիտես' ինչու ես դա արել և ինչ է կանգնած դրա հետևում, ինչ արդյունք կունենա: Դրա համար էլ ուշադրություն չես դարձնում չարախոսողներին:

-Ղարաբաղյան հակամարտության հետ կապված ի՞նչ տեսլական ունեք, ելքն ինչպե՞ս եք տեսնում:

-Այս լուծումը շատ դյուրին է: Այդ պատերազմը Հայաստանի երեսից չեղավ, Սումգայիթից հետո ամեն ինչ սկսվեց: Կամավորական խմբերն այդպես էլ պետք է անեին, պետք է հասնեին Ղարաբաղ և պահպանեին ժողովրդի անվտանգությունը, հակառակ դեպքում' երկրորդ ցեղասպանությունը կարող էր լինել:  Այս ամենին ուրիշ աչքով նայելու, այլ ենթատեքստ տալու իմաստ էլ չկա: Հակառակորդը պետք է ընդունի, որ մենք կռիվ չտվեցինք, դա ինքնապաշտպանական մարտ էր: Մյուս կողմից` ոչ մի պատերազմ և կռիվ գլուխ գովելու բան չի, քանի որ երկու կողմից էլ զոհեր են լինում: Ինչ վերաբերում է Ղարաբաղյան հարցի լուծմանը, լուծումը շատ պարզ է' ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքն է առաջնայինը, Ղարաբաղում ապրող ժողովուրդն իր ապագան ինքը պետք է որոշի: Ղարաբաղը մի նոր փոքր հայկական պետություն պետք է լինի, ուրիշ ելք չկա: Կարծում եմ' Ղարաբաղի գլխին փորձանք չգալու համար նախ անվտանգության հարցը պետք է լուծվի, բայց փոխզիջում էլ պետք է լինի, այսինքն' որոշ տեղերում փախստականները պետք է բնակվեն, և նրանց' ազգությամբ ով լինելը կարևոր չէ: Մի ուշարժան փաստ էլ կա' երկու երկրների լուծման հարցը դարձավ համաշխարհային հարց, և մյուս պետություններն էլ հիմա փորձում են խառնվել հարցի լուծման մեջ, բայց այս դեպքում մեր սպասվածից ավելի շատ ենք կորցնելու, քանի որ շատերն իրենց շահերն ունեն:

-Թուրքիայում հայերն ի՞նչ օրի են, վերջին շրջանում, կարծես, մի շարք իսլամացված հայեր փորձեցին իրենց ինքնությունը բացահայտել:

-Այո, կա նման բան, մի շարք ծպտյալ հայեր սկսել են բարձրաձայնել այն մասին, որ իրենք հայ են: Տարիներ ի վեր ինքնության հարցը գաղտնի պահելով' կարծես, համբերության բաժակը լցվել է, և հիմա գոռալով սկսել են խոսել այդ մասին: Մենք էլ չէինք սպասում, զարմացած էինք, որ կարող է հանկարծ նման բան լինել, նման ալիք բարձրանալ: Խավար վիճակը երկար չէր կարող տևել, մի օր պատմության էջերին պետք է լույս սփռվեր:

-Թուրքագետ Ռուբեն Մելքոնյանի հետ կապված ինչ-որ խնդիրնե՞ր ունեք, քանի որ երբ Ջեմալը եկել էր Հայաստան, կարծես տարաձայնություններ առաջացան ձեր միջև:

-Տեսեք' տարիներ առաջ Ցեղասպանության թեմայով մենք մեծ գիտաժողով արեցինք, որին մասնակցում էին նաև մի շարք մարդիկ Հայաստանից: Ռուբեն Մելքոնյանը նույնպես գիտաժողովին հանդես եկավ զեկույցով: Այնուհետև կրկին գիտաժողով կազմակերպեցինք' ծպտյալ հայերի ինքնության բացահայտման թեմայով, որին նույնպես Մելքոնյանը զեկույց էր ուղարկել, որը, սակայն հանձնաժողովը չընտրեց այն տասնյակի մեջ, որոնց հեղինակները պետք է գային Թուրքիա և ներկայացնեին իրենց զեկույցը: Սա է ընդամենը, ուրիշ ոչ մի խնդիր չի եղել: Երբ Մելքոնյանը եկել էր Թուրքիա, ոչ ոք նրան այնտեղ չխանգարեց ասել' ինչ ուզում էր:  Չգիտեմ' ի՞նչն է հարցը:

Կարինե Հարությունյան