SLIDE magazine. Իրական հեքիաթ

Զրույցներ կան, որ ամեն մարդու հետ չես անի: Զրույցը շատախոսություն չէ, այլ` Հիշողություն, որն ամենքի դեմ չես փռի: Սրանց սասունցի ընկերս` Վազգենը, նաև ավելացնում է.

«Սուրճն ալ ամեն մարդու հետ չի խմվի»:

Դա է պատճառը երևի, որ ամեն անgամ, խանութ ոտքս ներս չդրած Վազգենը աշխատակցուհուն իմաց է տալիս` «Հասմիկ, աղվոր սուրճ մը եփիր, ընկերս եկավ»:

Հետո տեղավորվում է բազկաթոռի մեջ, շտկում գրասեղանին դրված իրերը ու սասունցու ուղղամտությամբ ասում.

«Քանի դեռ Հակոբը չի եկել մեկ-մեկ հատ ծխենք»:

Խոսքը դեղագործ Հակոբի մասին է, որն ամեն անգամ ներս մտնելիս ծխախոտի թանձր ծխից ու հոտից դեմքը խոժոռում է ու.

- Մեղք չե՞ք, գոնե դուռը բաց թողեք, ասելով, դժգոհ հայացքով տեղավորվում է մեր կողքին:

Նրա բժշկական գիտելիքներն ու առողջապահական քարոզները այլևս հոգնեցրել էին ոչ միայն մեզ, այլև իրեն` դեղագործ Հակոբին:

Նա էլ Վազգենի նման ընտանիքով Հալեպից Հայաստան է տեղափոխվել, ընդմիշտ:

«Փայտով էլ ծեծես տեղեն շարժվողը չենք»,- ասում են նրանք` ի հեճուկս Հալեպում, Բեյրութում, Փարիզում, Կանադայում, ԱՄՆ-ում ապրող իրենց ծանոթ բարեկամների, որոնք դեռ սպասում են.

«Քիչ մըն ալ լավանա, մենք էլ Հայաստան կտեղափոխվենք»:

«Ծո, ախպար, լավանալե ետք ով ասես կուգա, հիմա եգուր, քո չափով լավցուր…»,- ասում է Հակոբը, որը ոչ միայն Հալեպում էր հայտնի դեղագործի համբավով, այլև ողջ Սիրիայում, մեկ դեռ մի քանի երկիր էլ այն կողմ:

Օգտվելով նրա բացակայությունից` ազատ ու անկաշկանդ ծխում էինք:

Հալեպի ինքնատիպ բույրով սուրճը արդեն սեղանին էր: Ումպ-ումպ ծխախոտի թանձր ծխի հետ դատարկվող գավաթի պես Վազգենը պարպվում էր հիշողություններից: Այս անգամ ցամաքով էր Հալեպ մեկնել, ու երթ ու դարձը Արևմտյան Հայաստանի ճանապարհներով էին անցել: Չէի ընդհատում, մանավանդ, որ նա պատմելու լավ շնորհ ու անկեղծ ոճ ունի: Հուշերի թևին նստած հասանք Բասուր: Զրույցը մի պահ ընդմիջվեց. Վազգենը ասածն ավելի հաստատ ու համոզիչ դարձնելու նպատակով դարակից հանեց Թուրքիայի քարտեզն ու փռեց սեղանին, ու առանց դժվարության, առանց փնտրելու մատը դրեց կետին.

«Կտեսնի՞ս, սա է Բասուրը, հիմա Ղուլբ կկոչվի, թրքական անունն է: Մինչև 1915 թվականը,- լարվեց,- իսպառ հայկական գյուղ էր, հիմա քրդաբնակ է: Քիչ վար,- մատը աննշան շարժելով տեղից,- Կարո Սասունիի գյուղն է, այնքան մոտ, որ բոռայիր, կլսեին»:

Վազգենի ցուցամատը քարտեզից չի պոկվում. ասես, դրել է տոհմի Հիշողության զարկերակին.

«Աս էլ մորս գյուղն է` Հայնին, նորեն քրդաբնակ է…»:

«Հայնի՞,- ընդհատեցի ես,- ծանոթ անուն է, կարծեմ դեղագործ Հակոբի…»:

«Իրավ, ճիշտ կհիշես, Հակոբին Մեծ մոր, թե հոր գյուղն է նաևե,- հետո ժպտալով` սերս առ դեղագործ Հակոբին Հայնիեն կուգա…»:

Քրդաբնակ, թրքանուն նախկին հայկական գյուղերի մի ամբողջ շարան է Վազգենի սահող ցուցամատի տակ: Հիշեցի տարիներ առաջ Դեր-Զորի հեռավոր գյուղերից մեկում հանդիպածս արաբացած հայերի սերունդներին, որոնք հիշում էին իրենց մեծ հայրերին ու մեծ մայրերին անուն առ անուն...

Տոթ ու կեզ անապատներում իրենց արթնացած հիշողություններից ոգևորված հուզվում էին, աչքներն` արցունքակալվում. մեկը գլխարկով արցունքն էր մաքրում, մյուսը` հուզմունքից կոկորդը սեղմում… Թվում էր` անցյալի մի փոքրիկ պատառ Հիշողության արցունքով է ողողվում ու տոհմածառը ծիլ է տալիս, բողբոջում, ծաղկում…

Հիմա թրքանուն քրդաբնակ գյուղերը ինձ հիշեցրին Դեր-Զորի անապատում ապրած այդ օրը, ու հիմա Վազգենը իր ցուցամատով ասես քերում էր, մաքրում էր, սրբում էր ամոթը, մուրը նրանց ճակատից… Մե~ր ճակատից…

Մանկության տարիներին, առաջին անգամ, երբ հայրս Աշխարհի գունեղ քարտեզը կոճգամով փակցրեց պատին, ու ինձ այն կարդալ էր սովորեցնում, ինձ համար դերձակի ձևած գունեղ շրջազգեստ լիներ կարծես…

Իսկ հիմա, Վազգենի սեղանին լեշի պես փռված Թուրքիայի քարտեզը մսագործի դանակով գծված բաց վերք էր հիշեցում…

Վազգենը միտքս կարդաց.

«Աս քարտեզի որ կետին էլ մատդ դնես, տակեն Հայաստան դուրս կուգա… որ քարը շրջես, հայու ոսկոր կա տակը…»:

Մի պահ լռեց: Նորից մատը դրեց Բասուրին ու հիշեց 50 տարի առաջ կատարած իր ճամփորդության մասին, որն հիմա պիտի պատմի.

Ջահել էի, պինդ, ավյունով լիքը: Աշխարհը ոտքիս տակն էի առել և օր մը ըսի Էրգիր պիտի գնամ: Հայրս շատ էր պատմել. որոշեցի գնալ` սեփական աչքերով տեսնել… Հորս պատմելով Բասուր ազգական ունեինք: Ամեն պատմության մեջ կորցրած քրոջը` Մաքիին էր հիշում… Այդքան մահ ու ավեր տեսած մարդը, որ քարացած սիրտ ուներ ու սթափ միտք, քույրը նրա թուլությունն էր…

Մյուս կորուստը խաղողի այգիներն էին, որ հեռանալիս թողել էր Բասուրում մնացած միակ հային, որը ազգական էր նաև: Պայման էր դրել, սակայն, ազգականի առաջ, որ այգիները առանց իր գիտության ու թուլտվության չվաճառի…

Որոշումս հաստատ էր: Հորես նախ իրավունք, հետո օրհնություն առնելու գնացի:

-Դուն ալ հաստակող Սասունցի ես,- ասաց,-ինձմե ելած: Գնա:

Ե'վ իրավունք էր, ե'ւ օրհնություն:

-Ապսպրանք մը չունի՞ս,- հարցրի:

Հայրս տխուր ժպտաց `Ո՞ւմ` ի՞նչ… հետո, ասես, ինչ-որ բան հիշեց.

«Բասուրի իմ խաղողի այգիները թե չեն չորացել, չորս ողկույզ բեր ինձ»:

Վազգենը հեքիաթի պես էր պատմում: Արքայազնը գնում է թագավոր հոր վերջին կամքը, ցանկությունը կատարելու, այս անգամ անմահական խաղողի չորս ողկույզ է թագավորի ուզածը: Այս ո՞ր մի հեքիաթը իրական չէ, կամ այդ ո՞ր իրականը հեքիաթ չէ…

Ափսո~ս… մենք մեր հեքիաթներին քիչ հավատացինք, հետո` ընդհանրապես չհավատացինք… մեր թագավոր հայրերի ուզածն ինչ էր, որ զլացաք, չկատարեցինք, ու մնացինք անթագավոր, անհեր, անհեքիաթ, աներկիր… Նրանց օրհնանքը չառանք ու անեծքի տակ մնացինք… Ափսո~ս, հազա~ր ափսոս… Երանի նրան, ով իր թագավոր հոր օրհնությամբ ապրեց, և օրհնելու իրավունք վաստակեց…

«Գացի Բասուր,- հեքիաթասացի տոնով շարունակեց Վազգենը,- հորս նկարագրա ով գտա մեր տունը: Քուրդ գյուղապետի տունն էր այլևս»:

Լռեց: Աչքերը մշուշոտվեցին: Թվում էր` ուր որ է կփլվի ու տղամարդավարի կհեկեկա: Կոկորդի խնձորակը վեր ու վար եղավ: Մի կում ջուր առավ բերանը, ասես, ներսում արթնացած կրակը մեղմելու, մարելու.

«Հորաքրոջս` Մաքեին գտա»:

Հուզմունքը ինձ փոխանցվեց: Մարմինս փուշ-փուշ եղավ:

«Ո՞ղջ էր»,- հուզված, զգույշ հարցրի:

«Ողջ էր»,- Վազգենը գլխով հաստատեց ասածը, ու հուզմունքը հաղթահարած մարդու ձայնով շարունակեց.

«Մարդիկ գտա, պայմանավորվեցինք, ուզած դրամը տվի, որ Մաքեին մաքսանենգ ճամփով Հալեպ հասցնեն: Խոստացա, որ ուզածս անելեն ետք դարձյալ դրամ չեմ խնայի… Ամեն օր ճամփին կնայեի, թե երբ պիտի Մաքեին բերեն…»

Տապ, հեղձուկ օր էր: Անծանոթ քուրդ մը եկավ քովս` խանութ: Դեմքեն կերևեր, որ լավ լուր չէ բերածը: Տվածս դրամը դարձուց: Իմ վերադարձեն հետո Մաքեն մահացել էր: Դրամեն մաս մը քրդին տվի, մաս մը` եկեղեցուն, մնացածն ալ կարոտյալներուն բաժնեցի` Մաքեի հոգու հանգստի համար…

Որոշել էի Հալեպ հասնելես ետք հորս անակնկալ ընել, չեղավ…

Հորս չըսի, չիմացավ, որ Մաքեին գտել եմ…

Մաքեի տխուր պատմությունը ցրելու համար հարցրեցի.

«Իսկ այգինե՞րը, խաղողի այգիները մնացե՞լ էին…»:

Ժպտաց:

«Ի՞նչ այգիներ… Լեռներու ստորոտին այս ու այն կողմ քարերից խլված չորս հողակտոր` ամենապզտիկը աս մեր նստած տեղուն չափ, ամենամեծը` 2-3 անգամ մեծ… Ափիս չափ բաներ էին… բայց հայրս էր շինել… Բասուրում ապրող մեր միակ ազգականը, որին չվաճառելու պայմանով էր հայրս այգիները թողել, եկավ իմ ետևից: Մարդը շիտակ պահել էր պայմանավորվածությունը: Հորս պատվիրանը, ցանկությունը փոխանցեցի` ամեն այգուց մի-մի ճութ խաղող…»

Երկու օր մնացի Բասուրում: Վերադարձիս, այգեպանը, որ միակ հայն էր իր ընտանիքով մնացել Բասուրում, չորս կողով խաղող բերեց: Ամեն կողովից մի-մի ողկույզ առի ու վերադարձա Հալեպ… Հայրս այդպես էր կամեցել…

«Տարիներ անց,- շարունակեց Վազգենը,- Բասուրից մեր ազգականը եկավ Հալեպ, հորիցս այգիները վաճառելու արտոնությունը առնելու:

«Մեր աղջիկները մեծցան, արբունքի հասան, չենք ուզեր, որ քուրդը տանք, կուզենք Պոլիս տեղափոխվել, դրամի պետք ունինք…»:

Հայրս արտոնեց: Իր բաժնից հրաժարվեց, ըսելով.

«Պատիվը փրկելու համար է, իմ բաժինս էլ աղջիկներուդ բաժինք թող ըլլա»:

Իրական հեքիաթի նմանվող այս պատմությունը ընդմիջվեց դպրոցից ուղիղ խանութ եկած թոռան` Վազգենիկի ներսխուժմամբ: Գրկաառնվեցին 77 ու 11 տարեկան Վազգենները:

«Դպրոցեն լավ նիշ բերի՞ր»,- հարցրեց պապը:

«Դաս չհարցրին»,- հայաստանյան առոգանությամբ ծիծաղուն աչքերով պատասխանեց թոռը:

«Վազգենի'կ»,- կանչողը մայրն էր…

Թոռը ցած թռավ պապի գրկից ու մոր կանչին գնաց…

«Վազգենիկ»,- կամաց, որ միայն մենք լսենք, նմանակեց Վազգենն ու շարունակեց.

«Ինձ Վազգենիկ ըսող չեղավ… Ո՞վ ժամանակ ուներ, ո՞վ պիտի ըսեր… Մենք մանկություն չունեցող մարդիկ էինք… Ես անոնցմե մեկն եմ… Տա Աստված` վերջինը…»

Դեղագործ Հակոբը չեկավ…

Ուզածներիս չափ ծխեցինք:

Սպարտակ Ղարաբաղցյան