Քրդերը, սպանելով հանդում եղած հայերին, թալանեցին ու տարան անասունները

«1915 թ. Վարդևորի (Վարդավառի) երկուշաբթի օրը (հունիսի 29-ին) մահացած մորս 7-ի անասունների ոտ ու գլուխները դեռ տանն էին, երբ առավոտյան` մոտավորապես ժամը 10-ին, քրդերը Մառնիկ գյուղից (գտնվում էր մեր գյուղից մոտավորապես 5 կիլոմետր դեպի հարավ) Խարս եկան: Հանդում եղած մարդկանց սպանելով` որին խանչալով, որին հրացանով, որին կեռով, անասունները թալանին ու տարան:

Եկավ մոլլան: Մեր տան բոլոր ունեցածը, մեզ էլ` Արմենակին և ինձ, հորեղբորս՝ Հակոբին, և նրա կնոջը` Ազնիվին, վերցրեց ու տարավ Մառնիկ:

Մյուս օրը մոլլան, իմ և եղբորս ձեռքերը բռնած, բերեց մեր տուն, գոմի դուռը բացեց, ներս արավ, դուռը փակեց ու գնաց: Թալանող մյուս քրդերը դուռը բացին: Մեզ թվում էր, թե մեր փրկությունը Մառնիկ գյուղն է: Ես 7 տարեկան էի, Արմենակը` 9: Մենք լալով դուրս եկանք գյուղից, մտանք արտի մեջ, մեկ նստում էինք, մեկ բարձրանում և նայում:

Քրդերը մեզ ծեծին, ճանապարհը տեսցրին դեպի Մառնիկ: Մի մհաջր (գաղթական), որը եկել էր Դաղստանից, Արմենակին վերցրեց իր մոտ որպես հոտաղ, իսկ ես մինչև չոքերս հասնող կարճ շապիկով, ոտաբոբիկ գյուղում հաց էի հավաքում: Գիշերներն աթարի ամրոցներում էի քնում մինչև ձմեռ: Քալաշո անունով մի քուրդ ինձ տարավ, որ իր գառներին նայեմ:

Եկավ գարունը: Գարնանը գառներին տանում էի արածեցնելու, բերում էի գոմ, մսրքում քնում:

Ձմռանը ասին, թե ռուսը գալիս է: Քրդերը հավաքվեցին Քալաշոյի կտուրը` ասելով, թե ռուսը գալիս է: Ի՜նչ կանեն քրդերը ռուսական կանոնավոր զորքի դեմ: Քրդերը հեծան իրենց ձիերը, փախան դեպի Սև սար` Տավրոսի լեռներ:

Մենք կարծում էինք, թե ռուսները մեզ կսպանեն: Փախանք, Մեղրագետն անցանք: Այդ ժամանակ տեսա Արմենակ եղբորս` նստած հորթիկի վրա: Գետն էր անցնում: Քրդերը մեզ ծեծին, հետ դարձրին, եկանք գոմ: Երկուսով մտանք գոմ և քնեցինք: Շատ էինք քնել, թե քիչ, դուռը սկսեցին ուժեղ թակել, վեր կացանք: Ընկերոջս հայրը գիշերը եկել, դռան սողնակը բացել էր և մտել, իսկ մենք չէինք իմացել: Նա ռուսների մոտ խաչ հանեց երեսին: Ռուսներն իմացան, որ խաչապաշտ է: Մեծ կերոնները ձեռքերին` մեզ իջեցրին թոնրատուն, թոնիր վառեցին, սկսեցին մեզ հայերեն հարցեր տալ: Շորերս ամբողջապես փոխեցին, շալվարիս փաչեքը և թևքերս ծալեցին, շատ մեծ էին:

Մի ժամանակից հետո գնացինք Մուշ քաղաք: Մեր ապրած տնից ներքև ապրում էր զորավար Անդրանիկ փաշան: Մուշ քաղաքից տեղափոխվեցինք Առնջվան գյուղը: Ես մնում էի հորեղբորս՝ Հակոբի մոտ, դարձյալ տավար էի արածեցնում: Մի օր էլ իմ հորեղբայր Պողոսը եկավ, նորից հետ եկանք մեր գյուղ` Խարս:

1916 թ. սայլերը լծինք, գնացինք Խնուսներ և այնտեղ մնացինք մինչև ձմեռ: Մի օր տեսանք, որ բլրի գլխին կանգնած մի մարդ բղավում է.

–Տղեկնե՛ր, նհանջ է:

Մերոնք ասում են.

–Ա՛յ տղա, նհանջ ի՞նչ է:

–Թուրքը եկա՜վ, փախե՜ք…

Ես հորեղբորս կնոջ` Լուսոյի հետ էի մնացել: Մայրիկիս մահանալուց հետո նա էր ինձ պահում, իսկ Պողոսին բանակ էին կանչել:

Ձյուն-ձմեռ էր: Ես ու Լուսոն, բարձած երկու եզները, տանջալից գնում էինք ձյուների միջով: Ճանապարհը նեղ էր, հազիվ երկու սայլ էր իրար հետ անցնում: Գիշերը քայլում էի, քունս որ տանում էր, գլորվում էի մինչև փոսը: Այդպես տանջանքներով քայլում էի եզների հետևից, մեկ-մեկ էլ բռնում էի եզան պոչից, որ չընկնեմ…

Մենք եկանք Խարղուն գյուղ և մնացինք այդտեղ…»

1918 թ. գաղթում են Խարղուն, 1920 թ.-ին` նախ Ապարան, ապա Ախուրյանի շրջանի Լուսաղբյուր գյուղ:

1930 թ. Լուսաղբյուրում ամուսնանում է Արաքսյա Մկրտչյանի հետ (1916-1993) և ունենում 8 զավակ:

1941-1944 թթ. մասնակցում է Երկրորդ աշխարհամարտին: Լենինգրադյան ռազմաճակատի մարտերի մասնակցության համար արժանանում է Լենինգրադի պատվավոր քաղաքացու կոչման:

1946 թ. Լուսաղբյուրից փոխադրվում է Երևան:

1946 թ.-ից աշխատում է Երևանի շինարարական 2-րդ տրեստում` որպես քարտաշ-որմնադիր: Մասնակցում է նաև ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայի, Ծիծեռնակաբերդի Ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշահամալիրի կառուցման աշխատանքներին:

Պարգևատրվել է աշխատանքային և ռազմական շքանշաններով: Ստացել է Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածի վկայական: Վախճանվել է 2004 թ. նոյեմբերի 22-ին 96 տարեկանում և ամփոփվել Նուբարաշենի գերեզմանոցում:

Հուշագրական ժառանգություն, գիրք ԺԴ, ՀՃՈՒ հիմնադրամի գիտական ուսումնասիրություններ, Երևան, 2011, 384 էջ, էջ 67-72: