TRIPP-ը ավելի շատ օգուտ է բերում Թուրքիային և Ադրբեջանին, քան Հայաստանին. The Soufan Center

Ուրբաթ օրը ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը Սպիտակ տանը հյուրընկալել է Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանին և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևին՝ պատմական հանդիպման համար։ Երկու երկրները, որոնք վերջին 30 տարիների ընթացքում գտնվել են հակամարտության մեջ, ստորագրել են համաձայնագիր, որը կարևոր քայլ է Զանգեզուրի միջանցքի (որը հայտնի է նաև որպես Սյունիքի միջանցք) շուրջ երկարատև վեճի լուծման ուղղությամբ։ Թրամփի միջնորդությամբ կնքված համաձայնագիրը ԱՄՆ-ին 99 տարի ժամկետով բացառիկ հատուկ զարգացման իրավունքներ է տալիս «Թրամփի՝ հանուն միջազգային խաղաղության և բարգավաճման ուղու» (TRIPP) կառուցման համար, որի շրջանակներում ԱՄՆ-ը կկառուցի երկաթուղիներ, էներգետիկ տրանսպորտային ենթակառուցվածքներ և օպտիկամանրաթելային կապի գծեր, գրում է The Soufan Center-ը։

TRIPP-ը, որը փոխարինում է Զանգեզուրի միջանցքի նախնական հայեցակարգը, կմիացնի Ադրբեջանի հիմնական հատվածը նրա էքսկլավի՝ Նախիջևանի հետ, որը Հայաստանի տարածքով առանձնացված փոքր ադրբեջանական տարածք է։ Այս ճանապարհը Հայաստանի տարածքով միջանցք կստեղծի Ադրբեջանից մինչև Թուրքիա՝ բարելավելով Հարավային Կովկասի տարածաշրջանային փոխկապակցվածությունը և ապահովելով ավելի ուղիղ մուտք դեպի Եվրոպա և Արևմուտք։ Երթուղին շրջանցելու է ինչպես Իրանը, այնպես էլ Ռուսաստանը, ինչը ռազմավարական հաղթանակ կլինի Վաշինգտոնի և նրա դաշնակիցների համար։ TRIPP-ը Իրանի ու Հայաստանի միակ ցամաքային սահմանը կտեղակայի ԱՄՆ-ի կողմից վերահսկվող տարանցիկ երթուղու տակ, որը համահունչ է Ադրբեեջանի և Թուրքիայի շահերին, ինչն արդյունավետորեն կսահմանափակի Թեհրանի համար Հարավային Կովկասի մուտքի միակ բարեկամական կետը՝ հեռանկար, որին նա վաղուց է դիմադրում։

Հայաստանը նախկինում մերժել է «Զանգեզուրի միջանցքի» մասին սկզբնական առաջարկը՝ պնդելով, որ ցանկացած համաձայնագիր պետք է պահպանի իր ինքնիշխանությունը և ապահովի փոխադարձություն։ Այսինքն՝ Հայաստանը պետք է պահպանի ամբողջական վերահսկողություն իր տարածքով անցնող երթուղու հատվածի նկատմամբ և ստանա համադրելի իրավունքներ՝ Նախիջևանի հատվածն օգտագործելով իր հյուսիսային շրջաններ մուտք գործելու համար։ Տարիներ շարունակ այս պայմանները քննարկումների գլխավոր խոչընդոտն են եղել, քանի որ Ադրբեջանը պահանջել է անարգել մուտք դեպի իր էքսկլավ և մերժել է հայկական առաջարկները՝ խորհրդային դարաշրջանի բոլոր տրանսպորտային կապերը, ներառյալ Թուրքիայի հետ կապերը բացելու համար։ Բաքուն նաև պահանջում է, որ Երևանը փոփոխություններ կատարի իր Սահմանադրության մեջ՝ հանելով 1990 թվականի Անկախության հռչակագրի հղումները և Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ տարածքային պահանջներ ենթադրող ցանկացած ձևակերպում։ Լարվածության շրջաններում նախագահ Ալիևը նույնիսկ ակնարկել է, որ Ադրբեջանը կարող է ուժով գրավել Զանգեզուրը/Սյունիքը, եթե դիվանագիտությունը ձախողվի։

TRIPP-ը շատ առումներով նման է Զանգեզուրի միջանցքի սկզբնական գաղափարին, սակայն այն կգտնվի ԱՄՆ-ի կառավարման ներքո, ինչը կուժեղացնի Վաշինգտոնի ազդեցությունն աշխարհի առանցքային էներգետիկ հանգույցներից մեկում։ ԱՄՆ-ի հայտարարությունների համաձայն՝ երթուղին կգործի հայկական օրենսդրության շրջանակներում, մի պայման, որը նպատակ ունի հավասարակշռել Հայաստանի և Ադրբեջանի պահանջները։ Միաժամանակ, համաձայնագրում Հայաստանի համար Սահմանադրությունը փոփոխելու պարտավորություն չկա։ Ստորագրումից անմիջապես հետո Ալիևն ընդգծել է, որ դա խաղաղության պայմանագիր չէ և կրկնել է Բաքվի պահանջը առ այն, որ Երևանը պետք է կատարի անհրաժեշտ սահմանադրական փոփոխություններ՝ մինչև խաղաղության մասին վերջնական համաձայնագրի կնքումը։

TRIPP-ը ավելի շատ օգուտ է բերում Թուրքիային և Ադրբեջանին, քան Հայաստանին, սակայն այս ամենը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ Հայաստանը, խզելով Ռուսաստանի հետ կապերը, մնացել է առանց ուժեղ տարածաշրջանային դաշնակցի։ Ադրբեջանի համար նախագիծը կատարում է Նախիջևանին և դրա միջոցով՝ Թուրքիային ուղիղ ցամաքային կապ ապահովելու վաղեմի ռազմավարական նպատակը։ Անկարայի համար այն ստեղծում է ֆիզիկական կապ Կասպյան տարածաշրջանի թյուրքական աշխարհի հետ՝ ամրապնդելով նրա դերը որպես տարածաշրջանային տրանսպորտային հանգույց և մեծացնելով նրա աշխարհաքաղաքական ազդեցությունը Հարավային Կովկասում։

TRIPP-ը Հայաստանին առաջարկում է Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորելու ճանապարհ և որպես հետևանք՝ Թուրքիայի միջոցով մուտք դեպի եվրոպական և համաշխարհային շուկաներ, ինչը կարող է նվազեցնել առևտրային ծախսերը և ամրապնդել կապերը Արևմուտքի հետ։ Դա կլինի Թուրքիայի ՆԱՏՕ-ի անդամակցության շնորհիվ, նախագծում նրա դերը հիմնականում հանգում է ադրբեջանա-թուրքական առևտրի տարանցիկ միջանցքին, այլ ոչ թե լիարժեք հանգույցի։ Երթուղու նկատմամբ սահմանափակ վերահսկողության, արտահանման փոքր ներուժի և տարանցիկ առևտրից օգուտ քաղելու քիչ հնարավորությունների պայմաններում Հայաստանը TRIPP-ից շատ ավելի քիչ է ստանում, քան իր գործընկերները՝ զիջելով ռազմավարական առավելությունը երկու մրցակիցներին, որոնց տարածաշրջանային հավակնությունները հաճախ հակասում են նրա սեփականին։

Հարևան պետության հետ բանակցությունների առումով Հայաստանը անբարենպաստ վիճակում է գտնվում։ Հավանաբար, այն այժմ ամենախոցելի վիճակում է՝ 1991 թվականին ԽՍՀՄ-ից անկախանալուց ի վեր։ «Nagorno-Karabakh Observer»-ի վերլուծաբանի տվյալներով՝ ներկայիս ղեկավարության հանրային աջակցությունը նվազել է մոտ 15%-ով, ադրբեջանական զորքերը պահում են Հայաստանի շուրջ 200 քառ. կմ տարածք, ընդ որում՝ Երևանը վերջին տասնամյակում Բաքվից հինգ խոշոր ռազմական պարտություն է կրել։

Ադրբեջանը բանակցությունների սկզբից ի վեր առավելություն է ունեցել։ Այն ամբողջությամբ ստացել է Լեռնային Ղարաբաղի վիճահարույց տարածքը, 2023 թվականին տարածաշրջանից դուրս է մղել հայ բնակչությանը և վերահսկել է հենց Հայաստանի տարածքի առանձին հատվածներ։ Բաքուն օգտվում է Թուրքիայի և Իսրայելի հետ խորը ռազմավարական կապերից, ԵՄ-ի հետ ամուր էներգետիկ և առևտրային հարաբերություններից և Մեծ Բրիտանիայից ստացել է ավելի քան 80 միլիարդ դոլարի ներդրումներ։ Բացի այդ, Վաշինգտոնը դադարեցրել է 907-րդ ուղղման գործողությունը, որը սահմանափակում է 1992 թվականից ի վեր Ադրբեջանին տրվող օգնությունը՝ ի պատասխան Հայաստանի հետ համաձայնագրի ստորագրման։

Ուրբաթ օրը Թուրքիան ներկա չի եղել Սպիտակ տան գագաթնաժողովին, սակայն նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը մինչ այդ կարևոր դեր է խաղացել բանակցություններում։ TRIPP-ը ոչ միայն ռազմավարական հաջողություն է եղել տարածաշրջանում թուրքական շահերի համար, այլև ամրապնդել է Անկարայի աճող դերը՝ որպես տարածաշրջանային հեգեմոն և դուրս է մղել Ռուսաստանին, որը երկար ժամանակ պահպանել է այդ կարգավիճակը։ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ժամանակակից հակամարտության սկզբից ի վեր Ռուսաստանը Հայաստանի անվտանգության հիմնական երաշխավորն է եղել և Գյումրիում խոշոր ռազմական բազա է ունեցել, որը մինչ օրս սահմանապահներ ունի հայ-իրանական սահմանին և հանդիսանում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահը։ Այն ստեղծվել է 1992 թվականին Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ բանակցությունների համար և փաստացի լուծարվել է ուրբաթ օրվա համաձայնագրի արդյունքում։

Ռուսաստանին՝ Ադրբեջան-Նախիջևան երթուղու վրա խաղաղապահ ներկայություն ունենալու մանդատը տրվել է 2020 թվականի հրադադարի շրջանակներում, սակայն այն խարխլվել է ամերիկա-թուրքական դիվանագիտության և 2021, 2022 թվականներին ադրբեջանական հարձակումները և 2023 թվականին Լեռնային Ղարաբաղում վճռական գործողությունը դադարեցնելու Մոսկվայի անկարողության պատճառով․ գործողություն, որը, ըստ որոշ վերլուծաբանների, Ռուսաստանը փաստացի թույլ է տվել, քանի որ Հայաստանը փոխել է իր ուղղվածությունը դեպի Արևմուտք։ Համաձայնագրի ստորագրումից մեկ օր առաջ Ռուսաստանը հարվածել է գազի կոմպրեսորային կայանին, որն օգտագործվել է Ուկրաինա ադրբեջանական գազ մատակարարելու և հավանաբար՝ ի պատասխան բանակցային գործընթացից Մոսկվային դուրս մղելու և Արևմուտքի հետ Բաքվի մերձեցման համար։

TRIPP-ը նաև լուրջ վնաս է հասցնում Ռուսաստանի մերձավոր դաշնակից Իրանին։ Թեհրանը Հայաստանի հետ իր սահմանը դիտարկում է որպես դեպի Եվրոպա հյուսիս-հարավ առևտրային երթուղու կարևորագույն զարկերակ և դրա նկատմամբ հայկական ինքնիշխանության ցանկացած թուլացում ընկալում է որպես ուղղակի սպառնալիք իր սահմանային անվտանգության և տարածաշրջանային ազդեցության համար։ Իրանը թուլացած է եղել պատժամիջոցներից, տարածաշրջանային հակամարտություններում չափազանց ներգրավվածությունից և հոկտեմբերի 7-ից հետո ներքին խնդիրներից և ի վիճակի չէ դիմակայել Հարավային Կովկասում ուժերի հավասարակշռության փոփոխությանը։ Տեղեկություններն այն մասին, որ Վաշինգտոնը կարող է օգտագործել խաղաղ գործընթացը՝ Ադրբեջանին, իսկ հնարավոր է նաև Հայաստանին «Աբրահամի համաձայնագրերում» ներգրավելու համար, միայն ուժեղացնում են այս մտահոգությունները։

TRIPP-ը ԱՄՆ-ի և Արևմուտքի համար խոշոր ձեռքբերում է, այն որոշ հարցեր անլուծելի է թողնում։ Պարզ չէ, թե ինչպես է համաձայնագիրը երաշխավորվելու Թրամփի լիազորությունների ժամկետի ավարտից հետո։ Դեռևս լուծումներ չկան Լեռնային Ղարաբաղ էթնիկ հայերի վերադարձի իրավունքների և անվտանգության վերաբերյալ։ Ադրբեջանը շարունակում է զբաղեցնել հայկական տարածքի մի մասը, իսկ հայ գերիներն ու ռազմագերիները մնում են ադրբեջանական գերության մեջ։ Թրամփը հայտարարել է, որ այս հարցը կբարձրացնի Ալիևի առաջ՝ հավելելով․ «Կարծում եմ՝ նա [գերիներին կազատի] ինձ համար»։ Այնուամենայնիվ, TRIPP-ը զգալի քայլ է դարձել այդ խնդիրների լուծման և Թրամփի համար համաշխարհային ասպարեզում ակնհայտ դիվանագիտական հաղթանակի ուղղությամբ։