Հայացք` Բեյրութից. մաս 4

Ի՞նչ իրավիճակ է այսօր Մեծ Մերձավոր Արեւելքում, աշխարհաքաղաքական խաղացողների կողմից ի՞նչ է արվում Իսրայելի համար, եւ ինչպիսի՞ դիրքերից պետք է հանդես գան հայերը այս պայմաններում: Այս հարցերի շուրջ Yerkir.am-ին իր տեսակետները ներկայացրեց Բեյրութի «Ազդակ» օրաթերթի գլխավոր խմբագիր Շահան Գանտահարյանը:

- Թուրքիայի ներքին խժդժությունների արդյունքում  փլուզվեց կարծիքը, որ թուրքական իսլամիզմի մոդելն էտալոն է: Պարզ դարձավ, որ «արաբական գարուն» գաղափարն ամենեւին իդեալական չէ, որ սիրիական իրադարձություններն ամենեւին էլ դրա տրամաբանության սցենարներով չեն զարգանում եւ այլն: Բայց  այդ ամբողջը կատարվում է Հայաստանին անմիջապես հարող տարածաշրջաններում ու, անկախ մեր կամքից, ազդում է մեզ վրա, առավել եւս` եթե հաշվի առնենք, որ գրեթե բոլոր թեժ կետերում էլ հայ համայնքներ կան: Որտե՞ղ մենք պետք է դիրքավորվենք, ինչպիսի՞ դիրքերից հանդես գանք:

- Այս բոլոր աշխարհաքաղաքական, տարածաշրջանային վերլուծությունները, ի վերջո, պետք է նաեւ դիտարկվեն, թե մեզ` հայ համայնքների վրա ինչպես կամ որքան կազդեն` ազգային փոքրամասնությունների վիճակի կամ քրիստոնյաների տեղաշարժերի համատեքստում: Ի վերջո, ճիշտ է այն դիտարկումը, որ պետք է գանք ու հասնենք այն հարցին, թե մենք ինչ ուղղությամբ ենք գնալու: Ես լիբանանյան օրինակով ասեմ, հետո սկսենք դիտարկել տարածաշրջանային մակարդակով, թեեւ հանգամանքների հսկայական տարբերություններ կան: Լիբանանահայ համայնքը 17 տարվա քաղաքացիական պատերազմի բովովէ անցել: Համայնքը չչքացավ, չչեզոքացվեց, շարունակում է գործել եւ պահում է իր դերակատարությունը` երկրում հայերի համամասնությանը համապատասխան: Սա փաստ է: Հիմա` լիբանանահայ համայնքին հաջողվեց կուտակել տոկալու, վերապրելու, կազմակերպված համայնք մնալու հատուկ դիմադրողականություն, նույնիսկ` լրացնել այն բացերը, որոնք հայկական անկախ պետականության բացակայությամբ էին պայմանավորված: Լիբանանում միջհամայնքային բախումներ էին, եւ հայ համայնքը պատվով դուրս եկավ թե' բախումներից, թե' տնտեսական, թե' հասարակական ճգնաժամից: Ու այսօր Լիբանանի հայ համայնքը` իր կուսակցական, հոգեւոր, մշակութային, հասարակական, միութենական եւ այլ հաստատություններով, շարունակում է պահպանել իր` համասփյուռքյան կարեւորագույն կենտրոններից մեկը  լինելու հանգամանքը` կաթողիկոսությունն է այնտեղ, Սփյուռքի միակ հայկական համալսարանն է այնտեղ, ճեմարանն է այնտեղ եւ այլն: Բազմաթիվ օրինակներ են սրանք, որոնք միայն տեղական, լիբանանյան կյանքի համար մարդուժ  չեն արտադրում, այլեւ իրենց դրվածքով համասփյուռքյան կառույցներ են: Իհարկե, թիվը նախկինը չէ, եւ եթե Լիբանանից գաղթը, արտահոսքը չլիներ, ապա այսօր շատ հանգիստ 300-350 հազար, նույնիսկ գուցե կես միլիոնանոց համայնք կունենայինք, բայց 125 հազարանոց համայնք ունենք: Բայց կա հայկական շրջան, գյուղ, եւ սրանք Սփյուռքի եզակի երեւույթներ են, հայ քաղաքապետներ, հայ նախարարներ, պատգամավորներ, որովհետեւ միջհամայնքային հասարակություն է, հայ ժողովուրդն էլ համարվում է Լիբանանի յոթ հիմնական համայնքներից մեկը` իր չափաբաժին լիազորություններով, եւ այդ չափաբաժինը հարգվում է: Ես նույնը չեմ կարող ասել անշուքացող, չեզոքացվող, երբեմն նույնիսկ վերացող այլ համայնքների մասին:

- Ես Ձեզ ճի՞շտ հասկացա` Դուք, որպես նմուշ, առաջարկում եք լիբանանահայ համայնքի մոդե՞լը: Այդ մոդելը կիրառելի կլինի՞ այս տարածաշրջանի համար:

- Ես պարզապես նշեցի փաստը, որ եթե դիմադրողականության ոգին ու համայնքը պահելու կամքը կան, ինչպես դա լիբանանահայ համայնքի դեպքում էր, ապա արդյունք կլինի: Բայց նաեւ այլ օրինակներ կան: Եթե նկատի ունենանք եգիպտական համայնքի անցյալը եւ ներկան, հսկայական տարբերություն կա: Մենք էլ` լիբանանահայ համայնքն էլ, հարվածներ է ստացել, բայց պահել է իր ինքնությունը, կազմակերպվածությունը, եւ, ինչու ոչ, նաեւ առաքելությունը: Բայց եգիպտահայ համայնքը, որտեղ կուսակցություններն իրենց ներկայացուցչություններն են ունեցել, մամուլն է ծաղկել, մշակույթն է ծաղկել, ինչպես նաեւ պատկառելի թիվ է եղել, այսօր սակավաթիվ է, խեղճացած վիճակում, եւ դա ինձ ավելի լավատես չի դարձնում: Մեկ այլ օրինակ` Իրաքի հայ համայնքի արագ պարպումը... Ես նույնը չէի ասի իրանահայ համայնքի մասին` չնայած այն էլ հարվածներ ստացավ: Իսկ Սիրիայի դեպքում շատ կարեւոր է, թե հակամարտությունը որքան կտեւի, քանի որ այսօրվա դրությամբ էլ բազմաթիվ մարդիկ են այնտեղ մնացել, չեն լքել իրենց երկրը, եւ հաստատ ահագին մարդ էլ կվերադառնա: Այսինքն` ամենակարեւոր հարցն է, թե իրավիճակը դեռ ինչքա՞ն կշարունակի այսպես մնալ, որովհետեւ անհեռանկար վիճակն էլի շատ մարդկանց է դուրս հանելու Սիրիայից: Ճիշտ նշեցիք` անկախ մեր կամքից կարող են գործընթացներ թափ առնել, որ մարդիկ դուրս գան այս տարածաշրջանից: Ու երբ քրիստոնյաները դուրս են գալիս, նաեւ հայերը դուրս պետք է գան` հակառակ հանգամանքին, որ կոնկրետ թիրախ չեն հակամարտող կողմերի համար: Ամբողջ խնդիրը դուրս եկողների հունավորման խնդիրն է: Եվ հենց այստեղ մենք չենք հաջողում այդ հունավորումը միանշանակ կամ գոնե գերակշիռ մասով դեպի Հայաստան կազմակերպել:

- Իսկ հնարավոր չէ՞ տարածաշրջանային զարգացումների այս խառնաշփոթ իրավիճակը ծառայեցնել հայկական շահերին:

- Հայկական շահը` գործնական տեսքով, ես առաջին հերթին պատկերացնում եմ հայության տեղաշարժերի հունավորումը դեպի Հայաստան: Ցավոք, Հայաստանն ինքը արտագաղթի հետ կապված խնդիր ունի: Իսկ անձնական շահագրգռվածությունը շատ կարեւոր է տեղաշարժի ուղղությունը ճշգրտելու համար: Զուտ հայենասիրության գործոնն այստեղ չի աշխատում: Երկքաղաքացիության օրենքի ընդունումից հետո բավական ժամանակ է անցել: Ես մոտիկից հետեւում եմ, բայց դիմումների թիվը մեծ չէ, մարդիկ չեն դիմում` երկքաղաքացիություն ստանալու: Մենք թերթում հայտարարում ենք, հոդվածներ ենք գրում, ես գնում եմ դասախոսության ու բացատրում, դեսպանի հետ հարցազրույցներ ենք անցկացնում, բայց զգում ես, որ չի ալիքավորվում, արձագանք չի գտնում... Երբ իրավիճակը կտրուկ լարվեց, երբ Լիբանանի քաղաքացիներին արաբական երկրներում սկսեցին մի քիչ տարբեր նայել` ոչ միայն հայերին, այլ, ընդհանրապես, լիբանանցիներին, եւ հանկարծ Հայաստանի անձնագիրը սկսեց շատ ավելի հանգիստ ընդունվել, քան Լիբանանինը, Հայաստանի քաղաքացիության համար դիմումները թափ ստացան: Նույնը` Սիրիայում, երբ սկսեց հետզհետե խորանալ ճգնաժամը, այնտեղ էլ թափ ստացան: Ուզում եմ ասել, որ անձնական շահն էլ պետք է  մարդկանց մղի դեպի Հայաստանի քաղաքացիություն:

- Այսինքն` ավեի համալիր մոտեցո՞ւմ պետք է ցուցաբերել:

- Այո', բայց նաեւ Հայաստանում պետք է ստեղծել մի միջավայր, որի պայմանները առնվազն նույնն են տվյալ մարդկանց երկրների միջավայրերի պայմանների հետ, եթե ոչ ավելի լավը: Իրաքից եկան, որովհետեւ Հայաստանում Իրաքի պայմաններից լավ էր, Սիրիայից եկան ճգնաժամի պատճառաբանությամբ եւ այլն: Լիբանանում էլ կարող է վաղը նույնը լինել: Ես իդեալական տեսություն եմ ասում, բայց մենք պետք է կարողանանք այն պայմանները ստեղծել Հայաստանում, որ ոչ թե իրենց երկրների պայմաններն այնքան վատանան, որ մարդիկ գան Հայաստան, այլ նույնիսկ այնտեղի լավ պայմաններում Հայաստանի պայմաններն ավելի լավը լինեն: Դրա համար պետք է նրանք տեսնեն, որ Հայաստանը զարգանում է, ավելի արդար հասարակարգ է, օրենքով պաշտպանված ներդրումային դաշտ կա, զարգանալու հնարավորություններ կան, հանգիստ է եւ այլն: Այսինքն` գան դեպի բարեկեցություն, ինչը զուտ մարդկային հոգեբանության առանձնահատկություն է: Սա նկատի ունեմ` ասելով, որ  հունավորման խնդիրը կարեւոր է: Ենթադրենք, թե Հայաստանում նույն լիբանանահային, սիրիահային եւ այլն, նույնիսկ բնակարան տան, բայց նա աշխատանք, միեւնույն է, չգտնի, ապա ինչ նշանակություն ունի, թե նա տուն ունի, եթե ապրուստի միջոց չունի:

- Բայց պետությունը նույնիսկ տեղացիների համար չի կարողանում այդ պայմանները ստեղծել:

- Ես նաեւ կողմ չեմ հեռվից նայելով ասելուն, թե պետությունը թո'ղ այս խնդիրները լուծի, որ մենք գանք ու հաստատվենք հայրենիքում: Եթե կա խնդիր, ուրեմն բոլորով պետք է լուծենք, որովհետեւ, եթե ասում ենք, որ Հայաստանը բոլորիս հայրենիքն է, ապա հայրենիքի դժվարություններն էլ բոլորինս պետք է լինեն: Եվ ճիշտ չէ` հեռվից ձեռքներս ծալած նստենք ու սպասենք, թե երբ են մեզ համար բարենպաստ պայմաններ ստեղծվում, որ մենք էլ գանք ու  հաստատվենք: Սակայն պետության պարտականություններից մեկն էլ այն է, որ հնարավորություն տա մեզ, նաեւ որոշումների ընդունման գործընթացներին մասնակցել: Ինչ-որ բաներ արվում են, չեմ ժխտում, բայց ավելի խոշորամասշտաբ պետք է արվի` ամբողջ Միջին Արեւելքի հայության անվտանգության խնդիրն այսօր օրակարգում է:

- Դուք տարածաշրջանի բոլոր գործընթացներից քաջատեղյակ եք: Ձեր կանխատեսմամբ` մոտ ապագայում ինչպիսի՞ն կլինի տարածաշրջանի պատկերը` արդյոք նո՞ւյնը կլինի, թե՞ էականորեն փոփոխված: Եվ արդյո՞ք այդտեղ հայերը ուրախանալու առիթ կունենան:

- Ես կարծում եմ, որ գերտերություններն ինչ-որ բաժանարար ծրագրեր ունեն` այս տարածաշրջանի հետ կապված, նաեւ` Իրանի վտանգը չեզոքացնելու համար: Որովհետեւ փաստ է, որ իսրայելական կղզին, որ հայտնվել է արաբական աշխարհի մեջ, պետք է իրենց: Զուտ քաղաքագիտական տեսությամբ եմ ասում` դրա կիրառումը կարող է երկար տասնամյակներ տեւել. Իսրայելին ճնշելու բոլոր պոտենցիալները, վնասազերծելու, արաբա-իսրայելական հակամարտությունը լուծելու համար տարբեր սցենարներ գործի կդրվեն: Ի վերջո, նաեւ արաբական աշխարհում այսօր կա Իսրայելի հետ նորմալ հարաբերություներ զարգացնելու մտայնություն. Քաթարի, Եգիպտոսի օրինակը նշենք: Նույնիսկ Եգիպտոսի իսլամականները, որ այժմ տապալվեցին, մինչեւ վերջ չգնացին Իսրայելի դեմ: Այսինքն` քաղաքական լաբորատորիաներում արաբա-իսրայելական կոնֆլիկտների լուծման համար տարբեր սցենարներ պետք է փորձարկվեն,- իսկ ես կարծում եմ, որ անպայման կփորձարկվեն,- մշակութային խնդիրների լուծման, անվտանգության եւ նույնիսկ տրանսպորտային խնդիրների լուծման առումով: Որովհետեւ Իսրայելն այսօր փակ սահմաններ ունի Լիբանանի հետ, խզված հարաբերություններ` Սիրիայի եւ արաբական որոշ հանրապետությունների հետ: Այս ամենը կարգավորելու օրակարգեր կան: Եվ ամբողջ խնդիրն այն է, թե այդ սցենարների կիրառումների ընթացքը ցնցումներո՞վ, թե՞ հանգիստ անցումային պրոցես կլինի: Ես կարծում եմ, որ մեզ դեռեւս ցնցումներ են սպասում, ու այդ ցնցումները տեղի են ունենալու նաեւ այն միջավայրերում, որտեղ հայ համայնքներ են ապրում: Չէի ասի, թե հայ համայնքներն այդ տարածքներից կվերանան, բայց  տուժելու են: Ու հենց այստեղ է կարեւորվում, որ այդ ցնցումներից հեռացող հայերի տեղաշարժը պետք է ուղղորդվի դեպի Հայաստանի Հանրապետություն:

Զրուցեց Գեւորգ ԱՎՉՅԱՆԸ