Հայոց լեզվի ծննդականը

Հազարամյակներ առաջ ու դարեր շարունակ մեր հնդեվրոպացի նախահայրերն էին տեղաշարժվում: Հրաչ Մարտիրոսյանը 1995թ. տիկնոջ՝ Սաթենիկի հետ տեղափոխվեց Հոլանդիա՝ հնդեվրոպական մայր լեզվից մի քանի հազար տարի առաջ անջատված վաղնջահայերենի գաղտնիքները բացահայտելու:

- Թե՞ ցրտից ու մթից փախաք:

- Փախուստի մասին խոսք չի կարող լինել: Այդ դժվար տարիների ամենածանր էտապը Հայաստանում ենք անցկացրել: Իսկ Եվրոպա գնացի լեզուներ, հայագիտություն, հնդեվրոպաբանություն սովորելու: Վանաձորի մանկավարժականն ավարտել էի, աշխատել Հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտում: Այդ տարիներին այստեղ ոչինչ հնարավոր չէր սովորել. հիմա շատ հնարավորություններ կան երիտասարդների համար՝ գրանտներ, կրթաթոշակներ: Վերադառնալու մտքով ենք գնացել. պահպանել ենք Հայաստանի քաղաքացիությունը: Մեր մեծ նպատակն ու երազանքն է Հայաստանում հայագիտության ու հնդեվրոպաբանության կամ հայոց լեզվի ու մշակույթի պատմության գիտակրթական կենտրոն հիմնելը:

- Կենտրոնի համար փող հավաքե՞լ եք:

- Այդքան փող չէինք կարող հավաքել: Առաջին հերթին հավաքել եմ գիտելիքներ, կապեր՝ եւ Հայաստանում, եւ դրսում, խիստ մասնագիտական հսկայածավալ հրաշալի գրադարան, որը, չգիտեմ, թե ինչպես եմ կարողանալու Հայաստան տեղափոխել:

- Հնդեվրոպաբանությունը խորացնելուն զուգընթաց՝ սեփական ընտանիքը չընդարձակվե՞ց:

- Աղջիկս ծնվեց 1996-ին: Ի տարբերություն մյուս հոլանդահայ երեխաների, Ծովինարը հրաշալի խոսում, գրում եւ կարդում է հայերեն եւ առհասարակ մինչեւ ուղնուծուծը հայ է:

- Ի՞նչ թեմայով գիտական թեզ պաշտպանեցիք:

- Հայոց լեզվի ստուգաբանական բառարան, որն ընդգրկում է բնիկ հայկական՝ հնդեվրոպական ծագման բառամթերքը, մեր լեզվի ամենահին բառաշերտը: 2008-ին պաշտպանեցի Լեյդենի համալսարանում, հայտնի հայագետ, պրոֆեսոր Վայտենբերգի ղեկավարությամբ: Ճակատագրի բերումով, Լեյդենի համալսարանը նախաձեռնել էր հնդեվրոպական ստուգաբանական բառարանի ստեղծումը. հայկական մասը ես կազմեցի, որն էլ իմ թեզը դարձավ: 2010թ. բառարանը հրատարակվեց: 2008-2009-ին աշխատել եմ ԱՄՆ Միչիգանի համալսարանում: Հիմա փորձում եմ եվրոպական որեւէ համալսարանում զբաղվել հայոց դիցանունների ծագման խնդրով:

- Այս ոլորտից հանրամատչելի տեղեկություններով այստեղ մնացել ենք 1980-ականների մակարդակին, երբ Իվանովն ու Գամկրելիձեն հնդեվրոպական նախահայրենիքը տեղադրեցին Հայկական լեռնաշխարհում: Դրանից հետո ի՞նչ նոր վարկածներ են առաջ քաշվել:

- Այդ գրքում շատ ուրիշ համարձակ ու հետաքրքիր տեսություններ կան, բայց այն մեզանում հայտնի է միայն նախահայրենիքի այդ անընդհատ շահարկվող դրույթով: Դրանից հետո Ռենֆրյուն առաջ քաշեց նախահայրենիքի մեկ այլ առաջավորասիական տարբերակ: Դա հեղաշրջող տեսություն էր իր այն պնդմամբ, որ ագրիկուլտուրան Եվրոպա է թափանցել հնդեվրոպացիների միջոցով: Մի այլ առաջավորասիական տարբերակ հենվում է բառավիճակագրական մեթոդի վրա: Թեեւ այս երեք տեսակետները միանգամայն տարբեր են թե՛ ժամանակագրությամբ ու աշխարհագրությամբ, թե՛ այլ տիպի դիմագծերով, դրանք մեզանում հաճախ ներկայացվում են որպես Հայկական լեռնաշխարհի միացյալ տեսակետ, իսկ եվրոպական եւ հարավռուսական տեսակետներն անուշադրության են մատնվում:

- Իսկ Ձե՞ր կարծիքով:

- Ինքս առայժմ ավելի շատ մեր բառամթերքի ուսումնասիրությամբ եմ զբաղվում: Մի բան վստահաբար կարող եմ ասել, որ նախաուրարտական ժամանակաշրջանում հայոց լեզվի կրողներն արդեն Հայկական լեռնաշխարհում էին, որովհետեւ ուրարտերենում հայերենից փոխառություններ կան:

- Հաստա՞տ է, որ ուրարտերենը հայերենը չէ:

- Ուրարտերենը հայերենի հետ ուղղակի նույնացնել սխալ է: Գիտնականները հիմնականում ենթադրում են, որ ուրարտացիները համեմատաբար փոքրաթիվ են եղել, իրենց արձանագրությունները գրել են իրենց լեզվով, որը ցեղակից է խուռիերենին, իսկ խուռիերենը հնդեվրոպական չէ, խուռա-ուրարտական լեզվաընտանիքի անդամ է:

- Բացառվո՞ւմ է, որ ուրարտական թագավորների թողած սեպագրերը գրվում էին խուռա-ուրարտական մի լեզվով, բայց իրենք բոլորովին այլ էթնիկ պատկանելություն ունեին:

- Հնարավոր է, բայց պիտի ցույց տալ: Մի բան հաստատ է՝ ուրարտական արձանագրություններում՝ Ք.ա. 8-րդ դարից սկսած, վկայված են հայերեն բառեր եւ տեղանուններ: Սա արդեն իսկ հերքում է այն տեսակետը, թե հայերն այստեղ են եկել Ուրարտուի կործանումից հետո:

- Բայց եկվորության հետ կապված՝ ոչինչ չի ասում:

- Մարդաբանորեն եւ նյութական ժառանգությամբ մենք Հայկական լեռնաշխարհի ժառանգներն ենք. բայց հայոց լեզուն կրողների հարցը միայն հայագիտության ներսում լուծել չենք կարող: Գրեթե բոլոր հնդեվրոպական ճյուղերի լեզուների կրողները եկվոր են իրենց պատմական հայրենիքներում, ինչը բոլորովին չի նսեմացնում նրանց մշակույթների արժեքը: Իսկ հայրենասերների դիմակներով այն մարդիկ, որոնք սիրում են իրենց տգիտությունը քողարկել հայերին (այսինքն՝ հայերենի կրողներին) եկվոր համարող գիտնականներին «դավաճան», «ազգադավ» եւ նման պիտակներ փակցնելով, գիտության հետ ոչ մի առնչություն չունեն:

- Քաղաքական տեսակետից կապ ունի, թե ով է ավելի շուտ եկել իր հայրենիք:

- Լեզվի պատմությունը բացարձակապես կապ չունի քաղաքականության հետ: Բացի այդ, մտահոգվելու եւ թուրքերի նման պատմություն կեղծելու ո՛չ բարոյական իրավունք, ո՛չ էլ պատճառ չունենք: Հայերը Հայկական լեռնաշխարհի միակ լիիրավ տերերն ու ժառանգներն են. իսկ թուրքերը մեր տարածք են ներխուժել ընդամենը վերջին հազարամյակի ընթացքում: Ուստի այն խնդիրը, թե հայոց լեզուն Հայկական լեռնաշխարհ է թափանցել 3.000, 4.000 տարի, թե՞ ավելի տարի առաջ, պատմաբանասիրական համատեքստից դուրս դառնում է բացարձակապես անիմաստ:

- Վերջնականապես պարզվե՞լ է՝ Մաշտոցից առաջ հայերեն գրեր եղե՞լ են:

- Վեճը շարունակվում է: Իմ կարծիքով~ տեսականորեն հնարավոր է, որ որոշ պարզունակ նշանագրեր եղած լինեն: Պատմիչների մոտ կան մշուշոտ հիշատակումներ, բայց որեւէ նյութական վկայություն դեռեւս չի հայտնաբերվել: Հնարավոր է, օրինակ, որ հայերը, հին հնդիկների եւ սլավոնների պես, կեչու կեղեւի վրա հմայագրեր փորագրած լինեն:

- Վերջերս Երեւանում դասախոսություն կարդացիք մայր լեզվից հայկական բարբառի տրոհման շուրջ. ո՞ր դարում է եղել:

- Հավանաբար, գործընթացն սկսվել է Ք.ա. 5-4-րդ հազարամյակներում. այստեղ շատ մեծ ճշգրտություն հնարավոր չէ ստանալ, բայց մոտավորապես 4-րդ հազարամյակից սկսած՝ կարող ենք խոսել հայոց լեզվի ինքնուրույն գոյության մասին: Հայերենի զարգացման հնագույն էտապների լուսաբանման համար շատ կարեւոր է ստուգաբանական հանգամանալից քննության ենթարկել մեր լեզվի ողջ բառամթերքը: Աճառյանի փառահեղ Արմատական բառարանն արդեն շատ հին է: Ուստի, անհրաժեշտ է նոր ու ընդարձակ ուսումնասիրություն: Իմ բառարանը մի փոքրիկ քայլ էր այդ ուղղությամբ:

- Վաղնջական հայերենի Ձեզ համար ամենասիրելի արմատը ո՞րն է, գինի՞-ն:

- Դժվար է ասել, բայց երեւի գինին բացառենք, որովհետեւ չեմ խմում: Թերեւս արեւ եւ երգ արմատները, որոնք հայ-հնդարիական բանաստեղծական լեզվի թանկագին վկայություններ են: Արեգա՞կն-ը…Այո, կապ ունի. արեգ ձեւը արեւ բառի հին սեռական հոլովաձեւն է:

Հարցազրույցը՝ Ռուզան ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ