Ավանգարդիստները չեն ծերանում

Մինչ կթակեի 70-ամյա գեղանկարիչ Ռոբերտ Էլիբեկյանի արվեստանոցի դուռը, մի լավ աչքի անցկացրի բոլոր դռների վրայի՝ մյուս հանրահայտ նկարիչների անուները: Հասկացա՝ այստեղ զարմացած չեն ծիկրակում, երբ թղթակից է գալիս, այստեղ թղթակիցն է զարմանում՝ յա, էս ի՞նչ լավ շենք եմ ընկել:

Հրաժեշտին՝ հին մարդկանց հետ հարցազրույցներիս նախկին փորձն աչքիս առաջ, որ մինչև մի քանի անգամ չփոխեն ձայնագրությունից բարեխղճորեն վերարտադրված իրենց ասածները, չեն թողնի՝ տպեմ, հարցրի՝ բա որ ինտերնետից չեք օգտվում, տեքստն ինչպե՞ս ուղարկեմ, որ նայեք:

Ծիծաղեց. «Բայց մենք ազատ մարդիկ ենք»: Ախր, այ թղթակից, քո առջև ներկայացուցիչն է 60-ականների երիտասարդության հռչակավոր սերնդի, որն աշխարհում, նաև՝ Սովետում, ազատ մտածելակերպի պատուհաններ բացեց. «Տարօրինակ թող չհնչի, այն ժամանակ եղած բետոնե պատն էլ մեզ ուժ էր տալիս, որ հաղթահարենք այն: Մեր մեծերն էին մեր թիկունքին՝ Մարտիրոս Սարյանը, Երվանդ Քոչարը: Հայաստանի ղեկավարները մատների արանքով էին նայում որոշ բաների, ու կարևորը՝ չէին խանգարում. մենք հեռու էինք Կրեմլի պատերից: Երբ դրսից նշանավոր մարդիկ էին գալիս, ո՞ւր պիտի տանեին՝ Ժամանակակից արվեստի թանգարան. քաղաքապետ Հասրաթյանը տարածքն էր տվել, Հենրիկ Իգիթյանը գործերն էր հավաքել»:

- Եթե ձեզ հարցնեմ՝ երիտասարդների ձեր իմացած սերունդներից ո՞րն է եղել լավագույնը, կասեք՝ ձերը, չէ՞:

- Պարզապես մեր սերնդի բախտը բերեց. ժամանակները փոխվել էին: Իսկ ովքեր 20ականներին, 30-ականներին էին ծնվել, նրանց բախտը չբերեց. ռեպրեսիաների ենթարկվեցին, շատերը չդիմացան:

- Փաստորեն, ձեր հայրը՝ Վաղարշակ Էլիբեկյանը, բախտավոր սերնդից չէր:

- Հայրս խելոքներից էր. Թիֆլիսի հայկական թատրոնը ղեկավարած բեմանկարիչը ոտքի կանգնեցրեց ինձ, եղբորս՝ Հենրիին, քրոջս՝ Լուիզային, մեզ ուղարկեց Հայաստան, թոշակի անցավ, 67-68թթ. նոր սկսեց նկարել: Ինքը 79 թվին եկավ, երբ մենք արդեն հայտնի էինք:

- Այդպես էլ երբևէ Լենին-մենին չնկարեցի՞ք:

- Չէ, բայց նկարողներին չեմ մեղադրում, մեղադրելն ամենահեշտ ճանապարհն է, հո դատավոր չե՞նք… Բայց մի ուրիշ բան ասեմ. 1960-ականների վերջին Էդգար Հովհաննիսյանն «Անտունի» բալետը գրեց: Մինաս Ավետիսյանը ձևավորումն արեց, ես՝ զգեստները. երիտասարդ՝ 27-28 տարեկան տղա էի: Մոտ 9 ամիս աշխատեցինք՝ թափով, ինքնամոռաց: Մոտավորապես այնքան փող ստացանք, ինչքան՝ ղազախական, տաջիկական հեքիաթները մի օրում անողները:

- Ուզում եք ասել՝ լա՞վ փող էր Լենին նկարելը:

- Բա փող էր: Միայն՝ Լենին չէր: Գոնե մի հատ Լենին լիներ, կասեի՝ լավ: Լենինը մենակ մայիսին 1-ին, նոյեմբերի 7-ին էր:

- Երևի մեկ էլ՝ ապրիլ 22-ին՝ իր ծննդյան օրը: Բա որ հանկարծ դուք մի օր ո՞ւշ ծնվեիք:

- Ինչ լավ է, որ մայրս շուտ ծննդաբերեց: Էդ հեչ, որ Լենինի ու Հիտլերի արանքում եմ, մեծ ուրախություն էր, որ ես ծնվեցի ապրիլի 21-ին: Այդ տոնից երեք օր անց հիշատակի, տխուր օր է: Տատս, պապս, մեր բոլոր ընտանիքներն այդ ցավը ունեն, այդ ցավը մոռանալ չի լինի:

- Հայաստան տեղափոխվեցիք, որովհետև Վրաստանում նեղո՞ւմ էին:

- Չէի ասի: Դպրոցն ավարտելուց հետո հաճախում էի Թիֆիլիսի գեղարվեստի ակադեմիայի գիշերօթիկ դպրոցի դասընթացներին, քննություններից կտրվեցի: Հայրս գործերս հավաքեց, գնացինք Վրաստանի ազգային պատկերասրահի տնօրենի՝ Ամիրանիշվիլիի մոտ, ասաց` բատոնո Վաղարշակ, շատ լավ ապագա է իրեն սպասում, թող գնա Երևան: Ու եկա:

- Այսինքն՝ հասկացնում էր, որ վրացիները չե՞ն թողնի՝ առաջ գնաք:

- Այո, պարզ չի՞: Խելոք մարդ էր:

- Ճի՞շտ եմ հիշում, Երևանի երբեմնի «Սայաթ-Նովա» սրճարանի պատերին Վաղարշակ Էլիբեկյանի նկարներն էին:

- Այո, այո: Հայրիկս արդեն տեղափոխվել էր Հայաստան, առևտրի նախարարությունից պատվիրեցին, որ ինքն անի ձևավորումը: Ճարտարապետական մասը, ամբողջ դիզայնը արեց իմ փեսան՝ ճարտարապետ Ստեփան Մուրադյանը: Հրաշալի տեղ էր, գնում նստում էինք, ուրախանում էինք, որ հայրիկի գործերն են, այնտեղ հաց էինք ուտում: Այն նկարը տեսնո՞ւմ եք, սրճարանից է… 90-ականների կեսերին էր, լուր հասավ, որ «Սայաթ-Նովա» սրճարանն այրվել է: Մերոնք մտահոգված էին՝ նկարներն այրվեցին: Ասացի՝ հանգիստ եղեք, սրճարանն այրել են, որ հայրիկի գործերը տանեն: Ընտանիքի ամենափոքրն եմ, բայց մի բան հասկանում եմ:

- Բա այս նկարը ո՞նց հասավ այստեղ:

- Մի տասը տարի առաջ Աբովյան փողոցի հնաոճ իրերի խանութը մտա: Ռոբերտ դու, Ռոբերտ, նայեցի, տեսնեմ՝ արա, հորս գործն է, շրջանակն էլ նույնն էր:

- Իսկ «հրդեհն» ո՞ւմ գործն էր, չհայտնաբերեցի՞ք:

- Ո՞վ պիտի հայտնաբերեր: Ե՞ս: Ի՞նչ է, ոստիկանապե՞տ եմ, որ հայտնաբերեմ: Ես շատ ուրախացա, մի քիչ էլ գինը իջեցրի, 800 դոլարով առա: Սրճարանի 24 գործերից մենակ այս մեկի տեղն է հայտնի: Դրանից առաջ էլ նույն բանը «Թիֆլիս» սրճարանում եղավ, բայց չվառեցին, թալանեցին:

- Ո՞ւմ էին պատկանում այդ սրճարանները:

- Շա՞տ գիտեմ: Ես շատ հանգիստ եմ վերաբերվում: Լավ նկարիչը հաստատված կենսագրություն ունի: Երբ ինձ կեղծում են, ասում եմ՝ ինչ լավ է: Շատերն ասում են` գնանք բռնենք, էս անենք, էն անենք, ասում եմ՝ ավելի լավ է՝ լավ նկարիչ լինես, որ քեզ կեղծեն, քան՝ հակառակը:

- Ձեր եղբայրը՝ Հենրի Էլիբեկյանն էլ իր արվեստով թատրոնից չի հեռանում, նրա գեղանկարչական փըրֆորմընսներն արդեն թատերային գործեր են: Այդ ի՞նչ գենետիկ ամուր կապ է թատրոնի հետ:

- Թատրոնը երազելու միջոց է: Միայն թատրոնը չէ, արվեստն ընդհանրապես: Պատկերացրու, երեք-չորս տարեկան մանուկն առաջին անգամ դուռը բացում և ներկայացում է նայում. ամբողջ կյանքում կհիշի: Թիֆլիս գաղթած իմ Սիրանուշ տատը երեք քույր ու երկու եղբայր ուներ, թուրքերը երդիկից վառել էին… Ամբողջ կյանքում հայրենիքն ու նրանց էր հիշում. պարադոքսալ միտք եմ ասում՝ նույն երազանքն է: Եվ որ հիմա մենք խոսում ենք, նորից թատրոն է:

- Դուք Վահրամ Փափազյանի խաղն եք տեսել, դեռ մի բան էլ Օթելլոյի «գրիմի» մոխրի համար շամպայնի խցաններ այրել: Հիմա նոր սերունդն ումո՞վ բախտավորվի:

- Նորն ավելի բախտավոր է: Մեր երկիրն ունենք, կորցրած հայրենիքը դեռ ետ չենք բերել, բայց այս մի երազանքը կատարվել է: Ու վարագույրն էլ բացվել է, ամեն մեկը կարող է ազատ գնալ ու գալ: Դա սարսափելի մեծ նվաճում է: Նյու Յորքը որ առաջին անգամ տեսա, խենթացա: Պիտի տեսնես հռչակավոր պատկերասրահները, հո գրքերով չե՞ս նայի: Տասը տարի՝ 1991-2001թթ., Ֆրանսիայում ապրել, աշխատել եմ, արդեն չեմ ուզում գնալ, հոգնել եմ: Տղաս` Արեգը Էլիբեկյան, շատ լավ նկարիչ է, արդեն մոտ 16 տարի է, Մոնրեալում է ապրում, ինքն է իմ ցուցահանդեսներն անում, նկարները վաճառում: Անցել են Մոդիլիանիի, Վան Գոգի այն ժամանակները, որ աղքատ պիտի լիներ նկարիչը, ընդհանրապես հայ մարդը պետք լավ ապրի, արվեստագետները պետք է լավ ապրեն, դա երկրի համար միայն բարիք է:

- Աշխարհում ամենաազդեցիկ արթդիլերը, որը բաձրակարգ պատկերասրահներ ունի արևելքից արևմուտք՝ տարբեր երկրներում, և դրա համար ասում են՝ նրա կայսրությունում արևը երբեք մայր չի մտնում, հայ է: Նրա միջոցով չե՞ք փորձում համաշխարհային արվեստի շուկա մտնել:

- Կակոսյա՞նը: Չէ, նրա մոտ ընկնելն անհնար է, նրա մոտ գները սկսվում են 150.000-200.000 դոլարից: Շուկայում պիտի 200.000-անոց գործ ունենաս, որպեսզի ինքը դեռ միայն այցելություն նշանակի:

- Հայ լինելը նշանակություն չունի՞:

- Չէ: Դաժան բան է այդ շուկան, ի՞նչ հայ, ի՞նչ ամերիկացի:

- Արշիլ Գորկու նկարները մոտ կես միլիոն դոլար գնահատվո՞ւմ են:

- Ի՞նչ կես միլիոն, ավելի: Ես շատ ուրախ եմ, որ հայ նկարիչների` Այվազովսկու, Արշիլ Գորկու, վերջերս՝ Սարյանի գործերը բարձր են գնահատվում: Դա մեր շահն է, հայ նկարիչների: Ո՛չ միջինասիական արվեստն է բարձր գնահատվում, ո՛չ վրացական, ո՛չ ադրբեջանական: Հետխորհրդային երկրներից՝ միայն ռուսական ավանգարդը և հայ նկարիչները:

- Ձեր գործերը Փարիզում կամ Մոնրեալում ինչքա՞ն են գնահատվում:

- Որքան ինձ բավարարում է: Ես հին վարպետների պես եմ, ինձ հաց ու պանիրը հերիք է: Եվ գինին: Եվ կինը: - Հրաշալի կին ունեմ՝ Մարիամը, մինչև հիմա սիրահարված եմ իրեն:

- Սոցիալական ցանցերում Ռոբերտ Էլիբեկյան անունով մարդու եմ տեսել, Դո՞ւք եք:

- Չէ՛: Երևի թոռս է: Ես քարե դարից եմ, ի՞նչ համակարգիչ, ի՞նչ բան: Այս բջջային հեռախոսն անգամ երեքչորս տարվա պայքարից հետո մերոնք պարտադրեցին ինձ, ասում էին՝ պապ, կարող է կորես, չգտնենք քեզ:

- Դուք ակտիվ քաղաքականությունից հեռու մնացիք, բայց շատ նկարիչներ, արվեստաբաններ՝ Սարգիս Մուրադյանը, Հենրիկ Իգիթյանը, այլք, մտան քաղաքականություն. նորմա՞լ է:

- Իրենց գործն է. ազատությունն ամենամեծ արժեքն է, ով ինչ ուզում է՝ պիտի անի: Ո՞նց կարելի է արգելել: Հոգնել ենք, որ մեզ միշտ արգելել են:

- Ցույցի, հանրահավաքի մասնակցե՞լ եք: 1965-ին հաստատ ցուցարարների հետ եղած կլինեք, հետո՝ ավելի ուշ, մասնակցե՞լ եք:

- Մոռացե՞լ եք: Բոլորս էլ գնում էինք 1988-ից սկսած: Դրանից հետո էլ չեմ գնացել, քանի որ ամեն ինչ պարզ է արդեն ինձ համար:

- Այսինքն, ձեր ուզածին հասել եք՝ Ղարաբաղ և անկախություն:

- Չէ՛, Ղարաբաղը դեռ հիմնավորապես ետ չենք բերել: Մերն է, այո, բայց դեռ պետք է հաստատվի: Իսկ անկախությունը մի օրվա բան չի. 20 տարվա մանուկ երկիր ենք, դեռ ծծկեր երեխա ենք: Դեռ ինչեր պիտի լինեն, ինչերով պիտի անցնենք: Պարզ է, ես որպես արտիստ, որպես նկարիչ, անհամբեր եմ, կուզենայի միանգամից ծաղկած այգի տեսնել:

Հարցազրույցը՝ Ռուզան ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ