Թուրքիան Էրդողանի դարաշրջանի մայրամուտին. գալի՞ս է քեմալիզմի վերածնունդը

Քեմալականների արտաքին քաղաքական նախասիրությունները Ռուսաստանին մանեւրելու հնարավորություն են տալիս - Սեպտեմբերի 16-ին Թուրքիայի Ժողովրդահանրապետկան կուսակցության ղեկավար Օզգյուր Օզելը կոչ է արել գործող առաջնորդ Էրդողանին գնալ արտահերթ ընտրությունների: Հարցումները ընդդիմության հաղթանակն են կանխատեսում, եւ այդ խորապատերին նրա կոչերը բավականին վստահ են հնչում։ Իշխանությունները, կարծես, նման արդյունքը մեծ անախորժություններ են խոստանում։ Օրերս Թուրքիայի սոցիոլոգիական Saros Arastirma ծառայությունը կիսվել է հնարավոր արտահերթ ընտրությունների համատեքստում քաղաքական նախասիրությոնների վերաբերյալ վերջին հարցման արդյունքներով։ Այսպես, ձայների նկատելի աճով կարող են պարծենալ Ժողովրդա-հանրապետական կուսակցությունը (քեմալականներ, ԺՀԿ), ինչպես նաեւ Էրդողանի քաղաքական դաստիարակ Նաջեմեթթին Էրբաքանի որդու՝ Ֆաթիհ Էրբաքանի գլխավորած «Նոր բարօրություն» կուսակցությունը։ Եթե հավատանք սոցիոլոգներին՝ նրանք կարող են ակնկալել համապատասխանաբար 34,1 եւ 8,7 տոկոս՝ ընդդեմ 30,3 տոկոսի, որն այսօր ունի Էրդողանի իշխող կուսակցությունը՝ AK Parti-ն: Մինչդեռ աջ կենտրոնամետ «Լավ կուսակցության»՝ Մերալի Աքշեների դիրքերը խիստ թուլացել են՝ նախկին վարչապետ Ահմեդ Դավութօղլուի «Ապագայի կուսակցության» եւ DEVA կուսակցությունների չափավոր իսլամիստների դիրքորոշումների հետ մեկտեղ։ Բացի այդ, հայտնի է դարձել՝  հարցվածների 47,4% - ը լիովին պաշտպանում է արտահերթ ընտրոթյուններ անցկացնելու գաղափարը, մինչդեռ 43,8% - ը դեմ է:

Թուրքիայի նման երկրի համար, որն իր հարուստ քաղաքական մշակույթով եւ ավանդույթով է, հրապարակված արդյունքները խոսում են Էրդողանի եւ նրա կուսակցության հեղինակության կորստի մասին, այդ թվում՝ երիտասարդության շրջանում, չնայած այն հանգամանքին, որ վերջին տասնամյակների ընթացքում կրթական եւ մշակութային քաղաքականությունը կրոնների ուժեղ ազդեցության տակ է: Գաղափարական վակուումը ենթադրում է քեմալիզմի ժողովրդականության «վերադարձելի» աճ, հատկապես այն գրավիչ դոկտրինի վերածվելու դեպքում, որը կարող է դրական արձագանք առաջացնել մինչեւ վերջ չկողմնորոշված քաղաքացիների շրջանում։ 2024ի մարտի վերջին կայացած տեղական ընտրություններում գարնանային պարտությունից հետո իշխող կուսակցությունն այդպես էլ չկարողացավ վերականգնվել, չկարողացավ ընտրողին համոզել, որ ամեն ինչ ընթանում է ըստ պլանի, իսկ քաղաքական ապագան կանխորոշված է։ Թվում է, թե Հանրապետությունը թեւակոխել է տրանսֆորմացիոն շրջանի քաղաքական խառնաշփոթը։

Գործող իշխանության գրեթե գլխավոր խնդիրը նրա «նստարանին», ֆուտբոլային լեզվով ասած, «պահեստային խաղացողների» գրեթե լիակատար բացակայությունն է, որոնց, ինչի դեպքում, կարելի էր քաղաքական դաշտ բաց թողնել հաջողության ակնկալիքով։ Կուսակցություը երիտասարդացնել Էրդողանին այդպես էլ չհաջողվեց. իրենց թիմից գործող Ալի Բաբաջանի, Բյուլենթ Առինչի կամ նույնիսկ Ահմեթ Դավութօղլուի նման պայծառ առաջնորդների նախագահն այսպես թե այնպես վերապրեց։ Ում էլ մատնանշեր Էրդողանը, իշխանութուններին հասարակական անվստահության պայմաններում, ընդհանուր առմամբ, նման քայլը նման կլիներ իսկական հակագովազդի։ Դրա ապացույցը կլինի տեղական ընտրություններում իշխող «Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցությունից Ստամբուլի քաղաքպետի թեկնածու Մուրատ Կուրումբաեւը, ով պարտվել է տեղական ընտրությոններում։

Ընդդիմությունն իրեն ուժեղ է զգում եւ իրեն համապատասխան պահում։ Քեմալականների ղեկավար Օզգյուր Օզելը շրջում է աշխարհով մեկ՝ վստահ պատմելով, թե ինչ ընթացք կստանա Թուրքիան Էրդողանի հեռանալուց հետո։ Ավելին, թե «սուլթանը», թե իշխող կոալիցիայի գծով նրա համիշխան Դեւլեթ Բահչելին ստիպված էր հանդիպել Օզելի հետ եւ տեսախցիկներով ցույց տալ ընտրողներին, որ իշխանույոթունը հարգանքով է վերաբերվում ընտրազանգվածի նախասիրոթյուններին։

ԱԶԿ-ի եւ նրա առաջնորդի համար նման բարդ իրավիճակում 2025 թ-ի գարնանը կամ աշնանը արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու հրատապ կոչը բավականին գրագետ քայլ է թվում։ «Նա, ով չի կարող կանխել գործազրկությունը, վերջ տալ աղքատությանը եւ իջեցնել գները, պետք է գնա ընտրությունների։ Դուք չեք կարող փախչել. եթե ապրուստի միջոց չկա, ընտրություններ կլինեն», - ասում է «քեմալականների» առաջնորդը, որն, ի դեպ, ունի առնվազն երկու «պահեստային»՝ ի դեմս Ստամբուլի եւ Անկարայի խարիզմատիկ քաղաքապետերի (Էքրեմ Իմամօղլու եւ Մանսուր Յավաշ)։

Ռուս-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, որոնց առանձին ասպեկտները պարուրված են անորոշության մշուշով, հարկ է ուշադրություն դարձնել Օզելի վերջերս արած այն հայտարարությանը, թե Թուրքիայի համար առաջնահերթությունը լինելու է Եվրամիությունը, որի մասնակիցները, իբր, կաջակցեն Հանրապետության ամբողջական անդամակցությանը՝ «ժողովրդկան հանրապետականների» իշխանության գալու պայմանով։ Թե որտեղից է նման վստահությունը, դեռ այնքան էլ պարզ չէ, բայց Մոսկվայի համար ազդանշանը կարեւոր է. ընդդիմությունը խոսում է ոչ թե Ամերիկայի, այլ Եվրոպայի հետ ռազմավարական գործընկերության առաջնահերթության մասին, ինչը հեռու է նույնը լինելուց։ Չնայած անգլո-սաքսոնների ջանքերին՝ ԵՄ պետությունների ղեկավարներից ավելի ու ավելի հաճախ են հայտարարւթյուններն ԱՄՆ-ի հետ առանձնանալու անհրաժեշտության մասին՝ գոնե անվտանգության ապահովման մասով.բավական է հիշել Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնի առաջարկը՝ մտածել համաեվրոպական բանակի ձեւավորման մասին՝ ընդգծված անգլո-սաքսոնական AUKUS-ի ամրապնդմանը զուգընթաց։ Նա հեռու է ԵՄ միակ քաղաքական գործիչից, ով չի մոռնում այն մասին, որ եվրոպական բանակի ստեղծման վերաբերյալ բոլոր անհրաժեշտ փաստաթղթերը վաղուց իրավական հիմք են ձեւավորել ՆԱՏՕ-ի հետ սահմանազատման համար։

Վերջերս ՆԱՏՕ-ից բացի ԵՄ բանակ ստեղծելու Եվրահանձնաժողովի ծրագրերի հարցը հերթական անգամ հայտնվեց Եվրախորհրդարանի կուլուարներում, եւ համաշխարհային քաղաքականության նույնիսկ մակերեսային ըմբռնումը բավական է, որպեսզի հանգի այն եզրակացության, որ կհետեւի նման բանակի ստեղծմանը, ներառյալ առանց այդ էլ սոցիալական արհավիրքներ կրող եվրոպացի ընտրողների տարակուսելի հարցերը «ինչո՞ւ ենք մենք երկու անգամ վճարում»։ Պարադոքս է, այլեւ զինված հակամարտությունը Ուկրաինայում, թող անուղղակիորեն, այլեւ ազդել այդ քննարկումները. Տխրահռչակ «երեք ծովերի նախաձեռնությունը» կամ «Բալտո-Ադրիատո-Սեւծովյան նախաձեռնությունը» (Բաչի), ինչպես նաեւ Ուկրաինան, Լեհաստանը եւ Մերձբալթյան երկրները ռազմական բլոկի մեջ միավորելու որոշ ուժերի ծրագրերը ակնհայտորեն կասկածի տակ են դնում Հյուսիսատլանտյան դաշինքի կայունությունը. ինչպես չհիշել աստվածաշնչյան առակն «ինքն իր մեջ բաժանված թագավորությն» մասին։

Այսպիսով՝ թուրքերի ձգտումը ամրապնդել կապերը Եվրոպայի հետ, որտեղ դեռեւս չեն փոխարինվել այնպիսի ադեկվատ առաջնորդներ, ինչպիսին վարչապետ Վիկտոր Օրբանն է, երկարաժամկետ հեռանկարում չի հակասում Ռուսաստանի ազգային շահերին: Անկարայի հետ որոշ եվրոպական պետույունների բարդ երկխոսությունը քիչ չեն պառակտում թե ԵՄ - ն, թե ՆԱՏՕ-ն. բավական է հիշել Անկարայի եւ Փարիզի գոնե վատթարացող հարաբերությունները Արեւելյան Միջերկրական ծովում շահերի բախման ֆոնին:

Հատկանշական է նաեւ այն, որ ընդդիմադիր ԺՀԿ-ի ծրագրում արտաքին քաղաքականության բաժնում խոսք չկա Ուկրաինայի հետ կապերի զարգացման մասին, փոխարենը Ռուսաստանին է նվիրված մի քանի պարբերություն։ Դեկլարատիվ-պաշտոնակա՞ն․ Այո, բայց նաեւ դրանից է կառուցվում իրական քաղաքականությունը։ Ավելին, Օզելը բազմիցս դժգոհություն է հայտնել Անկարայի կողմից Զելինսկու ռեժիմին ռազմական աջակցություն ցուցաբերելու կապակցությամբ։ Թուրք քաղաքկան գործչի խոսքով՝ իր կուսակցության իշխանության գալու դեպքում հանրապետությունը հավասար դիրք կգրավի Ռուսաստանի եւ Ուկրաինայի զինված հակամարտության կողմերի նկատմամբ։

Միեւնույն ժամանակ, նույնիսկ եթե ԺՀԿ-ն կանգնի թուրքական պետության ղեկին, նրան դժվար թե հաջողվի հրաժարվել նախահական կառավարման ձեւից, որը ներդրվել է 2017 թ-ին Էրդողանի նախաձեռնած սահմանադրական հանրաքվեի արդյունքներով, կարծում է թուրքական լրագրության աստղ, քաղաքագետ Մուրադ Յեթկինը։ Դժվար է չհամաձայնել նրա հետ, որ նվաճված իշխանությունն այդքան հեշտ ոչ ոք չի տալիս։ Եվ նույնիսկ ընդդիմադիրների համար ամենաբարենպաստ սցենարի դեպքում կառավարման պետական ձեւի վերանայումը նախագահականից խորհրդարանականի, ինչի մասին հաճախ խոսում է Օզելը, ամենեւին էլ երաշխավորված չէ։ Դրա համար անհրաժեշտ է ստանալ խորհրդարանի 360 պատգամավորների աջակցությունը, ինչը ստեղծված պայմաններում հավասարազոր է «Հերկուլեսի սխրանքին» եւ չի արտացոլում ընտրական նախասիրությւնների վերաբերյալ ոչ մի հարցման արդյունքները։

Ամենայն հավանականությամբ, ընդդիմությունը շեշտը կդնի Գերմանիայի հետ կապերի զարգացման վրա, որի հետ Թուրքիան դեռեւս Սուլթան Աբդուլ Համիդ Երկրորդի եւ երիտթուրքերի ժամանակներից կապում է վաղեմի քաղաքական, պատմական, տնտեսական եւ մշակութային կապերը։ Հենց Գերմանիայում է, որ 1960-ական թվականներից ի վեր ձեւավորվում է մի քանի միլիոնանոց թուրքական հզոր սփյուռք, որը կարող է ազդեցություն ունենալ նաեւ տարածաշրջանային եւ բացառված չէ, որ նաեւ եվրոպական խոշորագույն երկրի դաշնային ընտրությունների վրա։

Յուրի Կուզնեցով

Աղբյուրը՝ vpoanalytics.com-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի