Քեմալիզմից մինչև էրդողանիզմ

1923 թ. հոկտեմբերին Մուստաֆա Քեմալը կամ Աթաթյուրքը (1881-1938) դարձավ Թուրքիայի Հանրապետության նոր ղեկավար։ Հաջորդ մեկուկես տասնամյակի ընթացքում նա, օգտագործելով իր քաղաքական մեծ ազդեցությունն ու հեղինակությունը, կարողացավ բարեկարգել երկիրը։ Նա արդիականացրեց ինստիտուցիոնալ ենթակառուցվածքները, բարեփոխեց և վերակազմավորեց կառավարման համակարգը և բավականին ագրեսիվ արշավ սկսեց Թուրքիայի արևմտականացման դեմ և աշխարհիկացման ուղղությամբ։ Մինչև իր մահը գործելով՝ Ք. Աթաթյուրքը կարողացավ Թուրքիան ոտքի հանել Օսմանյան կայսրության մոխիրների միջից և երկիրը հռչակեց ժողովրդավարական հանրապետություն։

Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծման առաջին իսկ օրվանից Ք. Աթաթյուրքը հայտարարում էր, որ երկրում իշխանությունն անվերապահորեն պատկանում է ժողովրդին, և տարիներ շարունակ այս սկզբունքն էր, որ դրված էր երկրի կառավարման հիմքում։ Աթաթյուրքի նախագահության շրջանում երկրում սկիզբ դրվեց կրոնական, սոցիալական և քաղաքական մեծածավալ բարեփոխումների։ Նա հրաժարվեց օսմանցիներից ժառանգություն մնացած կառավարման ավտորիտար մոդելից և մշակեց աշխարհիկ ժողովրդավարությամբ երկիրը կառավարելու իր ծրագիրը, որը պայմանականորեն անվանվեց քեմալիզմ։

Քեմալիզմի ազդեցությունը ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության վրա հասկանալու համար նախ և առաջ պետք է պատկերացում ունենալ քեմալիզմի գաղափարախոսության և դրա ընդգրկած ուղղությունների մասին: 1919 թ. Ք. Աթաթյուրքը ստեղծեց «Ազգային հանրապետական» կուսակցությունը, և, չնայած բոլոր դժվարություններին, նրան հաջողվեց խուսափել իր երկրի ներքին գործերին Արևմուտքի միջամտությունից։ Արդեն 1923 թ. ստեղծվեց թուրքական պետությունը, բայց անհասկանալի էր, թե ինչ մեթոդներով ու մեխանիզմներով էր Ք. Աթաթյուրքը կառավարելու այս ժամանակակից պետությունը: Այս հիմնարար հարցը կարգավորելու նպատակով Ք. Աթաթյուրքն ու իր կուսակցության անդամները գործի դրեցին այն քաղաքականությունը, որը ներկայումս ստացել է քեմալիզմ անվանումը: Դրա փիլիսոփայության հիմքում ընկած էր արևմտյան գաղափարախոսությունների համադրությունը: Այն հիմնված էր վեց սկզբունքների վրա: Դրանցից առաջինը հանրապետականությունն էր (Respublicanism), որը բնութագրում էր ժողովրդին պատկանող բարձրագույն իշխանությունը․ այլևս չէին լինելու սուլթաններ, բայց սա ամենևին եվրոպական ու ամերիկյան հասարակություններին բնորոշ ժողովրդավարությունը չէր: 1930-ական թթ. Առաջին համաշխարհայինի և Մեծ դեպրեսիայի տարիների ազդեցության հետևանքով արևմտյան կապիտալիզմն այլևս չէր արդարացնում իրեն, իսկ խորհրդարանական կառավարման համակարգը մշտապես տեղիք էր տալիս վեճերի և քաշքշուկների: Այս պայմաններում Քեմալը կարողացավ իշխանությունը վերցնել իր ձեռքը և ճնշել հակառակորդներին ու այլընտրանքային կուսակցություններին: Սա էլ արդեն տանում էր երկրորդ սկզբունքի կիրառմանը, որը նացիոնալիզմն էր, որի այն ժամանակվա և ներկայիս ընկալումները բավականին տարբեր են: Սա պարզապես ազդարարում էր ազգերի ինքնորոշման իրավունքն ու այն, որ ոչ մի ազգ չի կարող ընդլայնել իր երկրի սահմանները կայսերական և գաղութատիրական ճանապարհով, և, ինչպես ամրագրված էր նոր Սահմանադրության մեջ, բոլոր մարդիկ, անկախ իրենց ռասայական և կրոնական պատկանելությունից, համարվում են թուրքեր՝ ի հաշիվ քաղաքացիության:

Երրորդ սկզբունքը պոպուլիզմն էր, որի նկատմամբ վերաբերմունքն այսօր առավել բացասական է, բայց այն ժամանակ չեզոք էր: 1920 թ. իր ելույթում Ք. Աթաթյուրքը նշել է. «Ես հավատում եմ, որ մեր գոյության կարևորագույն նպատակը հենց մեր երկրի զարգացման գլխավոր ուղղությունն է: Սա պոպուլիզմն ու ժողովրդի իշխանությունն է: Եվ սա իշխանության հաստատումն է կառավարության և ժողովրդի նկատմամբ…․» : Ի լրումն առաջին երկու սկզբունքների՝ պոպուլիզմը նշանակում էր պետության սահմաններում իշխանություն հաստատել կառավարության և ժողովրդի նկատմամբ, միաժամանակ հռչակում էր ազգերի, հատկապես թուրքական ազգերի միասնականության գաղափարը, որը կհարթեր բոլոր հասարակական և կրոնական տարաձայնությունները: Սրանից էլ բխեց չորրորդ սկզբունքը՝ էտատիզմը (Etatism), ըստ որի՝ միանշանակ ընդունելի էր կառավարության վերահսկողությունը տնտեսության նկատմամբ, և մասնավոր սեկտորն ունակ կամ կոմպետենտ չէ այն վերահսկելու: Էտատիզմը սոցիալիստական սկզբունք էր, որը ձևավորվել էր Խորհրդային Միությունում, բայց այն կոմունիստական համարելը սխալ է:

Հինգերորդ սկզբունքը աշխարհիկությունն էր (Secularism): Աշխարհիկությունը, քեմալականների մեկնաբանմամբ, ավելի շատ մոտ էր ֆրանսիական լեիցիզմին, քան թե ամերիկյան սեքյուլարիզմին:

Լեիցիզմը պրոպագանդում էր ոչ թե իշխանության և կրոնի տարանջատում, այլ իշխանության վերահսկողության սահմանում կրոնների նկատմամբ, դրանց ձևավորում հասարակական մթնոլորտում, գոյություն ունեցող շուրջ 85 հազար մզկիթների վերահսկման ճանապարհով, և, չնայած մուսուլման բնակչությունը կազմում էր երկրի 97 տոկոսը, այն կապվում էր նաև էտատիզմի հետ. կառավարությունը պետք է հսկեր պետության զարգացման ուղղությունները, իսկ իսլամն ավանդական ուժ էր, որը նույնպես անհրաժեշտ էր ուշադրության կենտրոնում պահել: Ք. Աթաթյուրքը լավ էր հասկանում, որ բոլոր քաղաքական կոնցեպցիաներն ու դրույթները ենթակա են փոփոխությունների, ուստի վեցերորդ սկզբունք ընտրվեց ռեֆորմիզմը: Քաղաքական շարժումները տիրող իրավիճակին հարմարեցնելու կարողությունը ծայրահեղ կարևոր էր նախորդ սկզբունքները պահպանելու առումով: Այս վեց սկզբունքների հիման վրա ստեղծվեցին քաղաքական մի շարք նոր ինստիտուտներ, և ձևավորվեց քաղաքական նոր ենթամշակույթ, սակայն բնակչության մեջ մեծ թիվ էին կազմում քրիստոնյաները, որոնք չէին կարողանում կարդալ ու հասկանալ այդ նոր մշակույթի ամբողջ իմաստը: Իհարկե, մինչ այդ նրանց կյանքում տիրապետող էր իսլամը: Քեմալիզմի հաջողության համար անհրաժեշտ էր ապահովել նյութական և տնտեսական օգուտ, ուստի իշխանությունը սատարում էր արդյունաբերական կազմակերպություններին:

Ընդհանուր առմամբ կարելի է փաստել, որ քեմալականները երիտթուրքերի քաղաքական հետնորդներն էին։ Մասնավորապես, Ք. Աթաթյուրքը դեռևս երիտասարդ տարիներին բազմիցս մասնակցել էր երիտթուրքական ժողովներին և որոշակիորեն ծանոթ էր նրանց ծրագրերին ու գաղափարներին։ Բացի այդ՝ նորաստեղծ թուրքական պետության վերնախավում մեծ թիվ էին կազմում նախկին երիտթուրքերը, որոնք բարձր պաշտոններ էին զբաղեցնում նաև սպայակազմում։ Երիտթուրքերից քեմալականները ժառանգություն ստացան նաև, այսպես կոչված, մշակութային ազգայնամոլությունը, որն իր բոլոր կապերը խզել էր կրոնի հետ։ Նրանց համար առաջնահերթ էին պետական շահերը։ Այս տեսանկյունից և´ երիտթուրքերին, և´ քեմալականներին կարելի է անվանել պետական ազգայնամոլներ։ Քեմալականները նախկին իշխանություններից հետո շարունակեցին հայասպան և հայաջինջ քաղաքականությունը, որը նույնպես գաղափարական, սոցիալական, քաղաքական և տնտեսական տասնյակ գործոնների համակցման արդյունք էր։ Հայտնի է, որ Ք. Աթաթյուրքը իթթիհադական էր, որոնք հայերի բնաջնջման մասին որոշումը կայացրել էին պետականակենտրոն մի գաղափարախոսության շնորհիվ, որը կարելի է անվանել նաև պետության շարունակական գոյության պահպանում։

Քեմալականների ցեղասպանական քաղաքականությունը բացահայտվեց արդեն 1920 թ. սեպտեմբերին, երբ նրանք չճանաչեցին օգոստոսին կնքված Սևրի պայմանագիրը և մեծաքանակ զորքով շարժվեցին դեպի Հայաստանի Հանրապետություն. սկսվեց հայ-թուրքական նոր պատերազմը, որը տևեց շուրջ երկու ամիս։ Կարելի է ասել, որ պատերազմի ընթացքն ի սկզբանե պարզ էր։ Արդեն սեպտեմբերի 29-ին ընկան Սարիղամիշը և Կաղզվանը, հոկտեմբերի 30-ին` Կարսը, նոյեմբերի 7-ին` Ալեքսանդրապոլը, նոյեմբերի 12-ին` Աղինը: 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին կնքվեց Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, որը, ի դեպ, իրավական հիմք չուներ, քանի որ դեռևս 1920 թ. նոյեմբերի 29-ին Հայաստանի տարածքի մի մասում հաստատվել էր խորհրդային վարչակարգը, և հայկական կառավարությունն իր իրավասությունները զիջել էր բոլշևիկներին: Թուրքական արշավանքը հսկայական վնաս հասցրեց հայ ժողովրդի արևելյան հատվածին: Թուրքերը կոտորեցին 198 հազար մարդ, ավերեցին ավելի քան 140 բնակավայր` պատճառելով ահռելի նյութական վնաս:

Քեմալականները շարունակեցին նաև հայերի ուծացման և ունեզրկման քաղաքականությունը։ Դրա վառ ապացույցն էին մանկահավաքության դեպքերը, երբ հայ որբերին հավաքում էին մի տեղ, տալիս կրթություն և դաստիարակում մոլի հայատյացության գաղափարներով, ասել է թե՝ հայերին թուրքացնում էին։

Այսպիսով՝ կարելի է եզրակացնել, որ քեմալականները երիտթուրքերի քաղաքականության կարկառուն շարունակողներն էին, նրանց գաղափարական ընկերները, իսլամի և աշխարհիկության սահմանազատմամբ՝ միևնույն քաղաքական մոդելի երկու տարբեր դրսևորումները մարմնավորողները։

Ընդհանրացնելով Թուրքիայում մինչև 2000-ականները տեղի ունեցած քաղաքական իրադարձությունները՝ կարելի է փաստել, որ, չնայած 4 ռազմական հեղաշրջումներին (1960, 1971, 1980, 1997) և 2 հեղաշրջման փորձերին (1962, 1963), այնուամենայնիվ, երկրում քեմալիզմի որդեգրած գաղափարախոսությունը շարունակում էր իշխող դեր ունենալ՝ ի հեճուկս արդեն 1990-ականներին ակտիվացած մի շարք խմբավորումների, որոնք իսլամը դիտարկում էին որպես երկրի դերի բարձրացմանն ուղղված գլխավոր գործոն։ Այդպիսի քաղաքական ակտիվիստներից էին Ֆեթֆուլլահ Գյուլենը և Նեջմեթթին Էրբաքանը։
Արդեն 2000-ականներից Թուրքիայի քաղաքական կյանքում ակտիվություն է ցուցաբերում Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, որը Ն. Էրբաքանի քաղաքական հետնորդն էր։ 2002 թ. Նյու Յորքում Դավոսի գագաթնաժողովին ունեցած իր ելույթի ժամանակ նա նշել է, որ Իրանը չի կարող իր վարչակարգը արտահանել Թուրքիա, և իրենք ոչ թե կրոնակենտրոն են, այլ մարդակենտրոն, ուստի իրենց ամերիկացի ընկերները պետք է նկատի ունենան, որ իր գլխավորած կուսակցությունը («Արդարություն և զարգացում») ամենևին արմատական չէ։ Այսպիսով՝ նրա ձևավորած «չափավոր իսլամիստական» մոդելն ընդունելի էր ամերիկյան իշխանությունների կողմից, որոնք 2001 թվականից ակտիվ պայքար էին մղում իսլամիստների ու ահաբեկչության դեմ և կարծում էին, որ աշխարհիկացման գործընթացն էլ ավելի էր խթանում վերջիններիս ակտիվացումը, ուստի Թուրքիայի չափավոր իսլամիստական կառավարությունը կարող էր դառնալ մի հետաքրքիր օրինակ Մերձավոր Արևելքի երկրների համար։
2008 թվականից էրդողանական կառավարությունը, որը ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի աչքերում ժողովրդավարության ջատագովներից էր, սկսեց քաղաքական հետապնդումների և հալածանքների ենթարկել պետական և զինվորական այն գործիչներին, որոնք այս կամ այն չափով կապ էին ունեցել քեմալականների հետ կամ էլ քեմալիզմի գաղափարախոսության կրողներից էին։ Նրանց մեծ մասը ձերբակալվեց և դատապարտվեց երկար տարիների բանտարկության՝ այդպես էլ չիմանալով, թե ինչ «հանցանք» է գործել։

Աբդուլլահ Գյուլի (2007-2014) նախագահությամբ էլ սկիզբ դրվեց պետական կառավարման համակարգի գրեթե բոլոր ասպեկտների իսլամացմանը, նույնիսկ ԶԼՄ-ները կուսակցականացվեցին։ Այն լրատվամիջոցները, որոնք ընդդիմադիր կեցվածք ունեին, դադարեցրին իրենց գործունեությունը։ Այսպիսով՝ նոր վարչակազմը, օգտագործելով իր լծակները, կարողացավ ամբողջապես իր իշխանությունն հաստատել և վերահսկողություն սահմանել պետության բոլոր ոլորտների նկատմամբ։ Երկար տարիներ շարունակ իրենց իշխանության համար մեկ ընդդիմություն համարվող քեմալականները մշտապես թիրախավորվել են և դարձել իսլամիստների քաղաքական հետապնդումների զոհը, քանի որ հենց նրանք էին, որ կարող էին դառնալ «նոր, ժողովրդավար» Թուրքիայի կայացման գլխավոր խոչընդոտը։

Այնուամենայնիվ, Ռ. Էրդողանի կուսակցությունը, որքան էլ ժխտեր քեմալիզմն ու աշխարհիկ Թուրքիան, միևնույն է, իր գաղափարախոսության մեջ ներառել էր այն տարրերը, որոնք քեմալիզմի կայացման հիմքն էին։ Էրդողանական ու քեմալական ազգայնականության մեկնաբանությունները գրեթե չեն տարբերվում միմյանցից։ Մասնավորապես, 2013 թ. հունվարի 19-ի իր ելույթում Ռ. Էրդողանը նշել է. «Մենք հայտարարում ենք մեկ ազգ, մեկ դրոշ, մեկ երկիր, մեկ պետություն։ Մենք մերժում ենք էթնիկ ազգայնականությունը։ Մենք սիրում ենք այն, ինչ Արարիչն է ստեղծել։ Անհատը չի որոշում լինել թուրք, քուրդ, թե լազ։ Դա որոշում է Արարիչը» ։

Աթաթյուրքի և Էրդողանի քաղաքական կյանքը շատ դեպքերում հայելային պատկերացում է տալիս և ստեղծում թյուր կարծիք, թե նրանք նույն քաղաքական առաջատարի տարբեր կերպավորումներն են։
Իրականում, այս նմանություններից զատ, գաղափարական տարբերություններն առավել ակնհայտ են։ Եթե Աթաթյուրքը Օսմանյան Թուրքիայի պատմությունը համարում էր Թուրքիայի պատմության ամոթալի ժամանակաշրջանը, ապա Ռ. Էրդողանը բազմիցս նշել է, որ իր ցանկացած հաղթանակ Օսմանյան Թուրքիայի հաղթանակն է, և ինքը հիանում է այդ կայսրության պատմությամբ։ Եթե Աթաթյուրքը իշխանությունը հաստատում էր՝ վերահսկելով կրոնը, ապա Էրդողանը կրոնն էր հաստատում՝ վերահսկելով իշխանությունը։ Այսպիսով՝ էրդողանական Թուրքիան աշխարհիկ իսլամով պետությունը ղեկավարելու վառ օրինակ է։

Աթաթյուրքի և Ռ. Էրդողանի քաղաքական գործունեության ընդհանուր գծերից է նաև Հայոց ցեղասպանության ժխտման քաղաքականությունը։ Եթե Աթաթյուրքի իշխանության օրոք հայաջինջ գործողություններն իրականացվում էին ուղղակիորեն, ապա Էրդողանի օրոք դրանք իրականացվում են ադրբեջանական պետության ձեռքերով՝ ևս մեկ անգամ փաստելով այն պարզ իրողությունը, որ թուրքական իշխանությունների որդեգրած կեղծ ազգասիրությունը պարզապես միջազգային հանրության աչքերում և ԵՄ-ում մարդասիրական և ժողովրդավարական պետության սին պատկերացումներ ստեղծելու պատրվակով է։

Այսպիսով՝ կարելի է ենթադրել, որ քեմալիզմը շարունակաբար վերարտադրվում է որպես գաղափարախոսություն, իսկ թուրքական հասարակությունը իրականությունն ընկալում է հենց այդ գաղափարախոսության դիրքերից։ Այս գաղափարախոսության մոդեռնացված և որոշակի լրացումներ ստացած նոր վերարտադրությունը կարելի է անվանել էրդողանիզմ: Երիտթուրքերից հետո այս երկու գաղափարական հայեցակետերի նմանությունները և արտաքին ու ներքին քաղաքականությունների գրեթե նույն սկզբունքները վառ ապացույցն են այն բանի, որ թուրքական պետության կայացման և զարգացման հիմքում արմատավորված է ազգային պոպուլիզմը՝ պետականակենտրոն իշխանության հիմնարար դրույթներից մեկը, որի հիման վրա էլ արդեն կենսագործվում են դեռևս քեմալական Թուրքիայի օրոք որդեգրված պետականաստեղծ սկզբունքները:

Նարե Գևորգյան

«Դրօշակ» թիվ 4 (1665), 2022թ․