Պատմության ամենասոսկալի եղելությունները. Հենրի Մորգենթաու (մաս 2)

Yerkir.am-ը ներկայացնում է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի «Էջմիածին» պաշտոնական ամսագրի` 1965 թվականի Բ-Դ համարում տպագրված` 1913-1916 թթ. Կոստանդնուպոլսում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի հոդվածը Հայոց ցեղասպանության մասին: Որպես ականատես` հետագայում իր գրած աշխատություններում նա բազմիցս անդրադարձել է Ցեղասպանության հիմնական դրդապատճառներին ու հետևանքներին: Սույն հոդվածն աոաջին անգամ հրապարակվել է ամերիկյան «The Red Crօss» հասարակական հանդեսի 1918 թվա­կանի համարում, այնուհետև Փարիզում` ֆրանսերեն լեզվով` առանձին գրքույկով: Ֆրանսերենից այն թարգմանել է Վ. Տ. Գևորգյանը: Սկիզբը` այստեղ:

Դժոխային վայրագություններ

Վերջին և ամենասարսափելի միջոցը, որ գործադրվեց հայերի հանդեպ, եղավ ամբողջ բնակչության զանգվածային ու բռնի տեղա­հանությունը։ Խլելով իրենց օճախներից, հա­յերին աքսորեցին դեպի հեռավոր անա­պատները, ենթարկելով նրանց ամեն տեսա­կի ոճիրների։ Որևէ կարգադրություն չէր նա­խատեսվել աքսորյալներին փոխադրական միջոցներով ու սննդամթերքով ապահովելու համար։ Այս դժբախտները, որոնց թվում գտնվում էին զարգացած մարդիկ, ազնվա­կան կանայք, գնում էին հետիոտն, ենթարկ­վելով նախօրոք կազմակերպված ոճրագործ ավազակախմբերի խոշտանգումներին։ Տնե­րը, բառի բուն առումով, կողոպտվել էին, միևնույն ընտանիքի անդամներին իրարից բաժանել ու ցիրուցան էին արել, տղամարդկանց սպանել էին, իսկ կանանց ու երի­տասարդ աղջիկներին ճանապարհին առևան­գել կամ քշել էին հարեմները։ Երեխաները գցվել էին ջուրը կամ, իրենց իսկ մայրերի ձեռքով, վաճառվել էին օտարականներին` սովամահությունից փրկելու համար։ Ակա­նատես վկաների կողմից, որոնք արժանի են բացարձակ հավատի, դեսպանատան ու­ղարկված զեկուցագրերում նկարագրված փաստերը գերազանցում են մարդկային պատմության մեջ երբևէ իրագործված կամ երևակայված ամենագազանային ու ամենադժոխային բարբարոսություններին։ Թուրքա­կան իշխանությունները փակել էին նահանգ­ների և մայրաքաղաքի միջև գոյություն ունե­ցող բոլոր տեսակի հաղորդակցության մի­ջոցները այն միամիտ հույսով, որ արտա­սահմանյան երկրները, այսպիսով, անտե­ղյակ կարող են մնալ երկրի ներսում կատար­վող ոճիրներին։ Սակայն այդ տեղեկություն­ները հյուպատոսներին հասան քարոզիչների, օտարերկրյա ճանապարհորդների և նույնիսկ իրենց` թուրքերի խողովակով։ Շուտով հայտ­նի դարձավ, որ կառավարիչներին հրամայ­վել էր երկրից աքսորել բոլոր հայ բնակիչ­ներին, որոնք գտնվում էին իրենց սահման­ներից ներս, առանց սեռի ու տարիքի խտրա­կանության։ Տեղական պաշտոնյաները, գրե­թե առանց բացառության, ամենայն ճշտու­թյամբ կատարեցին այս հրահանգները։ Բո­լոր հայ պիտանի տղամարդիկ, ամբողջապես զինաթափված, կանչվեցին զինվորական ծա­ռայության, իսկ մնացյալները` ծերեր, կա­նայք ու երեխաներ, մատնվեցին ամենասոս­կալի ու ամենազարհուրելի վայրագություն­ներին։

Կոտորածների վերաբերյալ դեպքերը խնամքով հիշատակելու նպատակով, ես առիթ ստեղծեցի ականատես վկաներից հա­վաքել բառացիորեն ճշգրիտ տեղեկություն­ներ, որոնք հաստատում էին ստացված զե­կուցագրերի իսկությունը։ Այդ զեկուցագրերը իրենց մեջ պարունակում են ամեն դասի պատկանող փախստականների, քրիստոնյա քարոզիչների և այլ բազմաթիվ վկաների պատմածները։ Դրանց ամբողջությունը կազմում է մի ընդհանուր ատենագրություն հայ­կական նախճիրի տարբեր փուլերի մասին և հանդիսանում է, անկասկած, համայն մարդ­կության դատապարտության խոսքը ուղղված այդ ճիվաղ մարդասպաններին։ Այդ փաս­տաթղթերից մի ստվար ծավալ, լուսաբան­ված ուժեղագույն ապացույցներով, հրատա­րակվել են արդեն դերկոմս Բրայսի կողմից լույս ընծայված մի սքանչելի աշխատությու­նում։ Տեղի սահմանափակության պատճառով, այդ հոյակապ գրքից, ես կարող եմ այստեղ վերարտադրել միայն մի վավերա­գիր։ Զարմանալին այն է սակայն, որ այս զեկուցագիրը ինձ տվել է մի գերմանացի քա­րոզիչ, և ես այն թղթին եմ հանձնել անմիջա­պես հենց դեսպանատանը.

«Շատ հաճախ մենք չգիտեինք ուր պատսպարվել: Բոլոր կողմերից շրջապատված էինք այնպիսի հարևաններով, որոնք ամեն րոպե կարող էին մեզ գնդակոծել լուսամուտներից, մանավանդ գիշեր ժամանակ: Հիվանդապա­հուհին ու ես քնում էինք հատակին` հրա­ցանի գնդակներից պաշտպանվելու համար: Որբանոցի պատերը ծակծկվել էին թնդանոթի հարվածներից: Եu հարկադրվեցի որբերին մենակ թողնել: Կառավարական մի նոր հրա­մանի համաձայն, մենք պետք է հանձնեինք տեղական իշխանություններին բոլոր նրանց, մեծ կամ փոքր, որոնք գտնվում էին մեր հաստատություններում: Իմ բոլոր թախան­ձանքներն ու բողոքները մնացին անհետևանք: Պատվո վրա երդում անելով ինձ վստահեցրին, որ խնամքով էին վերաբերվե­լու որբերի հետ մինչև նրանց Ուրֆա հասցնելը: Այն ժամանակ ես հարկադրվեցի դիմել կառավարչին: Նա կանգնած էր մի թնդանոթի մոտ և իրեն պահում էր ինչպես մի ընդհա­նուր հրամանատարի: Նա չուզեց անգամ ինձ լսել. նա դարձել էր մի իսկական հրեշ: Գեթ երեխաներին խնայելու համար իմ արած թախանձանքներին նա պատասխանեց. «Այ­նուամենայնիվ, դուք հոմ չե՞ք կամենում, որ հայ երեխաները մենակ մնան մահմեդական­ների միջև: Պետք է, որ նրանք էլ մեկնեն մյուսների հետ»: Նա մեզ թույլատրեց պա­հել միայն երեք աղջիկների, այն էլ որպես սպասուհիների:

Նույն օրվա կեսօրից հետո ես ստացա առաջին տեղեկությունները այն սոսկալի եղելությունների մասին, բայց ես կատարելա­պես հավատ չընծայեցի դրանց: Այդ աոաջին լուրերը ստացել էին մի քանի հայ ջաղաց­պաններ ու հացագործներ, որոնց ծառայու­թյունը դեռևս անհրաժեշտ լինելով կառավա­րությանը, մնացել էին իրենց տեղերում: Ասում էին, որ տղամարդկանց միմյանց կա­պելուց հետո, գնդակահարել էին քաղաքի պատերից այն կողմ: Կանանց ու երեխաներին քշել էին մոտակա գյուղերը ու հարյուր­ներով տներում տեղավորելուց հետո, կեն­դանի վիճակում այրել էին, իսկ մնացյալնե­րին էլ նետել էին ջուրը: Մեր շենքերը գտնվում էին քաղաքի գլխավոր թաղամասում, և այդ պատճառով լուրերը մեզ հասնում էին կարճ ժամանակում: Մի քիչ ավելի ուշ, փո­ղոցներում արդեն կարելի էր տեսնել կանանց ու երեխաների՝ արյունաթաթախ ու ողբալի վիճակում... ո՞վ կարող է նկարագրել այդ տեսարանը, եթե դրան ավելացնենք նաև հրդեհված տների տեսքը ու այրված դիակների գարշահոտությունը:

Մի շաբաթվա ընթացքում գործը գրեթե ավարտված էր: Սպաներն այժմ պարծենում էին իրենց քաջագործությամբ, որ այդքան հաջող կերպով կարողացել էին բնաջնջել ամ­բողջ հայ ժողովուրդը: Երեք շաբաթ անց, երբ մենք հեռանում էինք Մուշ քաղաքից, գյուղերը դեռ վառվում էին: Հրամայված էր`քաղաքում ու գյուղերում ոչինչ չթողնել հա­յերի ունեցվածքից:

Միայն Մուշ քաղաքում ապրում էին 25 000 հայեր: Բացի դրանից, քաղաքի շրջակայքում կային 300 բազմամարդ հայկական գյուղեր:

Մենք մեկնեցինք Մեզրե:  Զինվորները, որոնք ուղեկցում էին մեզ, հպարտությամբ էին ցույց տալիս, թե որտեղ, ինչպես և որքան կանանց ու երեխաների էին սպանել նրանք:

Միակ մխիթարական երևույթը, որի մա­սին կարելի է ասել, դա այն էր, որ հասնելով Խարբերդ, մենք տեսանք, որ որբանոցները լեցված էին հայ երեխաներով: Մամուրետ- ուլ-Ազիզը վերածվել էր մի մեծ հայկական գերեզմանոցի: Տարբեր նահանգներից բոլոր հայերին քշել-բերել էին այդտեղ, և նրանք, ովքեր չէին կորչել ճանապարհին, հասնում էին Մամուրետ-ուլ-Ազիզ, իրենց գերեզմաններն այդտեղ գտնելու համար:

Ավելի սոսկալի, քան միջնադարյան չարչարանքները

Մի այլ սարսափելի բան, որ տեղի ունե­ցավ Մամուրետ-ուլ-Ազիզում, դա եղավ այն, որ թուրքերը, երկու ամիս շարունակ, գազա­նաբար խոշտանգեցին անմեղ ու խաղաղ հայ ընտանիքներին: Մարդկային ոտքեր, ձեռքեր և մարմնի պատառոտված այլ անդամներ մե­խել էին տախտակների վրա: Աքցաններով քաշում էին զոհյալների մատներն ու եղունգ­ները, մորուսն ու հոնքերը: Ինչպես ձիերին, գամերով պայտում էին նրանց ոտքերը, իսկ շատերին, գլխիվայր վիճակում, կախել էին արտաքնոցների պատերից...

Ա՜խ, որքա՜ն պիտի ուզեինք, որ այդ ամե­նը ճիշտ չլինեին: Խուժանը, հավաքված բանտերի շուրջը, ուր գործվում էին այդ գազա­նությունները, թմբկահարում էին կամ սուլոցներով աղմուկ բարձրացնում, որպեսզի դրսի բնակչությունը չլսի զոհերի մահվան վերջին աղաղակները:

Հուլիսի 1-ին 2 000 մարդ տեղահանվեցին Խարբերդից: Դրանք զինվորներ էին, և ասում էին, որ դրանց տանում են ճանապարհների վրա աշխատեցնելու: Բնակչությունը մատն ված էր սարսափի: Սրա վրա, կուսակալը իր մոտ կանչեց գերմանացի քարոզիչ Մ-ին և խնդրեց նրան հանգստացնել բնակչությանը, ասելով, որ ինք ևս սաստիկ վշտացած է տեսնելով ժողովրդի ապրած վախը, և այլն և այլն: Այդ քշվածները դեռ հազիվ էին մի օրվա ճամբա անցել, երբ բոլորը սպանվեցին լեռան կիրճում: Նրանք կապված են եղել միմյանց, և երբ քրդերն ու թուրք զինվորները վրա են հասնում ու սկսում ջարդը, նրան­ցից մի քանիսին, օգտվելով գիշերվա խա­վարից, հաջողվում է փախչել: Հաջորդ օրը, 2 000 այլ մարդիկ ուղարկվեցին Դիարբեքիրի ուղղությամբ: Այս աքսորյալների մեջ գտնվում էին բազմաթիվ մեր որբ տղաներից, որոնք ամբողջ տարին աշխատել էին հօգուտ կառավարության: Նույնիսկ քուրդ կանայք, դանակներով զինված, մասնակցում էին հա­յերի կոտորածին: Նրանցից մի քանիսին հա­ջողվեց փախչել: Երբ կառավարությունն իմացավ այդ մասին, բոլոր քշվողներին երկու օրով զրկեց հացից, փախչելու համար անզոր դարձնելու նպատակով:

Բարձր դասի բոլոր հայ կաթոլիկները իրենց արքեպիսկոպոսի հետ միասին սպանվեցին: Մնացել էր միայն առևտրականների մի խումբ, որոնց կառավարությունը դեռևս պետք ուներ, և այս իսկ պատճառով տակա­վին չէին տեղահանվել, բայց նրանք ևս հրա­ման ստացան մեկնելու և մյուսների նման ճանապարհին սպանվեցին»:

Ինչպես զոհերի քանակությամբ, այնպես էլ նրանց հանդեպ գործադրված միջոցներով հայերի այս սպանդը, պատմության մեջ հի­շատակված բոլոր տեսակի ջարդերից, եղել է ամենասոսկալին։ Հաճախ հարց է ծագում, թե կրակի, սովի ու անմարդկային վերաբերմունքի պատճառով ինչքա՜ն հայեր են­թարկվեցին մահվան ու դեռ ինչքան հայեր թշվառության մեջ կորան աքսորի ճամբա­ներում: Լորդ Բրայսի կողմից հավաքված կարևոր վավերագրերի վերջում կա մի կա­տարյալ ամփոփում այդ եղելությունների մասին։ 1912-ին, օսմանյան կայսրության մեջ ապրող հայերի թիվը գնահատված է այստեղ 1 600 000-ից մինչև 2 000 000։ Այս թվից 182 000 հայեր գաղթել են ռուսական Կովկաս և 4 200 հոգի` Եգիպտոս։ 150 000 հայեր դեռևս մնում են Կոստանդնուպոլսում։ Այս թվերին պետք է ավելացնել նաև կեն­դանի մնացածների համեմատաբար շատ աննշան թիվը, որոնք ցրված և թաքնված են հեռավոր նահանգներում։ Հետևաբար մենք կարող ենք եզրակացնել, որ 1 000 000 հայեր խլվել են փոքր Ասիայի բազմամարդ քաղաք­ներից ու գյուղերից։ Սպանվածների թիվը հասնում է 600 000-ից մինչև 800 000-ի։ Նրանք, ովքեր հրաշքով մնացել են կենդանի, գտնվում են ամենախղճալի վիճակում, ամ­բողջապես զուրկ կյանքի անհրաժեշտ պետ­քերից և պաղատագին ձեռք են երկարում Ամերիկայում ապրող իրենց քրիստոնյա եղ­բայրներին։

Գերմանիայի կանխամտածված ոճրագործությունը

Այժմ մենք խոսելու ենք մի շատ ցավալի նյութի շուրջ։ Գերմնական կառավարու­թյունն արդյո՞ք պատասխանատու է հայկա­կան կոտորածների ու աքսորների համար։ Թույլ տվեք ինձ ամենաբացահայտ կերպով հայտարարելու, որ գերմանական կառավարությունը, եթե կամենար, կարող էր այդ արգելել։ Իմ բոլոր ամենաեռանդուն ու հա­մառ ջանքերը, արթնացնելու գերմանական դեսպան պարոն Վանգենհեյմի տրամադրու­թյունը ի նպաստ հայերին, անցան ապար­դյուն։ Նրա հետ ունեցած բազմաթիվ հանդի­պումների ժամանակ ես փորձեցի նրան հա­մոզել, որ ողջ աշխարհը բարոյապես պա­տասխանատու կգտներ Գերմանիային իր դաշնակցի կողմից գործադրված ոճիրների համար։ Ես համառ կերպով պնդում էի` ասե­լով նրան, որ նույնիսկ տնտեսական տեսա­կետից Գերմանիայի օգտին չէր, որ թուրքերը ոչնչացնեն երկրի ամենակարևոր տարրին, որ դրա հետևանքով առաջ կգար օսմանյան կայսրության տնտեսական կործանումը, որ, նաև, այն դեպքում, երբ Գերմանիային հա­ջողվի դառնալ Թուրքիայի տերը, նա այդտեղ ոչինչ չէր կարող գտնել, բացի դատարկ կեղևից։ Իսկ երբ նկատեցի, որ իմ բերած պատճառաբանությունները մնում են անլսե­լի, ես հարկադրվեցի դիմել իմ կառավա­րության, որ նա ճնշում բանեցնի Բեռլինում արտաքին գործերի պաշտոնատան վրա, որ­պեսզի համապատասխան հրահանգներ տրվեն Կոստանդնուպոլսում գտնվող գերմա­նական դեսպանին` վերջ տալու կոտորած­ներին։ Միակ արդյունքը, որ ստացվեց դրա­նից, եղավ այն, որ գերմանական դեսպանը մի հուշագիր ուղարկեց Դռանը, բողոքելով թուրքերի կողմից գործադրված գազանու­թյունների դեմ։ Այս հուշագրով, գերմանա­կան կառավարությունը նպատակ ուներ պարզապես ազատվել որևէ պատասխանատվությունից։ Գործնականում, այն ոչ մի ազդեցություն չէր ունենալու։ Ես նվազագույն կասկածն իսկ չունեմ, որ գերմանական կա­ռավարությունը կարող էր, հենց սկզբից ևեթ, կանխել այդ արհավիրքները։

Եզրակացություն

Հնարավոր չէ, առայժմ, հայկական հարցի համար ձևակերպել մի վերջնական լուծում։ Սակայն մի բան աներկբա է, որ հայերը պետք է ազատվեն թուրքական լծից։

Ինձ համար անսպասելի է, որ Եվրոպայի ու Ամերիկայի 400 000 000 քրիստոնյաները այս անգամ ներեն թուրքական կառավարության կողմից գործադրված այս վայրագություննե­րը։ Արդյո՞ք նրանք, Գերմանիայի նման, կբռնեն թուրքի արյունլվա ձեռքը, կներեն ու կպարգևատրեն նրան, ինչպես այդ արեց Վիլհելմը` սուլթանին շնորհելով իր ամենա­բարձր պատվի շքանշանները։ Արդյո՞ք, այս սարսափելի արարքները, դժոխային չարչա­րանքները, կանանց արգելափակումը հա­րեմներում, անմեղ, երիտասարդ աղջիկների հափշտակումն ու նրանցից շատերի չորս ֆրանկով վաճառքը, հարյուր հազարավոր մարդկային էակների սպանդը և այլ հարյուր հազարավոր հայերի աքսորը անապատնե­րում, ուր նրանք ոչնչացան սովամահությու­նից, հարյուրավոր քաղաքների ու գյուղերի կործանումը, վերջապես, Թուրքիայի հայ, հույն, սիրիացի քրիստոնյաներին ոչնչացնե­լու կանխամտածված ու դժոխային այս ծրագրի գործադրումը, արդյո՞ք այս բոլոր եղեռնագործությունները, ի վերջո, մնալու են անպատիժ։ Մի՞թե թույլ ենք տալու թուրքե­րին, ի՜նչ եմ ասում, մի՞թե մեր երկչոտու­թյամբ քաջալերելու ենք նրանց` շարունակելու իրենց տիրապետության տակ գտնվող քրիստոնյաների հետ վերաբերվել որպես «անհավատ շներ»-ի։ Թե՞ հակառակը, առանց ուշացման, ոչինչ չենք խնայելու` թուր­քերի ճիրաններից ազատագրելու համար այս հնամյա, քաղաքակրթված ու լուսավոր քրիս­տոնյա ժողովուրդներից ողջ մնացածներին։

Փարիզ, 1918