Արամը դարձավ հայության պատիվն ու արժանապատվությունը. Վահե Լոռենց

Հայաստանի առաջին հանրապետության հիմնադիր Արամ Մանուկյանի ծննդյան օրվա կապակցությամբ Yerkir.am-ը զրուցել է պատմաբան, գրող, հրապարակախոս Վահե Լոռենցի հետ:  

-Այսօր քաղաքական, ռազմական գործիչ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության հիմնադիր Արամ Մանուկյանի ծննդյան օրն է: Թեպետ բոլշևիկներն իրենց քարոզչական սև գործն արել են, բայց, այնուամենայնիվ, Արամը մեր նոր պատմության խորհրդանիշերից մեկն է: Ո՞րն եք համարում նրա ամենամեծ առանձնահատկությունը:

-Արամ Մանուկյանը մեր պատմության նորագույն շրջանի, թերևս, ամենամեծ գործիչներից է։ Առանց Արամ Մանուկյանի կերպարի անհնար է առհասարակ քննարկել հայոց պատմության տվյալ շրջանը, քանզի Արամն իր մեծությամբ, կազմակերպչական ունակություններով, կառավարման տաղանդով երիցս աչքի ընկավ նախ` Կարսում, ուր նա կարողացավ հսկայական ջանքերի գնով ուղղակի ստեղծել պետություն՝ պետության մեջ։ Ռուսական կայսրության չինովնիկների գործունեությունը Կարսում զրոյական էր, երբ այնտեղ գործում էր Արամը։ Ռուսների իշխանությունն անվանական էր, և մարզի իրական տնօրենն Արամի, այսպես ասած, ստվերային կառավարությունն էր։ Ապա Արամը փայլեց Վանում, կազմակերպելով Վանի ապստամբությունն ու իրավ, այնտեղ ազգային պետության սաղմերը դրեց, և վերջում իհարկե, Երևանում։

Առանց Արամի անհնարին կլիներ Սարդարապատի և Ապարանի հերոսամարտերը կազմակերպել։ Նա իր կազմակերպչական ունակություններով ու խստությամբ, երբեմն՝ բիրտ ուժի կիրառմամբ արևելահային ստիպեց զենք վերցնել։ Կարելի է ասել՝ Արամը դարձավ հայության Պատիվն ու Արժանապատվությունը։

-Այսօր` մահից 121 տարի անց, կարիք չկա՞ արդյոք նոր լույսի տակ ներկայացնելու նրան:

-Առհասարակ, մեր ողջ պատմությունը կարիք ունի լուսաբանման, ազգային արժեհամակարգի ու հայեցակարգի լույսի ներքո։ Ներկային ու ապագային տիրապետում է նա, ով տիապետում է պատմությանը։ Մանավանդ այսօր, Արամի ու արամների կարիքն զգացվում է։ Նա առաջնորդ էր, բայց երբեք ղեկավար չդարձավ։ Նա զորավար էր՝ բայց բանակներ չառաջնորդեց, նա ուղղակի նվիրյալ էր։ Տաղանդավոր, հանճարեղ անհատականություն, որ ամենուր իր գործով հաղթանակ կերտեց ու ապացուցեց, որ աննկուն ոգին անպարտելի է։ Փաստված ճշմարտություն է՝ այն անհատը կամ ազգը, որ ունակ չէ շիտակ վերաբերվել իր պատմությանը, որ ունակ չէ իրական հերոսներին մեծարել և ապրում է կեղծ արժեքներով՝ դատապարտված է։ Մեր այսօրվա բազում սխալներն էլ արդյունք են այն բանի, որ իրական հերոսներն ստվերում են մնացել, իսկ այ կեղծ հերոսներ որքան ասես…

-Ինչպիսի՞ն կլիներ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը, եթե չլիներ Արամ Մանուկյանը:

-Ես համոզված եմ, առանց Արամի չէր լինի առաջին հանրապետություն։ Համաձայն չեմ, թե անհատները չեն կարող շրջել պատմության ընթացքը։ Արամը շրջեց պատմության ընթացքն ու կերտեց առաջին հանրապետությունը։ Քանզի եթե Սարդարապատում ու Ապարանում չհաղթեինք, թուրքերն ուղղակի հարկ չէին համարի մեզ հետ բանակցել և ճանաչել մեր անկախ գոյության իրավունքը։ Առաջին հանրապետությունն Արամի հոգեզավակն էր։

- Նա ղեկավարել է նաև Վանի ինքնապաշտպանությունը, եղել` նահանգապետը: Ի՞նչ գնահատական կտանք նրա կենսագրության այդ էջին:

-Վանում Արամի գործունեությունը հատուկ ուսումնասիրության կարիք ունի։ Այստեղ եղան թե՛ փառահեղ հաղթանակներ, ձեռքբերումներ, թե՛ սայթաքումներ։ Բայց մեկ բան, շատ կարևոր բան, մեր պատմագիտությունը կարծում եմ, աչքաթող է արել։ Արամը Վանի ապստամբության կազմակերպիչն ու առաջնորդը լինելով, հաղթական ավարտից հետո նա անմիջապես ձեռնամուխ եղավ Վանում անկախ հայկական պետության կերտման գործին։ Չստացվեց. Արամն այստեղ ընկրկեց, կուլ գնաց ռուսական սադրանքին, բայց, դեռևս 1915 թվականին դա տեսավ մեր ապագան, հասկացավ ու գործուն քայլեր ձեռնարկեց պետականության ստեղծման ուղղությամբ՝ այն դեպքում, որ անգամ Մայիսյան հերոսամարտի օրերին, ցավոք, հայ քաղաքական միտքը դեռևս այդչափ հասունացած չէր, այլապես, ավելի կքաղեինք։ Իսկ Արամը դա գիտակցեց և գործեց դեռևս Վանում։

-Արամի պես քաղաքական գործիչներն այսօր մեր պետությանը որքանո՞վ են անհրաժեշտ:

-Արամն անհատականություն էր, բայց երբեք անձնապաշտության չգնաց, իր անվամբ կուլտ չստեղծեց, նա համեստ էր, չքավոր կյանքով էր ապրում, ու իր օրինակով, կեցվածքով դեռ երկար, բազում տասնամյակներ դասեր կտա հետագա սերունդներին։ Մեզ արամներ օդի, ջրի պես անհրաժեշտ են։ Արամներ, ովքեր սեփական ամբիցիաներից վեր են, անաչառ ու նվիրյալն են ազգին, պետականությանը։

-Ժամանակակիցները հիշում են նաև, որ Արամ Մանուկյանն առանձնահատուկ էր կարգուկանոն սահմանելու հարցում: Նրա խոսքը կշիռ ուներ: Քաղաքական գործչի կերպար, որին այսօր կարոտ ենք մենք:

-Այո, նա խիստ էր, երբեմն՝ դաժան ու բիրտ։ Բայց դա ժամանակի հրամայականն էր, քանզի բարոյալքված, հուսահատ, ամենուր թուրքի առջևից փախչող հային ամուր բռունցք էր պետք՝ սթափեցնելու և մարտադաշտ տանելու համար։ Ամենակարևորը՝ նա իր այդ հատկությունները երբեք գործի չդրեց իր սեփական ամբիցիաների ու շահի համար, այլ միշտ գործադրեց հանուն ազգի ու պետականության։

-Հասարկության ուշադրության կենտրոնում է գտնվում Արամ Մանուկյանի` Երևանյան տան հարցը նաև, որը կիսավեր վիճակում է: Արդյունքում ունենք մեզ պատիվ չբերող տեսարան: Չե՞ք գտնում, որ այստեղ անելիքն արդեն պետությանն է:

-Վերջերս հաճախ եմ համեմատություններ անց կացնում մեր ու թուրքերի միջև։ Ցավոք, որպես կանոն, այն մեր օգտին չէ։ Ահավասիկ, երկու հերոսներ․ Արամ Մանուկյան և Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք։ Երկուսն էլ ոչնչից, փոշիացված վիճակից պետություններ կերտեցին։ Իսկ ինչ եղավ հետո՞․․․ մենք մոռացանք Արամին, իսկ Թուրքիայում Քեմալի պաշտամունք է։ Նրանք խնկարում, մեծարում են Քեմալին, մենք Արամի մասին գրեթե ոչինչ չգիտենք։ Նրանք սարեր, դպրոցներ, համալսարաններ, փողոցներ են անվանակոչել, մենք արձան բոլորովին վերջերս կանգնեցրինք Արամի պատվին, իսկ տունն էլ, ներեցեք, հասրակական զուգարան էր կարծես անցորդների համար։ Դա մեզ ոչ միայն պատիվ չի բերում, այլև մեր ոգու, մտքի ու արժեհամակարգի սնանկությունն է փաստում։ Եվ բոլորին կարևոր չէ, թե այդ տունը ՀՅԴ չի պատկանում։ Կան գործիչներ, ովքեր գործելով որևէ կուսակցության դրոշի տակ՝ ազգինն են, հայությանը, և եթե այդ տունը չի պատկանում Դաշնակցությանը, չի նշանակում, թե չպետք է Արամի թանգարան դառնա։ Արամը դաշնակցական էր, այո, նրան կերտեց դաշնակցությունը, իսկ ինքը ոգով ու փառքով հարստացրեց ու հզորացրեց Դաշնակցությանը, բայց Արամն ազգինն է, հայությանն ու Հայաստանինը։ Եվ իհարկե, ամեն հայ, լինի դաշնակցական թե ոչ՝ նրան պե՛տք է մտահոգի այդ տան ճակատագիրը։ Առանց պատմության մենք ոչինչ ենք, սոսկ գոյ ենք։

- 2018թ. ՀՀ մշակույթի նախկին նախարար Լիլիթ Մակունցը հայտարարեց, որ Արամի արձանը փոխում է մետրոյի կայարանի պատմագեղարվեստական կերպարը, ինչպես նաև անընդունելի համարեց առանց Մշակույթի նախարարության հետ քննարկման և համաձայնեցման արձանի տեղադրման թույլատրումը` միաժամանակ քաղաքապետարանին առաջարկելով տեղափոխել արձանը: Կարելի՞ էր արդյոք հենց Առաջին Հանրապետության հարյուրերորդ տարեդարձին այդ հանրապետության հիմնադիրներից մեկի հիշատակը հավերժացնող հուշարձանի հանդեպ նման խոսակցություններ ծավալել:

-Իմ կարծիքով, արձանի տեղը շատ ճիշտ է ընտրված։ Իսկ թե պաշտոնյաներն ինչ են կարծում՝ դա էլ սուբյեկտիվ է։ Լիլիթ Մակունցն այսօր այս կարծիքին է, վաղը մեկ ուրիշը կարող է հակառակ կարծիքն արտահայտել։ Այն, որ մայրաքաղաքում ունենք արձաններ, որ պետք է ապամոնտաժվեն, ես կարծում եմ, պարտադիր է, որ կան արձաններ, որ իրենց տեղում չեն՝ դարձյալ համակարծիք եմ։ Ահավասիկ, կցանկանայի Հայկ Նահապետի արձանը տեսնել երկրի գլխավոր հրապարակում։ Իսկ Արամի արձանի համար, կարծում եմ, այլ հարմար վայր հնարավոր չէ պատկերացնել։ Այլ հարց է, որ կարծում եմ, այն չի արտահայտում Արամի խրոխտությունը, ուժն ու վեհությունը։ Բայց, ամեն դեպքում, իմ տեսակետը խիստ սուբյեկտիվ է և ես մշակութաբան չեմ, սա ուղղակի անձնական կարծիք է։

-Եթե առաջիկայում Արամ Մանուկյանի տունը վերականգնվի, կցանկանա՞ք այնտեղ տեսնել Հայաստանի առաջին հանրապետության պատմության թանգարանը:

-Հատուկ առաջին հանրապետության պատմության թանգարան չէի ցանկանա տեսնել։ Առաջին հանրապետությունը մեր բազմահազարամյա պատմության կարևոր հատվածն է, բայց, անքակտելի հատվածն է։ Կարծում եմ, կարիք չկա, ստեղծելու առանձին թանգարան։ Չէ՞ որ չունենք Բագրատունիների թանգարան, Խորհրդային Հայաստանի թանգարան, Արտաշեսյանների թանգարան...

Հայոց պատմության կոնտեքստում առաջին հանրապետությունը ներկայացված է Հայաստանի պատմության ազգային թանգարանում։ Այ, համաձայն եմ, որ այնտեղ ցուցանմուշների, նրանց մեկնաբանությունների կամայական մոտեցում կա։ Կարելի է փոխել, վերանայել։ Կցանկանայի Արամի տանը տեսնել հենց Արամ Մանուկյանի թանգարանը։ Դա ավելի տեղին կլինի նաև ուսուցողական առումով։

Գևորգ Գյուլումյան