Զարմանքից՝ զարհուրանք. մտավորականը մերօրյա հայրենադավ նախաձեռնությունների մասին

Մշակույթի, ժամանակակից աշխարհում դրա ընկալման ու զարգացումների, ինչպես նաև գրականության ու արդեն երկար ժամանակ վիճահարույց հայագիտական առարկաների դասավանդման խնդրի մասին Yerkir.am-ը զրուցել է բանաստեղծ Լևոն Սարգսյանի հետ:

-Այսօր բոլորը խոսում են մշակույթի մասին, բայց եթե հարցնելու լինենք նրանց` ինչ է մշակույթը, շատերը չեն էլ կարողանա պատասխանել: Ո՞րն է մշակույթի` Ձեր սահմանումը:

 -Մեր մշակույթի վերջին (բառի ոչ միայն ժամանակագրական, այլև ժամանակային իմաստով) նախարարը այնքան էլ լավ չգիտեր, ավելի ճիշտ՝ չէր պատկերացնում մշակույթի դերը, բայց համարյա անսխալ  «գիտեր» նրա տեղը. դա… ինքն էր։ Իսկ ամենահետաքրքիրն այն է, որ նախարարական պարզունակ այս միտքը շատ մեծ խորք ունի. մշակույթն ի վերջո «հանգրվանում» է մեր մեջ՝ մեզ դարձնելով հենց այսպիսին և ոչ թե այլպիսին (մի բառ էլ մենք հորինենք՝ փոքրիկ «ներդրում» հայ լեզվական մշակույթում)։ «…Առասպելի ջրհեղեղը եթե կրկնվեր՝ Նոյան պես կարող էի վերստեղծել հողագործության ու անասնապահության մեծ մշակույթները, և մարդկանց հիշողությունը եթե հանկարծ խաթարվեր՝ ազգականներիս ու երկրացիներիս այն օրերի վարքից կարող էի նորից ժողովել մարդկային բարոյականության օրենսգիրքը»՝ Հրանտ Մաթևոսյանի խոսքերն են։

Մշակույթի կարևոր առաքելությունը մարդուն և սերնդին հաջորդ սերունդների համար փոխանցելի և ընկալելի դարձնելն է։ Մշակութային ժառանգորդության բացակայությունը կամ խզումը օտարացնում է սերունդներին, և գուցե այդ պատճառով մենք գրեթե չենք «զգում» մեր հեռավոր նախնուն. նա մշակութային պորտալարով կտրված և խորթ է մեզ։ Մշակութային խզում կա (պայմանավորված պատմական հանգամանքներով), օրինակ, մեր և միջնադարյան հայ մարդու միջև, ահա թե ինչու մենք այնքան էլ որոշակի չենք զգում մշակութաբանական  կապը նրանց հետ, չենք կարողանում մեզ «տանել» 500 տարի առաջ և «ապրեցնել» նրանց մեջ։ Հատկապես լեզվական մշակույթների (միջին հայերեն – աշխարհաբար) տարբերությունը մեզ խորթացնում է, մինչդեռ խաչքարի արվեստը, իր զարգացման անընդհատությամբ և ոչ տարբեր-ությամբ, կարողանում է շատ հարազատորեն մերել մեզ միջնադարի մեր նախնու հետ։

-Համաձա՞յն եք այն պնդման հետ, որ մշակույթն ազգություն չունի

-Համաձայն չեմ։ Մշակույթը կյանքը և մարդուն ոչ միայն նորովի տեսնելու, փոխելու, հարստացնելու կերպ է, այլև արտահայտելու։ Չի կարող մարդու և կյանքի մասին պատմող լեզուն նույնը լինել, և եթե այդպես է մշակույթներից մեծագույնի՝ լեզվի պարագայում, ապա որքան ճշմարիտ է հնչում դա մշակույթի մյուս (ի դեպ՝ անհաշվելի)  տարատեսակների համար։ Այլ հարց է, որ իսկապես մեծարժեք ազգային մշակույթը նաև վերազգային, համամարդկային երևույթ է։

-Կասկածի տակ է դրված նաև ժամանակակից գրականության լինել-չլինելը: Որտեղի՞ց է գալիս այս մտայնությունը:

-Որքան հասկացա, խոսքը գրականության արդիականության մասին է։ Եվ այն բանում, որ դա «կասկածի տակ է դրվում», ոչ մի արտառոց բան չեմ տեսնում։ Ավելին՝ վտանգավոր բան չեմ տեսնում։ Ինչպես արվեստի ցանկացած ոլորտ, գրականությունը ևս զարգանում է զանազան «կասկածներ» (գրաքննադատական, ընթերցողական) հաղթահարելու, դրանցով առաջ հրվելու ճանապարհով։ Սևակն ասում է.

Դիմավորեցեք… կասկա՜ծը։ Ես իր

Ո՛չ մունետիկն եմ, ո՛չ էլ մարգարեն։

Իր երախտապարտ փրկյա՜լն եմ ես լոկ։

Հետևաբար, հիանալի է, որ կա այդպիսի մտայնություն՝ կասկածել մեր օրերում ստեղծվող գրականության արդիականությանը։ Կասկածը միշտ անհրաժեշտ զգոնություն է ապահովում և… փրկում է։

-Այսօր հայ դասականներն ավելի քիչ են կարդացվում, քան, ասենք, որևէ օտարերկրացի գրող, որը, հաճախ շատ է զիջում մեր դասականներին: Շատ չե՞նք հեռացել մեր գրականությունից:

-Գրականությունից հեռացումը միայն հային կամ որևէ առանձին այլ ազգի բնորոշ երևույթ չէ։ Անհնար է պնդել, թե այսօր Շեքսպիրի պիեսները աշխարհում կարդում են նույն չափով, որչափով, ասենք, 19-րդ կամ 20-րդ դարում։ «Դոն Կիխոտ» այսօր չեն կարդում նույն հափշտակությամբ, ինչ 100 կամ 150 տարի առաջ։ Նույնիսկ Ալեքսանդր Դյումա կամ Ժյուլ Վեռն չեն կարդում նախկինի նման։ Հետևաբար, ինչո՞ւ պիտի Սունդուկյանի պիեսները կամ Րաֆֆու պատմավեպերը կարդան։ Ի դեպ, մենք մոռանում ենք կարևոր մի բան. գրականությունը ժամանակի մեջ կարող է սպառել իրեն՝ երբեմն, ավաղ, ժամանակավրեպ դառնալու չափ։ Բայց մեր սերունդը՝ ավելի պահպանողական ու հնավանդության հակված, մինչև հիմա չի կարողանում հաշտվել այդ իրողության հետ։ Ես՝ նույնպես։ Մինչդեռ եկել է (հերթով գալիս է) մի սերունդ, որի համար «Սամվել» վեպն այլևս հետաքրքիր չէ։ Եվ դա՝ համաշխարհային գրական չափանիշներով մեր ամենաներկայանալի վեպերից մեկի առումով։

-Շատ սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ վերջին տարիներին մշակույթը շատ է անտեսվում հենց պետության կողմից. սա մեզ վատ տեղ չի՞ հասցնի:

-Ի դեպ, վերևում հիշեցինք մեր վերջին մշակույթի նախարարին, և այս հարցն էլ առիթ է՝  զարգացնելու թեման։ Ես մեկն եմ այն մարդկանցից, որ որևէ վատ կամ ազգադավ բան չտեսավ մշակույթի նախարարությունը փակելու իրողության մեջ։ Չի կարող պետական կառավարման կամ նույնիսկ պարզ համակարգման ենթարկվել մի բան, որ ինքն իրենով ցանկացած կառավարչական որոշում մերժելու ներքին տրամաբանության մեջ է։  Մշակույթը պետական կառավարման ոլորտ չէ ու երբևիցե չի կարող լինել։ Մինչդեռ հակառակ մտայնությունը մեզանում տասնամյակներ շարունակ տվել է իր դառը պտուղները՝ այն մշակութային «գործիչների» տեսքով, որոնք իշխանահաճ մտավորականներ են, օրվա քաղաքական տերերի հաճկատարներ, ահա թե ինչու մշակույթի մարդուն այսօր ճրագով ենք ման գալիս։ Եվ եթե մեկ-երկուսին գտնում ենք էլ, հենց միայն իրենց ճշմարիտ մտավորական կերպի համար հռչակում ենք տաղանդավոր ու հանճարեղ, ինչ է թե չեն եղել որևէ իշխանության կրնկի տակ։ Ահավասիկ օրինակը՝ Երվանդ Մանարյան. սովորական դերասան, սովորական ռեժիսոր և սովորական սցենարիստ, բայց՝ մահից հետո տաղանդավոր ու հանճարեղ հռչակյալ զուտ մտավորական պահվածքի համար։ (Ես էլ էի սիրում այդ մտավորականին):

Պետությունը թող հոգա մշակույթի մարդու (ինչպես որ յուրաքանչյուր քաղաքացու)  սովորական կարիքները և… հանգիստ թողնի նրան։ Սա է, իմ ըմբռնմամբ, պետական մշակութային քաղաքականության այբուբենը։

-Ի՞նչ կարծիքի եք հայագիտական առարկաների` բուհերում ոչ պարտադիր դարձնելու մասին:

-Ո՛վ կարող է դրական կարծիք ունենալ ցանկացած այսօրինակ հայրենադավ նախաձեռնության վերաբերյալ։ Հայագիտական առարկաների պարտադիրությունը շատ սորոսամիտ ուղեղներ հասկացել են որպես պարտադրանք, մարդու իրավունքների խախտում։ Մինչդեռ շատ դեպքերում (ազգային մշակութային նկարագիրը պահպանելու առումով՝ հատկապես,) պարտադիրությունը ոչ թե պարտադրանք է, այլ ներքին մշակութաբանական բնական ընտրություն, որն արմատախիլ անելու համար ամբողջ այս իրարանցումը միայն զարմանք է հարուցում։ Բայց նկատի ունենալով նորերի սևեռումը ցանկացած ազգային մերժելուն՝ այս ամբողջ իրարանցումը զարմանքից կարող է նաև զարհուրանքի հասնել։ Աստված մի՛ արասցե։

-Հայոց լեզվի, գրականության ու պատմության ուսումնառությունը հայի համար կարո՞ղ է երբևէ բավարար լինել:

-Նրա համար, ով պատրաստվում է ողջ կյանքը նվիրել հայոց լեզվի կամ հայոց պատմության ուսումնասիրությանը, մի կյանքը հաստատ կարող է քիչ լինել։ Այդ նվիրյալները սակավաթիվ են, նրանք ընտրյալներ են, որոնց ուսերին անպատմելի մեծ պատասխանատվություն է ծանրացած։ Մենք չենք կարող պահանջել, որ բոլորը Գաբրիել Ավետիքյան կամ Ղևոնդ Ալիշան լինեն։ Դրանք մեկ-երկուսն են բյուրերից, եզակիները՝ հարյուրհազարավորներից։ Իսկ այդ հարյուրհազարավորները պետք էլ չէ, որ հայոց լեզու, գրականություն և պատմություն «ուսումնառեն» սովորական իմաստով. բավական է հենց միայն այն, որ նրանք լինեն մշակութային հսկա ժառանգության պարզ կրողները՝ այդ ժառանգությունը թեկուզև ենթագիտակցական մակարդակում «արձանագրած» լինելու չափ։

Հայոց լեզվի, գրականության, պատմության իմացությունը կարող է ինքն իրենով խտանալ՝ հայ սովորական մարդու էությունը դառնալու չափ, էություն, որ կարող է այլևս դեպի ետ «չտարրալուծվել»՝ իբրև գիտելիք, իբրև տեղեկություն։ Ուզում եմ ասել՝ Ձեր ասած «ուսումնառությունը» ես չեմ հասկանում ուղղակի իմաստով. դա ավելի շուտ դաստիարակություն է այնպիսի էթնոմիջավայրում, որն անհատին դարձնում է տվյալ էթնոսի ժառանգորդ։

Գևորգ Գյուլումյան