Համայնքների խոշորացում. ինչպես, երբ, որտեղ. մաս 1

Հայաստանի տեղական ինքնակառավարման համակարգում իրականացվում են բարեփոխումներ: Մանսավորապես' նախատեսվում է համայնքների խոշորացման ծրագրեր իրականացնել: Հասկանալու համար, թե ի՞նչ ծրագիր է դա, ի՞նչ է իրենից ենթադրում, արդյունքում ի՞նչ է ստացվելու և այլն, Yerkir.am-ը զրուցել է ՀՀ տարածքային կառավարման փոխնախարար Վաչե Տերտերյանի հետ:

-Պարո'ն Տերտերյան, որոշվեց տարածքային կառավարման ու ՏԻՄ համակարգում բարեփոխումներ իրականացնել, ինչո՞ւ: Համայնքների խոշորացման առումով աշխատանքներն ինչպե՞ս են ընթանում:

 -Մենք ունենք տարածքային կառավարման հետեւյալ սխեման' պետական կառավարում 10 մարզերում եւ տեղական ինքնակառավարման համակարգ, որն իրականացվում է 915 համայնքում: Հրապարակում շատ են հնչում գնահատականներ, որ 915 համայնքը մեր տարածքով, մեր բնակչության թվով երկրի համար անթույլատրելի շատ է: Սրանք, իսկապես, հիմնավոր գնահատականներ են:

Հայաստանում մենք ունենք 915 համայնք, որոնցից շուրջ 400-ն ունեն 1000 հոգուց քիչ բնակչություն, շուրջ 200 համայնք' 300-ից պակաս բնակչությամբ, և շուրջ 100-ին մոտ համայնքներ, որտեղ մինչեւ 100 հոգի բնակչություն ունենք: Բնակչության թվերն, ինչպես տեսնում ենք, էականորեն տարբերվում են իրարից: Քիչ բնակչությունը դա համայնքի ընդհանուր ագրեգացված բնութագիրն է, հետեւաբար` այն ունի քիչ ռեսուրս' քիչ ֆինանսական ռեսուրս, սակավ մարդկային ռեսուրս եւ այլն: Փոքր բնակչությամբ համայնքներում չեն իրացվում ՏԻՄ հիմնական սկզբունքները: Մասնավորապես' վերահսկելիություն, ավագանու ձեւավորում, այդ թվում' այլընտրանքային մրցակցային հիմունքներով և այլն: Այսինքն' տեղական ինքնակառավարման ամբողջ լոգիկան խաթարվում է: Չեմ ասում վերահսկողության մասին և այլն' քավոր-սանիկ, խնամի, ընկերներ, այս կարգի շատ խնդիրներ, գիտեք, մենք շատ ունենք:

Հիմա խնդիրների լուծումը, մեր պատկերացմամբ, կառավարման համակարգը համաչափելի և ավելի արդյունավետ դարձնելն է: Մենք խոսում ենք ոչ թե բնակավայրերի, ոչ թե գյուղերի, որ շատ հաճախ շահարկվում է, միավորման, տեղափոխման, դրանց ֆիզիկական չափերի խոշորացման մասին, այլ խոսում ենք դրանց կառավարման համակարգի' ավելի արդյունավետ չափում իրականացնելու կամ իրացնելու մասին:

Ի դեպ, շատ հաճախ համեմատություններ են արվում մեր նախկին նորագույն պատմության` նկատի ունեմ Խորհրդային Հայաստանի շրջանների հետ: Դրա մեջ ոչ մի վատ բան չկա, նույնիսկ խորհրդային կառավարման համակարգերի պարագայում, երբ ահռելի ռեսուրսներ կային, ենթադրվում էին խորհուրդներ մի քանի բնակավայրերի համար: Մենք ունեինք գյուղսովետներ, որոնց մեջ մտնում էին մի քանի բնակավայրեր: Այսինքն' խնդիրը բացառապես կառավարման արդյունավետության մասին է: Շատ հաճախ սխալ մեկնաբանություններ են արվում, թե պետությունը դա անում է ինչ-որ միջոցներ տնտեսելու համար և այլն: Այո', նաև` տնտեսելու, բայց ոչ թե տնտեսելու այն առումով, որ պետությունը քիչ տրանսֆերտներ կամ քիչ օժանդակություն տա համայնքներին, այլ, որպեսզի համայնքներում այդ միջոցներն ավելի արդյունավետ օգտագործվեն:

-Ի՞նչ հիմնական սկզբունքներ հաշվի առնելով` պետք է կատարվի համայնքների խոշորացումը:

-Մենք ունենք հայեցակարգ, որ մի քանի տարի առաջ ենք մշակել ու հրապարակել. Այնտեղ ունենք շատ չափորոշիչներ, թե որ կամ ինչ տիպի համայնքներում է տեղական ինքնակառավարումն ավելի արդյունավետ իրականացվում, որ տիպի համայնքները կարող են իրար հետ միացվել, միացվելուց ինչ խնդիրների պատասխաններ պետք է անպայման լինեն, հեռավորությունը ինչքան պետք է լինի և այլն, այսպիսի չափորոշիչներ կան: Ամեն կոնկրետ դեպքում խնդիրներն անհատական քննարկվում եւ ի մի բերվում: Երկու մոտեցում ենք, համենայն դեպս, մինչեւ հիմա փորձարկել: Մի մոտեցումը փնջային խոշորացումն է, մյուսը' ավելի մեծ չափերի խոշորացումը, այսինքն' շրջանային խոշորացում' մոտավորապես մոտ խորհրդային շրջանների տրամաբանությանը: Այստեղ էլ առանց վախենալու  պետք է ասել, որ, այո', խորհրդային շրջաններին մոտ չափերով խոշորացում, որովհետեւ խորհրդային շրջաններն էլ ձեւավորվել են աշխարհագրական, տրանսպորտային, ենթակառուցվածքային, մարդկային ռեսուրսների տեղաբաշխման' այս բոլոր չափանիշները հաշվի առնելով: Եվ այս պարագայում, եթե մենք ավելի մասշտաբային ենք ենթադրում անել ռեֆորմը, ապա կգնանք շրջանային խոշորացման: Այս պարագայում կունենանք մոտ 50, 60, 70, մինչեւ 100 համայնք:

-Ձեր նախարարության կայքում այս առումով մի շարք բանաձևեր էին ներկայացված' թե քանի շրջան, քանի առանձին քաղաք պետք է ստեղծվի` որպես առանձին համայնք, ի՞նչ էր դա նշանակում:

-Դրանք տարբերակներ են, որովհետև, եթե վերցնում ենք բացարձակ համարժեք սովետական բաժանումը, ապա մենք ունեինք 37 շրջան, սա մի տարբերակ: Երկրորդ տարբերակն այն է, որ մենք դիտարկում ենք որոշակի քաղաքներ, այնուամենայնիվ, առանձին միավորներ դիտելու իդեան' մի կողմից, որ նրանք խոշոր են, մյուս կողմից, որ նրանք տիպական են: Ասենք` Ծաղկաձոր, Ջերմուկ, Վանաձոր, Գյումրի... Ամեն մեկն ինչ-որ յուրահատկություն ունի: Եվ երրորդ, թե չորրորդ տարբերակներ կային. մենք ունենք շրջաններ, օրինակ` Աբովյան, Հրազդան, Արարատ, Արտաշատ, որոնք բնակչության քանակով շատ խոշոր են ստացվում: Եթե բնակչությունն այլ շրջաններում միջինը, ենթադրենք, 20, 30 կամ 40 հազար է, այստեղ ստացվում է 100-120 հազար: Դրա համար մենք այդ շրջաններն էլ էինք դիտարկում երկու մասից, որպեսզի համաչափելի լինեն: Այդ համաչափելիությունը ինքնանպատակ ցանկություն չէ, այլ կառավարման այբուբենն է, այսինքն' եթե կառավարման սուբյեկտներ կան, պետք է փորձել անընդհատ նրանց բերել համաչափելիության մեջ: Ձեր ասած տարբերակները դրանով էին պայմանավորված, տարբեր վարիացիաներ են:

-Ո՞ր տարբերակի վրա է կանգնել ընտրությունը:

-Դեռ չենք կանգնել, սրանք պայմանական ուղղություններ են, քանի որ, շրջանային խոշորացումից բացի, կար նաեւ փնջային խոշորացման եղանակը' ավելի փոքր չափերով խոշորացումը' համեմատած շրջանների հետ: Փնջային խոշորացումը ենթադրում ենք, որ պետք է իրականացնենք փուլ առ փուլ' պիլոտային ծրագրերով, նաեւ` այդ փորձը հանրությանը ներկայացնելով: Շրջանայինի տարբերակով հնարավոր է ավելի արագ ,ավելի ինտենսիվ անել: Հիմա մենք այդ քննարկումների մեջ ենք:

Այս երկու տարբերակներն իրար այլընտրանք, այսինքն' փոխբացառող չեն, այլ հակառակը' փոխլրացնող են: Շատ լավ պատկերացնում եք' եթե փունջը մի քիչ մեծացնես, կդառնա շրջան: Հիմա մենք Աշոցքը, Ամասիան, Մեղրին դիտարկել, մանրամասն ուսումնասիրություններն արել ենք ճիշտ իրենց վարչական շրջանի սահմաններում: Ավելի հակված եմ ենթադրելու, որ վերջում կլինի ինչ-որ սիմբիոզ: Այսինքն' այդ պրոցեսն անցնելուց մենք կունենանք որոշակի փնջային շրջանային լուծումների համադրություն: Դեռ վերջնական պատկերացումը չունենք, դեռ մի քանի պիլոտային ծրագրեր ենք ընտրել, դրանք շուրջ 14-են, որոնցից մինչեւ 5-6-ը պետք է փորձենք այս տարի իրականացնել:

Իհարկե, մի կարևոր նախապայման ունենք` մեր առջև դրված, և դա մեր երկրի քաղաքական իշխանության, հատկապես` նախագահի պատկերացումն ու հանձնարարականն է մեզ: Գիտեք, որ խոշորացում անելուց առաջ սահմանադրական եւ միջազգային նորմ կա, դա նաեւ տեղական խարտիան է ասում, որ պետք է լսել համայնքների կարծիքը: Մեզ մոտ դա ավելի կոշտ է ամրագրված, ասվում է, որ պետք է իրականացվեն տեղական հանաքվեներ, և երկրի նախագահը մեզ ուղիղ հանձնարարել է, որ աշխատանքներ տարվեն այն հաշվով, որպեսզի հանրաքվեներով ունենանք դրական վերաբերմունք: Իհարկե, օրենքը թույլ է տալիս առանց այդ դրական վերաբերմունքի էլ այդ ռեֆորմն իրականացնել' խոշորացումը, բայց մենք քաղաքական հանձնարարություն ունենք, որ խոշորացման կգնանք միայն բնակչության դրական վերաբերմունքի պարագայում, ինչը պետք է ամրագրվի հանրաքվեով: Հիմա եթե մեզ հաջողվի այս տարի այդ հանրաքվեներն անցկացնել եւ որոշակի դրական արդյունքներ ունենալ այդ մի քանի փորձնական խոշորացման համայնքներում, ապա մենք առաջ կգնանք ու կփորձենք այդ պիլոտները մուլտիպլիկացիոն էֆեկտով ուրիշ տեղերում տարածել:

-Օրինակ` Մեղրիի պարագայում մարդիկ սկսեցին բողոքել խոշորացման դեմ, տարբեր կառավարման փորձագետներ այդ առումով կարծիքներ են հնչեցնում, որ այդ խոշորացումը պետք է լինի ոչ միայն աշխարհագրական, զուտ մարդկանց թվի ու ռեսուրսների վերաբաշխման նկատառումներով, այլև մշակութային, ավանդական կապերի, մարդկանց վերաբերմունքի եւ այլնի հաշվառմամբ: Այդ ասպեկտները հաշվի առնվո՞ւմ են:

-Միանշանակ, հաշվի են առնվում: Որևէ բարեփոխում ենթադրում է որոշակի դժվարություններ ու դիմադրություն, որոնց մեջ կան թե' օբյեկտիվ, թե', որոշակի առումով, նաև սուբյեկտիվ դժվարություններ: Սուբյեկտիվ դժվարություններից ամենաակնհայտը, որը կա հենց Մեղրիի պարագայում, եւ այլ դեպքերում էլ դա կլինի, հետևյալն է' մենք մի ամբողջ խումբ տեղական լիդերների, պայմանականորեն ասած' 915 լիդերի, անհանգստության առիթ ենք տալիս, քանի որ ասում ենք, որ դուք չպետք է լինեք 915, այլ ավելի քիչ, օրինակ' 800 կամ 700: Սա անհանգստություն է, եւ այդ մարդիկ սկսում են դիմադրել: Այսինքն' դիմադրում են նրանք, ովքեր մտածում են, որ այս նոր համակարգում իրենք ավելի քիչ շանս ունեն լիդերության իրենց ստատուսը պահպանելու: Բայց կան նաեւ մարդիկ, ովքեր կարծում են, որ այս նոր համակարգում իրենք շանս ունեն ներկայանալի լինելու և հաջողության հասնելու: Հիմա' մենք ինչո՞ւ ենք աշխատում էտապ առ էտապ ու ինչո՞ւ ենք ասում' պետք է աշխատենք բնակչության հետ: Մեղրիի դեպքը երբ օրինակ ենք բերում, ապա Մեղրին, ի տարբերություն շատ այլ շրջանների, բնակչության մենթալիտետի առումով շատ համասեռ է: Դուք չեք գտնի որևէ մեղրեցու, որ հատկապես շեշտադրի, թե ինքը որ գյուղում է ապրում: Բոլորի ինքնաիդենտիֆիկացիան մեղրեցի լինելն է: Հիմա այնտեղ, եթե նկատի ունենք վերջին քննարկումները, ապա որոշակի անորոշություն ու, չվախենանք ասել, դժգոհության հանդիպեցինք, որովհետեւ պատկերացրե'ք` ունենք Մեղրի, Ագարակ, քաղաքային համայնքներ, որոնք ունեն քաղաքային էլիտաներ, լիդերներ, ու երբ ասում ես Մեղրու 1 համայնք, առնվազն խնդիր է առաջանում' ե՞ս պետք է լիդերը լինեմ, թե՞ դու... Սրա արդյունքը կարող է լինել հետևյալը' ես, օրինակ, կարող եմ շատ կողմ լինել, որ Մեղրին իսկապես 1 համայնք լինի, եթե իմ շանսերն եմ բարձր գնահատում, դու կարող ես դեմ լինել, եթե շանսերդ փոքր են: Ու այս ամենի արդյունքում կսկսվի ինչ-որ հակադրություն: Ի դեպ, այս դժգոհությունների պարագան պայմանավորված է բացառապես  որպես լիդերներ ինստիտուտներով, ապագայում լինել-չլինելու հանգամանքով:

 Եվ խնդիրը հետևյալն է' իհարկե, չպետք է լինեն 2-ը, նրանցից մեկնումեկը չպետք է լինի, ու կարևոր չէ, թե ով կլինի, ինձ համար կարևորը ինստիտուտն է: Ի դեպ, այս պարագայում շատ մեծ հավանականություն կա, որ ո'չ դու կլինես, ո'չ  ես, այլ մեկ երրորդը, որը կգա ավելի մեծ ծրագրով, Մեղրու զարգացման ավելի ամբողջական տեսլականով, ավելի մեծ ունակություններով և այլն: Այսինքն' վեճը կամ դժգոհությունը պայմանավորված չէ կառավարման մեր առաջարկվող համակարգի թերություններով:

-Այստեղ ուղղակի տեղին է հիշել խորհրդային ժամանակաշրջանը, որտեղ կար շրջան, շրջխորհուրդ, գյուղական խորհուրդներ և այլն, և այլն: Հիմա ինչպե՞ս պետք է լինի աստիճանահարգությունը:

-Մեր պատկերացմամբ` լինելու է հետևյալ կերպ' լինելու է 1 համայնք' մեծ, լինելու է համայնքային կենտրոն, համայնքի ընտրովի իշխանություն: Այդ ընտրովի իշխանությունն ունենալու է աշխատակազմ: Այդ աշխատակազմը տեղաբաշխված է լինելու ոչ միայն համայնքի կենտրոնում, այլ նաև այն բնակավայրերում, որոնք մտնում են խոշորացված համայնքի մեջ' ճիշտ Ձեր նկարագրածի նման, միայն մեկ տարբերությամբ, որ այդ համայնքներում նրանք լինելու են ոչ թե ընտրովի մարդիկ, այլ համայնքի կողմից նշանակված վարչական ներկայացուցիչներ: Այդ դեպքում հարց է առաջանում' համայնքի ժողովրդի կարծիքն ինչպե՞ս է հաշվի առնվելու: Շատ լավ, որովհետև խոշոր համայնքի ընտրված ղեկավարն ու ավագանին որևէ բնակավայրում կարող են նշանակել' ա) միայն այդ բնակավայրի ներկայացուցիչ, բ) միայն այդ բնակավայրի ժողովի ու ժողովրդի համաձայնությամբ ներկայացված մարդու: Այսինքն' քվազի ընտրություն, այնուամենայնիվ, լինելու է: Ոչ թե` խոշոր համայնքն ում ուզի, նրան էլ նշանակելու է այդ բնակավայրում` որպես վարչական ներկայացուցիչ, այլ նշանակելու է միայն համաձայնությամբ:

-Իսկ համայնքի համաձայնությունն ինչպե՞ս է ձեւավորվելու:

-Մենք դրա մեխանիզմներն էլ ենք մշակել: Կլինի ժողով, որը կընտրվի հատկապես օրենքով սահմանված մի քանի ֆունկցիաներ իրականացնելու համար' վարչական ներկայացուցչի նշանակմանը համաձայնություն տալ, բյուջեի առաջնահերթություններ որոշել և այլն: Այսինքն' մեր առաջարկած թեզի մեջ բոլոր պոտենցիալ հարցերի պատասխանները կան: Այլ բան է, որ այդ պատասխանները կարող են ընդունելի կամ մտահոգիչ լինել, չհավակնել 100 տոկոսանոց ճշմարտության...

Բավական երկար ժամանակ ու մանրակրկիտ աշխատանք է իրականացվել, ու, սկսած մեխանիզմներից, մարդկանցից, ամբիցիաներից, Ձեր նշած տարբերությունները հաշվի առնելով, ինչ-որ մենթալիտետային հարցեր հաշվի առնելով ենք առաջարկություններն արել:

Հենց դրա համար է որ պիլոտային ծրագրի համար որպես համայնք ընտրվել է, օրինակ, Թումանյանը, քանի որ այնտեղի 7-8 համայնքներն իրենք իրենց իդենտիֆիկացնում են մեկ համախմբի մեջ, ու այնտեղ հեշտ է նման բան անելը: Դրա համար որոշել ենք այնտեղ անել, մի դրական արդյունք ձևավորել, հետ գնալ մեկ ուրիշ փունջ ու նույնն առաջարկել' դրական օրինակը ցույց տալով:

Շարունակելի

Հարցազրույցը' Գևորգ Ավչյանի