Թյուրքական պետությունների կազմակերպության միասնական այբուբենը որպես քաղաքական գործոն

ԽՍՀՄ-ի փլուզմամբ ոգևորված Թուրքիայի կառավարությունը նախկին խորհրդային թյուրքախոս պետությունները միավորելու նպատակով դեռևս 1992 թ. ստեղծել էր Թյուրքական համագործակցության և զարգացման գործակալությունը: Թյուրքական լեզվախմբին պատկանող լեզուներով հաղորդակցվող պետությունների միջև համագործակցություն ենթադրող սույն կառույցը հիմք հանդիսացավ հետագայում՝ 2009 թ., ստեղծված Թյուրքական խորհրդի կամ Թյուրքական լեզուներով խոսող երկրների համագործակցության խորհրդի համար։

2021 թ. նոյեմբերին Ստամբուլում տեղի ունեցած գագաթնաժողովի շրջանակում այս կառույցը Թուրքիայի ներկայիս նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի ջանքերով վերանվանվեց Թյուրքական պետությունների կազմակերպության:

Ուշագրավ է, որ թյուրքախոս ժողովուրդների համար միասնական այբուբեն կիրառելու գաղափարը ծնվել էր շատ ավելի վաղ և առաջին անգամ առաջարկվել դեռևս 1920-ական թվականներին։ Այսպես, 1926 թ. Բաքվում գումարված Առաջին թյուրքագիտական կոնգրեսում առաջարկ էր եղել, լատինական այբուբենը հիմք ընդունելով, մի համընդհանուր լեզու զարգացնել թյուրքական ժողովուրդների համար։

2012 թ. Աստանայում հիմնադրված Թյուրքական ակադեմիայի հանձնաժողովը 2024 թ. սեպտեմբերի 9-11-ը Բաքվում կայացած հանդիպմանը հաստատել է թյուրքական միասնական այբուբենի մասին հայտարարության տեքստը, ըստ որի՝ Թյուրքական ակադեմիայի գլխավորած հանձնաժողովն ընդունել է 34 տառից բաղկացած լատինական այբուբենի առաջարկը: Ի դեպ՝ նշենք, որ թեև ժամանակակից թուրքերենի համար 1928 թ. ի վեր կիրառվում է լատինական այբուբենը, սակայն ոչ բոլոր թյուրքական ժողովուրդներն էին անցել լատինական այբուբենին։ Նրանց մի մասը դեռ շարունակում էր օգտագործել կյուրեղագիրը կամ արաբական այբուբենը։

Անցյալ տարվա սեպտեմբերին Բաքվում ընդունված համընդհանուր այբուբենը ստեղծվել է՝ հիմք ընդունելով թյուրքախոս պետությունների բոլոր լեզուների հնչյունային համակարգը։ Ինչպես վերը նշեցինք, միասնական այբուբենը բաղկացած է 34 տառից։ Ժամանակակից թուրքերենի այբուբենն ունի 29 տառը, այսինքն՝ համընդհանուր այբուբենում տեղ են գտել թուրքերենում չկիրառվող ևս 5 տառեր։

Թուրք մասնագետների դիտարկմամբ, միասնական այբուբենի ընդունումը կարևոր քայլ է թե՛ մշակութային, թե՛ տնտեսական և թե՛ աշխարհաքաղաքական առումներով։ Նրանք նաև չեն թաքցնում, որ համընդհանուր այբուբենի կիրառումը նպաստելու է բոլոր թյուրքալեզու ժողովուրդների քաղաքական միասնականության ամրապնդմանը՝ վկայակոչելով պանթյուրքիզմի հիմնադիրներից Իսմայիլ Գասպրինսկիի հետևյալ խոսքը. «Միասնություն լեզվով, գաղափարով ու գործով»։

Թյուրքական աշխարհում ակնկալվում է, որ միասնական այբուբենի ընդունմանը հաջորդելիք քայլերից պետք է լինեն այդ տառերով դասագրքերի պատրաստումը և դրանց՝ ներառումը կրթական ծրագրերում։

Ի դեպ, թյուրքական միասնական այբուբենի և ընդհանուր լեզվի ստեղծման և տարածման գործում մեծ դեր է վերապահվում հատկապես կրթական ծրագրերին։ Թյուրքական պետությունների կազմակերպության պաշտոնական կայքէջում հրապարակված տեղեկությունների համաձայն՝ 2013 թ. Էսքիշեհիրում հիմնված Թյուրքական համալսարանների միությունն իրականացնում է ուսանողների փոխանակման տարբեր ծրագրեր, որոնց շարքում ուշագրավ է հատկապես «Օրխոնյան փոխանակման ծրագիրը»։ Այս ծրագիրն իր անվանումը ստացել է Մոնղոլիայի Օրխոն շրջանից, որը հայտնի է իր վիմագիր արձանագրություններով՝ որպես թյուրքերենի՝ մինչ օրս հայտնաբերված ամենավաղ գրավոր նմուշներ. դրանք թվագրվում են 8-րդ դարով։

Ինչպես իր հոդվածում նշում է Մարմարայի համալսարանի պրոֆեսոր Օքան Յեշիլոթը, «Կրթական քաղաքականության հիմքում ընկած է ընդհանուր մշակութային ժառանգության շեշտադրումը»։ Հենց այդ նպատակով Թյուրքական ակադեմիայի հանձնաժողովի ջանքերով հրատարակվել են «Ընդհանուր թյուրքական պատմություն», «Ընդհանուր թյուրք գրականություն» և «Ընդհանուր թյուրքական աշխարհագրություն» դասագրքերը։

Սակայն, ինչպես դա հաստատում են նաև թուրք քաղաքական գործիչները, միասնական լեզվի և այբուբենի ստեղծման և տարածման իրական նպատակները քաղաքական են։ Բնականաբար՝ Թուրքիայի պանթուրանական նկրտումների համար ոգևորիչ ազդակ էր դարձել Արցախյան երկրորդ պատերազմում Ադրբեջանի հաղթանակը, որին մեծապես նպաստել էր ինքը՝ Թուրքիան։ Այդ պատերազմից հետո, վերջին տարիներին նկատելի է, որ Թուրքիան ավելի մեծ ջանքեր է գործադրում պանթյուրքիզմը Կենտրոնական Ասիայի երկրներում տարածելու և ամրապնդելու ուղղությամբ։

Այսպես, օրինակ, թուրք քաղաքական գործիչներից Օմեր Քոջամանն իր հոդվածում նշում է, որ թյուրքական ժողովուրդների միջև հաստատված մշակութային կապերն ու ընդհանուր արժեքները միավորել են իրենց և, ըստ էության, դրել միասնականության հիմքը, սակայն այլևս պետք է մտածել «մշակութային ձեռքբերումները պրագմատիկ քաղաքական և տնտեսական նվաճումների վերածելու մասին»։

Օմեր Քոջամանը, որպես նման քաղաքական «հաջողության» օրինակ, մատնանշում է արցախյան պատերազմում թուրք-ադրբեջանական տանդեմի հաղթանակը. «Այսպես, օրինակ, Ղարաբաղում ձեռք բերված հաղթանակն այդ պատմական քաղաքական մերձեցման ամենաբացահայտ արդյունքն է։ Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջև ամուր կապերի՝ ռազմի դաշտում արտացոլման շնորհիվ 30 տարվա գրավմանը վերջ տված հանրապետության նախագահ Իլհամ Ալիևի առաջնորդությամբ ադրբեջանական բանակը մի այնպիսի հաջողություն ունեցավ, որ կարող է օրինակ ծառայել ամբողջ թյուրքական աշխարհին։ Իհարկե, 44-օրյա պատերազմի ժամանակ Թյուրքական պետությունների կազմակերպությանը հաջողվել էր դիվանագիտորեն արտահայտել բոլոր թյուրքական պետությունների զգայնությունն այդ հարցի վերաբերյալ։ Այլևս հարկ է, որ «Մեկ ազգ, երկու պետություն» կարգախոսն արագ կերպով փոխակերպենք «Մեկ ազգ, 7 պետություն» նշանաբանի։

Նույն շեշտադրումներն էին արվել նաև 44-օրյա պատերազմից մեկ տարի անց՝ 2021 թ. հոկտեմբերին Թուրքիայի Հանրապետության նախագահականի կողմից Անկարայում կազմակերպված Թյուրքական խորհրդի մեդիա ֆորումի ընթացքում։ «Որպես թյուրքական աշխարհ՝ պատկերացնել ապագան» խորագրով նիստը համակարգող NTV հեռուստաընկերության արտաքին հարաբերությունների և միջազգային լուրերի պատասխանատու Ահմեդ Յեշիլթեփեն շեշտել էր, որ այլևս պետք է ավելի կոնկրետ և ավելի հաստատուն քայլեր ձեռնարկվեն՝ նշելով. «Մեկ տարի առաջ Ղարաբաղի գրավմանը վերջ դրած Ադրբեջանի արդար դատից բխող պահանջների մասին համաշխարհային հասարակայնությանը համատեղ հրապարակումներ ներկայացնելու հարցում մեր փոխըմբռնումը ցույց տվեց, թե իրականում ինչեր կարող է հաջողել թյուրքական աշխարհը՝ միասնական լինելու դեպքում։ Մենք հաղթեցինք ոչ միայն մարտի, այլ նաև հաղորդակցման դաշտում։ Տեսանք, որ եթե հաղորդակցման ոլորտում ևս միասնականություն լինի, ապա ավելի լավ կկարողանանք աշխարհին ներկայացնել մեր արդար դատը, օրինական իրավունքներն ու պահանջները»։

Ադրբեջանի պետական լրատվական գործակալության՝ AZERTAC-ի նախագահ Ասլան Ասլանովն իր հերթին նշելով, թե իրենց համար, որպես «ընդհանուր պատմություն, քաղաքակրթություն, կրոն և լեզու ունեցող պետություններ և ազգեր», ապագա տանող ուղիները հենց այստեղ են հատվում, հավելել է. «Այսօր աշխարհում ականատես ենք թյուրքերի հանդեպ թշնամությանը և իսլամաֆոբիայի։ Եթե այդ ամենին միասին պատասխան տանք, ապա ոչ մի ուժ այլևս չի կարողանա մեր առջև կանգնել։ Ղարաբաղյան հաղթանակը ևս դրա վառ օրինակն է։ Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջև եղբայրությունը թյուրքական աշխարհի միավորման ամենակարևոր օրինակներից մեկն է։ Մեր պետության նախագահը, երբ մասնակցել է մի ժողովի, որտեղ Թուրքիայի ներկայացուցիչը ներկա չի գտնվել, ասել է. «Թեև Թուրքիան ներկա չէ, բայց ե՛ս եմ այստեղ»։ Որտեղ Թուրքիան բացակա է, Ադրբեջանն է ներկա և հակառակը»։

Ենթադրվում է, որ միասնական թյուրքական այբուբենը կիրառելու են Թուրքիան, Ադրբեջանը, այսպես կոչված՝ Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետությունը, Ղազախստանը, Ղրղզստանը, Ուզբեկստանը, Թուրքմենստանը և Հունգարիան:

Համընդհանուր թյուրքական այբուբենի ստեղծումն ու միասնական թյուրքերեն լեզվի զարգացումը կարևոր դերակատարում ունեն թյուրքական պետությունների, գլխավորապես Թուրքիայի պանթուրանական նկրտումներում։ Վերջին տարիներին՝ հատկապես 44-օրյա պատերազմից և Արցախի կորստից հետո այս գործոնները պարտադրում են ՀՀ-ի և համայն հայության զգոնությունը համաթուրանական գործընթացների նկատմամբ։

Մելինե Անումյան

Թուրքագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու

«Դրօշակ» թիվ 10, 2025թ