Թուրքիայի ներքաղաքական կռիվը, «քրդական հարցը» եւ տարածաշրջանային համատեքստը

Անցանկալիների նկատմաբ կառավարության բռնաճնշումներ նախկինում էլ են եղել։ 2023 թ-ի հոկտեմբերին Ստամբուլի Էսենյուրթ շրջանի քաղաքապետ Ահմեթ Լելիքը ձերբակալվել է ահաբեկչության մեղադրանքով, որից հետո քաղաքապետարնը ղեկավարելու համար նշանակվել է վստահված անձ։ 2024 թ-ի մարտի 31-ի ընտրություններից հետո ԺՀԿ-ից Բեշիքթաշ, Բեյքոզ եւ Բեյլիքդյուզու Ստամբուլի քաղաքապետերը նույնպես ձերբակալվել եւ փոխարինվել են համապատասխան քաղաքային ընտրւոթյունների միջոցով: Այս անգամ, ընդհանուր առմամբ, ճաղերի հետեւում են հայտնվել Ստամբուլի վեց պաշտոնյաներ, այդ թվում` Իմամօղլուն, նըդ որում` երկու մունիցիպալիտետներում` Շիշլիում եւ նույն Էսենյուրթում, նշանակվել են կառավարությունից «նայողներ» (Ստամբուլի քաղաքապետի պաշտոնակատար է ընտրվել ԺՀԿ անդամ Նուրի Ասլանը)։ Քննադատների կարծիքով` սկանդալային դատավարությունն ընդդիմության կողմից վերահսկվող քաղաքապետարանները խարխլելու եւ քաղաքական այլախոհությունը թուլացնելու կառավարության ավելի լայն ռազմավարության մի մասն է: Ենթադրվում է՝ «ահաբեկիչների» հետ ԺՀԿ-ի կապերի մասին մեղադրանքները պայմանավորված են ընդդիմության կողմից «քրդական օրակարգի» գաղտնալսման մտավախությամբ եւ Էրդողանի «քրդական նախագիծն» ավելի շահավետ լույսի ներքո ներկայացնելու ձգտմամբ, այդ մասին գրում է արտաքին քաղաքականության հետազոտությունների ամերիկյան ինստիտուտի (FPRI) վերլուծաբան Մ.Սալիհը:

Կառավարության եւ Քուրդիստանի աշխատավորական կուսակցության (ՔԱԿ, PKK) միջեւ խաղաղ բանակցությւոնների վերսկսումը կրկին Թուրքիայում «քրդական հարցի» կարգավորման հույս է ներշնչել: Փետրվարի 27-ին հնչած իր աղմկահարույց հայտարարության մեջ PKK-ի առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանը, որը 1999 թ-ից անազատության մեջ է գտնվում թուրքական Իմրալը կղզում, կոչ է արել կուսակցությանը եւ նրա հետ կապված բոլոր խմբավորւմնոերին վայր դնել զենքը եւ ինքնալուծարվել: Թուրքիայի, Միացյալ Նահանգների եւ Եվրամիության կողմից ահաբեկչական կազմակերպություն ճանաչված PKK-ն 1984ից զինված պայքար է մղել թուրքական պետության դեմ` քրդերի իրավունքների համար: Այս նոր խաղաղ նախաձեռնոթյոան խաղադրույքները մեծ են.տարիներ շարունակ կատաղի հակամարտությունից հետո դրա հաջողությունը կամ ձախողումը լուրջ հետեւանքներ կունենա Թուրքիայի ներքին կայունության, ինչպես նաեւ նրա հարեւանների՝ հատկապես Սիրիայի եւ Իրաքի համար, ինչը հիմք է ստեղծում կառուցողական փոխգործակցության եւ Անկարայի, Դամասկոսի եւ քրդական խմբավորումների խրախուսման համար` տեւական խաղաղության ճանապարհ գտնելու համար:

Սա առաջին դեպքը չէ, երբ Թուրքիայի կառավարությունը, PKK-ն եւ ավելի լայն քրդական շարժումը փորձում են խաղաղության համաձայնության հասնել։ Նախորդ խաղաղ ջանքերը 2009 թ-ից 2015-ականներին ի վերջո ձախողվեցին` փոխարինվելով Հյուսիսային Իրաքում ՔԱԿ-ի դիրքերի դեմ Անկարայի հերթական ռազմական արշավներով: Երկխոսության վերսկսման ժամանակի առումով վերջին նշններն ի հայտ եկան անցյալ տարվա հոկտեմբերին, երբ Ազգայնական շարժում կուսակցության առաջնորդ Դեւլեթ Բահչելին ակնարկել էր բանակցությունների մասին եւ ենթադրե՝լ Օջալանին կարող են թույլ տալ ելույթ ունենալ թուրքական խորհրդարանում կամ տնային կալանքի ենթարկել Իմրալը կղզու բանտից: Սա հատկապես ուշագրավ է` հաշվի առնելով Էրդողանի «Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցության (ԱԶԿ) հետ իշխող կոալիցիայի մաս կազմող ԱԺԿ-ի ծայրահեղ ազգայնական բնույթը: Ի տարբերություն 2010-ականների սկզբին տեղի ունեցած խաղաղ բանակցությունների, այս անգամ նա մեծ մասամբ լռեց` միաժամանակ հանդես գալով խաղաղ բանակցությունների զգուշավոր հավանությամբ` զգուշացնելով, որ ձախողման դեպքում Անկարան «կվերացնի ՔԱԿ-ի վերջին պարտիզանին»:

Խաղաղ գործընթացը կարող է խափանել մի քանի խոչընդոտներ։ Քրդական կողմից անհասկանալի է մնում, թե արդյո՞ք Իրաքի հյուսիսում գտնվող Քանդիլ լեռներում PKK-ի ղեկավարությունը կհետեւի Օջալանի զինաթափման եւ ինքնալուծարման կոչին: Թեեւ PKK-ն միակողմանի հրադադար է հայտարարել մարտի 1-ին, սակայն լիակատար զինաթափման պայման է դրել խաղաղության համար «իրավական բազայի» ստեղծումը` չմանրամասնելով, թե դա ինչ է նշանակում: Հաղորդվում է՝ Օջալանն ինքը բանտում իրեն այցելող քրդամետ խորհրդարականներին ասել է՝ իր նախաձեռնության հաջողության համար անհրաժեշտ են իրավական եւ ժողովրավարական երաշխիքներ:

Որոշ աղբյուրների պնդմամբ` Թուրքիան պատրաստ է իրավական միջոցներ կիրառել կամ Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ կատարել` խաղաղության համաձայնագիրը պաշտոնապես ձեւակերպելու համար, Այս պահին հստակ նշաններ չկան, որ նա իսկապես դա կանի: Բացի այդ, չնայած շարունակվող խաղաղ բանակցություններին, թուրք զինվորականները շարունակում են ռմբակոծել PKK-ի եւ Սիրիայի դեմոկրատական ուժերի դիրքերը Իրաքում եւ Սիրիայում, ինչը կարող է քրդական կուսակցություններին դրդել կասկածների խաղաղ կարգավորմանը Թուրքիայի հանձնառության հարցում:

Եվս մեկ լուրջ խնդիր է ԱԶԿ-ԺԴԿ կոալիցիայի քաղաքական հաշվարկը։ Բանակցությւոնները շարունակելու Էրդողանի հիմնական դրդապատճառը կարող է լինել 2028ից հետո նրա նախագահկան ժամկետի երկարաձգումը։ Սահմանադրական փոփոխությունների ընդունման համար, որոնք թույլ կտան նրան առաջադրվել հաջորդ ժամկետում, կպահանջվի ավելի քան 60 «քրդամետ» խորհրդարնականների աջակցությունը։ Միեւնույն ժամանակ, Անկարայի հաշվարկների վրա կարող են ազդել ավելի խորը ռազմավարական գործոններ։

2023 թ-ի հոկտեմբերի 7-ին Իսրայելի տարածքի վրա ՀԱՄԱՍ-ի հարձակումներից հետո տարածաշրջանային փոփոխվող լանդշաֆտը, Իսրայելի աճող գերիշխանությւոնը եւ տարածաշրջանում Իրանի ազդեցության նվազումը, յաս ամենը փոխեց Թուրքիայի ռազմավարական հեռանկարները: Խաղաղություն PKK-ի եւ, ավելի լայն իմաստով, Սիրիայում քրդական խմբավորումների հետ՝ Անկարային թույլ կտար ամրապնդել իր տարածաշրջանային նվաճումները վերջին տասնամյակում:

2015 թ-ին Թուրքիայի եւ PKK-ի միջեւ խաղաղ բանակցությունների ձախողումը հանգեցրեց Սիրիայում թուրքական ռազմական գործողությունների սրմանը։ Անկարան Սիրիաիյ Դեմոկրատական ուժերը դիտարկում է որպես PKK-ի «շարունակություն», թեեւ PKK-ի եւ ՍԴՈւ-ի միջեւ ուղղակի կազմակերպչական կապերի մասին հայտարարությունները հաճախ վիճարկվում են: ՍԴՈՒ – ի հիմնական ստորաբաժանումը` «Ժողովրդական ինքնապաշտպանության ուժերը», եւ նրա քաղաքական թեւը` «Ժողովրդավարական միություն կուսակցությունը», մտնում են Քուրդիստանի ժողովրդավարական համայնքների միության մեջ` «հովանոցային» կազմակերպություն, որի հիմնական բաղադրիչը PKK-ն է։ Փետրվարի վերջին իր ուղերձում Օջալանը կոչ է արել PKK-ի հետ կապված
«բոլոր խմբակցություններին» եւ «բոլոր խմբերին» վայր դնել զենքերը:

Փետրվարի 27-ին ՍԴՈՒ հրամանատար Մազլում Աբդին հերքել է այն ենթադրությունը, որ Օջալանի կոչը PKK-ին ինչ-որ կապ ունի ՍԴՈՒ-ի հետ, որոնք Սիրիայում ԱՄՆ-ի հիմնական գործընկերն են «իսլամական պետության» դեմ պայքարում եւ վերահսկում են երկրի տարածքի գրեթե մեկ քառորդը: 2015ից ի վեր Թուրքիան եւ նրա աջակցությունը վայելող սիրիական խմբավորումները մի քանի ռազմական հարձակումներ են սկսել` գրավելով զգալի տարածքներ, որոնք նախկինում վերահսկվում էին ՍԴՈՒ-ի կամ Սիրիայի հյուսիսում գտնվող նրանց մասնաճյուղերի կողմից: Մարտի 10-ին Աբդին եւ Սիրիայի ժամանակավոր նախագահը Դամասկոսում 8 կետից բաղկացած համաձայնագիր են ստորագրել, որը կոչ է անում ՍԴՈՒ-ն եւ նրա ղեկավար մարմինները ինտեգրել սիրիակն պետությանը: Սակայն ռազմական գործողությունները չեն դադարում, եւ թուրքական բանակն ամեն օր գնդակոծում է Սիրիայի հյուսիս-արեւելքում գտնվող ՍԴՈՒ-ի վերահսկողության տակ գտնվող շրջանները։ Մարտի 19-ին ՍԴՈՒ-ն հրապարակել է Հալեպի նահանգից արեւելք իր ռազմական գործողությունների վիճակագրությունը` հայտարարելով թուրքական զորքերին եւ նրանց հավատարիմ խմբավորումներին հարված հասցնելու մասին` ի պատասխան Թուրքիայի կողմից «Տիշրին» ամբարտակի մոտ գտնվող գյուղերին հասցված հարվածների, եւ հավելելով, որ կանխել են իրենց վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների վրա հարձակման փորձը։ Իր հերթին, Թուրքիան հայտարարում է այդ տարածաշրջանում ռազմական գործողությունների մասին` պնդելով, որ սպանվել են տասնյակ «ահաբեկիչներ»։

 Այսպիսով, չնայած ՍԴՈւ-ի կողմից հրադադարի եւ հրադադարի բազմիցս կոչերին՝ Մ.Աբդիի եւ աշ-շարաայի հանդիպումը չի դադարեցրել ռազմական գործողությունները: Սա կարելի է դիտարկել որպես «ոչ խաղաղություն, ոչ պատերազմ» իրավիճակ։ Սիրիայի պաշտպանության նախարուոչթյան կազմում ընդգրկված որոշ խմբավորումներ շարունակում են աջակցություն ստանալ Թուրքիայից եւ գործում են Անկարայի հրամանով: Սիրիան Թուրքիայի համար մնում է կարեւորագույն թատերաբեմ։ Անկարան, որն ապստամբության առաջին օրերից ակտիվ մասնակցություն է ունեցել երկրի ճգնաժամին, այժմ զգալի ազդեցություն ունի ընդդիմադիր խմբավորումների վրա` ձգտելով ապահովել իր մասնակցությունից երկարաժամկետ օգուտներ: Թուրքական ընկերությունները կարող են զգալիորեն օգուտ քաղել Սիրիայի վերականգնումից, որը կարող է 250-400 մլրդ դոլարի ներդրում պահանջել։ PKK-ի եւ ՍԴՈւ-ի հետ հակամարտության կարգավորումը թույլ կտար Թուրքիային խանգարել մրցակից դերակատարներին, հատկապես Իրանին եւ Իսրայելին, դաշինքներ ստեղծել Սիրիայում եւ Իրաքում քրդական խմբավորումների հետ, որոնք կարող են մարտահրավեր նետել Անկարայի տարածաշրջանային գերիշխանությանը վերջին տարիներին:

Թուրքիայի եւ PKK-ի միջեւ խաղաղության համաձայնագիրը հեռահար հետեւանքներ կունենա նաեւ Հյուսիսային Իրաքի համար: Թուրքիան 1990-ականների սկզբից Իրաքյան Քուրդիստանում PKK-ի դիրքերի դեմ ռազմական գործողություններ է իրակնացնում, իսկ 2015ից յադ գործողություններն ակտիվացել են: Ըստ Community Peacemaker Teams հակամարտությունների մոնիտորինգի տեղական խմբի՝ թուրքական ուժերը 2023 թ-ի եւ 2024 թ-ի առաջին կեսի ընթացքում ավելի քան 2100 հարձակում են իրականացրել Իրաքի հյուսիսում ՔԱԿ-ի ենթադրյալ թիրախների վրա:

Չնայած Թուրքիան դժվար թե համաձայնի PKK-ի հետ բանակցություններում օտարերկրյա ուղղակի միջնորդությանը՝ Միացյալ Նահանգները կարող է կառուցողական դեր խաղալ` հրապարակայնորեն աջակցելով խաղաղ գործընթացին: PKK-ի ղեկավարությունը զգալիորեն կրճատել է իր պահանջները` պնդելով Թուրքիյում ավելի լայն ժողովրդավարացում, եւ այլեւս պետականության կամ նույնիսկ ապակենտրոնացման կոչ չի անում: Վաշինգտոնը պետք է համոզի Անկարային օգտվել այս պատմական հնարավորությունից եւ հասնել քրդական շարժման հետ արժանապատիվ եւ արդար կարգավորման: Լինելով ՍԴՈՒ-ի հիմնական աջակիցը` Վաշինգտոնը նպաստել է Դամասկոսում ՍԴՈՒ-ի եւ վարչակարգի միջեւ վերջերս տեղի ունեցած բանակցություններին։ Սիրիայի անվտանգության ապարատին ՍԴՈւ-ի «ինտեգրման» վերաբերյալ արդար համաձայնագրի ապահովումը եւ Սիրիայում քրդերի իրավունքների ճանաչումը կօգնեն կառուցել միասնական եւ ավելի կայուն պետություն: Միեւնույն ժամանակ, Մ. Սալիհը կարծում է՝ Վաշինգտոնը պետք է զգույշ գործի: Թեեւ Անկարան եւ Դամասկոսը կարող են հանդես գալ ՍԴՈՒ առանձին տարրերի ինտեգրման օգտին, այլ ոչ թե որպես մեկ ամբողջություն, Սիրիայի նոր ռազմական եւ իրավապահ ապարատում, նման մոտեցումը կարող է հանգեցնել ավելի արմատական զինված խմբավորումների գերիշխանության նոր կառավարության կազմում գերիշխող դիրք կստանան:

Սիրիայի արեւմուտքում ալեւիների եւ որոշ քրիստոնյաների վերջին զանգվածային սպանությունները վկայում են այն մասին, որ Դամասկոսի «անվտանգության ուժերին» դեռեւս չի կարելի վստահել: Դա հաստատվել է Ռուբիոյի մարտի 9-ի հայտարարության մեջ, որում նա դատապարտել է բռնությունը եւ խոստցել պաշտպանել Սիրիայում փոքրամասնություններին: Սիրիայի նոր ապարատի շրջանակներում լիակատար լուծարումը կվերացնի վերջին լուրջ պատնեշը, որպեսզի ավելի արմատական եւ ըմբոստ տարրերը գրավեն Նոր Սիրիայի վերահսկողությունը: Նույնիսկ եթե Միացյալ Նահանգներն ամբողջությամբ դուրս բերի իր զորքերը Սիրիայից, նա պետք է օգտագործի այլ հասանելի գործիքներ եւ խթաններ (օրինակ` պատժամիջոցների չեղարկում կամ կիրառում), որպեսզի կանխի Ասադի հեռանալուց հետո Սիրիայի վերածումը տարածաշրջանային անկայունության օջախի եւ մագնիսի՝ ծայրահեղական տարրերի համար ամբողջ տարածաշրջանից եւ նրա սահմաններից դուրս:

Այսպիսով, ավելի խելամիտ ռազմավարություն կլինի ՍԴՈՒ ռազմական կառուցվածքի պահպանումը հնարավորինս մեծ ծավալով` ձեւավորվող պետության շրջանակներում։ Այս հարցում Վաշինգտոնի եւ Անկարայի միջեւ առկա են շահերի անհամապատասխանություններ, որոնք ամերիկացի քաղաքական գործիչները պետք է ընդունեն եւ հաշվի առնեն: Վատագույն դեպքում Միացյալ Նահանգները պետք է մանրակրկիտ վերլուծի իրավիճակը Թուրքիայում եւ Սիրիայում, որպեսզի երաշխավորի, որ Թուրքիայում խաղաղ ջանքերի ձախողման դեպքում դա ինքնաբերաբար չի թուլացնի ՍԴՈՒ-ի դիրքերը Սիրիայում եւ չի խզի ՍԴՈւ-ի եւ Դամասկոսի միջեւ բանակցությունները: Իրաքում Վաշինգտոնը նաեւ պետք է նպաստի Թուրքիայի եւ PKK-ի միջեւ բախումների դադարեցմանը` հասնելով 2020ի Սինջարի համաձայնագրի ամբողջական կատարմանը` PKK-ի հետ կապված ուժերն ու Իրանին դաշնակից խմբավորումներն այդ շրջանից դուրս բերելու վերաբերյալ` ամրապնդելով նրա դաշնակից Քրդստանի տարածաշրջանային կառավարության դիրքերը:

Պետք է նկատի ունենալ, որ Թուրքիայի եւ PKK-ի, ինչպես նաեւ ՍԴՈւ-ի եւ Անկարայի կողմից աջակցվող Դամասկոսի միջեւ խաղաղւթոյան բացակայությունը եւ Իրաքում, եւ Սիրիայում զինված հակամարտության վերսկսումը Իրանի համար հնարավորություններ կստեղծեն «Սիրիայի եւ Հյուսիսային Իրաքի ապակայունացման համար` որպես պատասխան Թուրքիայի դեմ»: Ենթադրվում է՝ Ասադի ռեժիմի տապալումից հետո Թեհրանում կարող են օգտվել ռազմական գործողությունների վերսկսումից` Իրանի ռազմավարական շահերն առաջ մղելու եւ «սկսվող տարածաշրջանային կարգը» խաթարելու համար, որը կհամապատասխանի ԱՄՆ շահերին:

Ալեքսանդր Գրիգորեւ

Աղբյուրը՝ vpoanalytics.com-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի