Իրան-Հայաստան. Թեհրանում զգուշանում են Կովկասում արեւմտյան ներկայության ուժեղացումից

Հայաստանում ներքաղաքական մշտական անկայունության, տարածաշրջանային էսկալացիայի ռիսկերի, ինչպես նաեւ հայկական ԶԼՄ-ների որոշ հատվածի եւ «խոսող գլուխների»  կատարմամբ շարունակվող մանիպուլյատիվ հակաիրանական տեղեկատվական արշավի ֆոնին՝ Թեհրանում ուշադիր հետեւում են հարեւանների մոտ տեղի ունեցող իրադարձություններին։ Այսպես, Երեւանում Իրանի դեսպան Մեհդի Սոբհանին վերջերս տված հարցազրույցում կրկնել է Թեհրանի մերժումը միջազգային սահմանների եւ տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական ցանկացած փոփոխության վերաբերյալ. «Տարածաշրջանի անվտանգությունն ու կայունությունը համապատասխանում են Իրանի շահերին, եւ մենք պատրաստ ենք օգնել այդ ուղղությամբ»: Բացի այդ, Հայաստանի հետ ապրանքաշրջանառւթյունը հաջողվել է 200 մլն դոլարից հասցնել 711 մլն դոլարի։ «Ենթակառուցվածքների եւ էներգետիկայի ոլորտում համատեղ նախագծերը, ինչպիսիք են ճանապարհների կառուցումը եւ գազի եւ էլեկտրաէներգիայի փոխանակման ընդլայնւմը, օգնում են բարելավել տարածաշրջանային ենթակառուցվածքները եւ բավարարել փոխադարձ կարիքները: Մշակութային եւ կրթական փոխգործակցությունը հանգեցնում է երկու ժողովուրդների միջեւ բարեկամական հարաբերությունների խորացմանը․.. Մենք գազ ենք արտահանում Հայաստան եւ փոխարենը էլեկտրաէներգիա ենք ներմուծում։ Մեզ հաջողվել է նաեւ գրեթե եզրափակիչ փուլ հասցնել Հայաստանից Իրան բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման երրորդ գծի շինարարությունը։ Այն շահագործման կհանձնվի առաջիկա մի քանի ամիսների ընթացքում, եւ մենք կկարողանանք կրկնապատկել էլեկտրաէներգիայի ներկրումը Հայաստանից» افزایش دو برابری صادرات گاز ایران به ارمنستان در آینده‌ای نزدیک/ آموزش زبان فارسی مطالبه جدی نخست وزیر ارمنستان است + فیلم (snn.ir)։ Թեհրանում եւ Երեւանում սինխրոն կերպով հերքել են արեւմուտքում գործող ընդդիմադիր Miran International հեռուստաալիքի ակնհայտ լցոնումը Հայաստանի կողմից 500 մլն դոլարի իրանական տարբեր զինատեսակների ձեռքբերման մասին: Բացի այդ, Իրանի նախկին արտգործնախարար Մոհամմադ Ջավադ Զարիֆի հուշագրություններից հետաքրքրվող հանրությունը տեղեկացավ, որ 2020 թ-ի 44-օրյա պատերազմի օրերին Հայաստանի ղեկավարության սեղանին առաջարկ է եղել ոչ միայն Մոսկվայից, այլեւ  Թեհրանից, որը, եթե Փաշինյանն ընդուներ, ռազմական գործողությունները կավարտվեին նոյեմբերի 9-ից շուտ, եւ Շուշիի լեռնային միջնաբերդը կմնար հայկական ուժերի վերահսկողության տակ. Iran and Armenia  sign secret $500 million arms deal | Iran International (iranintl.com) «Հարձակումից երկու ամիս առաջ ԱԳՆ Եվրասիայի եւ Կովկասի մեր վարչույոններում այնպիսի տպավորություն էր, որ սպասվում է Ադրբեջանի հարձակումը եւ Հայաստանի լիակատար ջախջախումը։ Թերեւս հաշվի առնելով Փաշինյանի արեւմտամետ հայացքներն ու երկրի ներսում ռուսական ուժերին հետապնդելու ջանքերը՝ Ռուսաստանը որոշել է չմիջամտել այս պատերազմին։ Այդպես էլ Պուտին-Էրդողան կապը, Պուտին-Ալիեւ անձնական կապերը նույնպես կարող էին որոշակի դեր խաղալ այդ որոշման մեջ։ Չի բացառվում՝ Ռուսաստանն այլեւս Հայաստանին ռազմավարական գործընկեր չէր համարում, եւ հաշվի առնելով Ադրբեջանի ռեսուրսները՝ ծավալվել է նրա ուղղությամբ։ Ռուսստանն իր միջնորդությունը սկսեց այն պահին, երբ Ադրբեջանի օկուպացված տարածքներն ազատագրվեցին, իսկ Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը սպառնալիքի տակ հայտնվեց։ Եթե պատերազմը եւս մի քանի օր տեւեր, Հայաստանի կառավարությունը կարող էր ընկնել։ Հենց այդ ժամանակ ռուսները միջամտեցին եւ մոսկովյան բանակցություններում երկաթե բռունցքով ավարտեցին պատերազմը: Շատ կարեւոր է՝ այդ օրերին դոկտ. Արաղչիին՝ Զարիֆի տեղակալին, որպէս Իրանի նախագահի լիազոր ներկայացուցիչ, ուղարկեցինք Ադրբեջան, Հայաստան, Ռուսաստան եւ Թուրքիա՝ ներկայացնելու Թեհրանում պատրաստւած մեր առաջարկը: Դա նման էր Մոսկվայի այն առաջարկին, որն իրականացվեց երկու շաբաթ անց։ Դոկտոր Արաղչին քննարկեց մեր առաջարկը չորս կողմերի հետ: Ադրբեջանցիներն ու թուրքերն ընդունեցին մեր առաջարկը, հայերը մերժեցին այն, իսկ ռուսները անբարյացակամ վերաբերվեցին դրան։Մենք կողմերին առաջարկել ենք ազատագրել միմյանց տարածքները, պաշտպանել ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները, բացել բոլոր հաղորդակցությունները, օգնել Իրանին Նախիջեւանի եւ Ադրբեջանի միջեւ ցամաքային կապ ստեղծելու գործում եւ ապահովել Հայաստանի եւ Ղարաբաղի միջանցքի աշխատանքը։ Մենք նաեւ առաջարկել ենք ղարաբաղյան օրակարգով Իրան-Թուրքիա-Ռուսաստան եռակողմ հանդիպում։ Նման ձեւաչափ առաջին անգամ առաջարկվել էր Լավրովի կողմից, բայց մեր համառությունից հետո ռուսները չպատասխանեցին այդ առաջարկին, իսկ հետո, անտեսելով մեզ, առաջ մղեցին Թուրքիային։ Հրադադարի վերահսկման կետում են եղել նաեւ միայն Ռուսաստանն ու Թուրքիան, իսկ Ղարաբաղում խաղաղապահներ եղել են նաեւ միայն ռուսները։ Մենք նաեւ ընդգծել ենք Իրանի ներկայության անհրաժեշտությունը։ Ադրբեջանցիներն ու հայերը համաձայնեցին, թուրքերը չառարկեցին, բայց Ռուսաստանը մեր ներկայությունն անհրաժեշտ չհամարեց։

Իմ կարծիքով՝ Իրանի ներկայությունը համապատասխանում էր Ադրբեջան-Հայաստան-Թուրքիա եռանկյունում Ռուսաստանի ռազմավարական դիրքորոշմանը։ Իրանի անունից դոկտոր Արաղչիի ներկայացրած առաջին առաջարկի իրականացմն գլխավոր խոչընդոտը Հայաստանն էր: Այն ժամանակ, երբ հայերը դեռ չէին պարտվել պատերազմում, նրանք ռազմավարական սխալ են թույլ տվել եւ մերժել են հրադադարի պատվաբեր առաջարկը: Փաշինյանի վերաբերմունքը դոկտոր Արաղչիի նկատմամբ ցույց տվեց ամեն ինչ։ «Դուք ուզո՞ւմ եք ստիպել Հայաստանին ընդունել իր պարտությունը»։ Անշուշտ, իր գերազանց դիվանագիտական հմտության շնորհիվ դոկտոր Արաղչին կարողացավ հավաստիացնել դրան, որ իրանական առաջարկը հենց այդ կերպ չընկալվի...»:

Իրանցի որոշ փորձագետների հրապարակումներում, ինչպիսիք են Վալի Քալեջին, 2018 թ-ի գարնանը «թավշյա հեղափոխությունից» վեց տարի անց Հայաստանի քաղաքական բեմում խրոնիկ անկայունության վերաբերյալ մտահոգության մասին նշումներ կան։ Հայաստանի եւ նրա ավանդական դաշնակից Ռուսաստանի միջեւ հարաբերությնները սառը եւ լարված են դառնում Երեւանի նոր գործընկերների՝ Ֆրանսիայի, Հնդկաստանի եւ Ամերիկայի հետ հարաբերությունների ամրապնդման ֆոնին: Բացի այդ, ԱԺ նախագահը թույլ է տվել ԵՄ-ին անդամակցելու վերաբերյալ հանրաքվե անցկացնել Հայաստանում: Իրանում Հայաստանի արտաքին քաղաքական կուրսի տրանսֆորմացիաների ընկալումն էական գործոն է տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքականության մեջ, որին երբեմն ավելի քիչ ուշադրություն է դարձվում, քան Մոսկվայի արձագանքը Երեւանի աշխարհաքաղաքական «դրեյֆին»։ Հայաստանի անկախացումից հետո ղարաբաղյան հակամարտության կողմերի նկատմամբ Թեհրանի հավասարակշռված մոտեցումը նպաստեց հարեւան երկրների սերտ շփումներին։ Հայաստանի նախորդ երեք առաջնորդներն էլ՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, Ռոբերտ Քոչարյանը եւ Սերժ Սարգսյանը, սերտ հարաբերություններ են պահպանել Իրանի եւ Ռուսաստանի հետ: Թեհրանի, Երեւանի եւ Մոսկվայի միջեւ «չգրված համաձայնագիրն ու դաշինքը» վճռորոշ դեր խաղաց տարածաշրջանային հաշվեկշիռների հավասարակշռման գործում, եւ այդ առումով Հայաստանի ղեկավարությունը զգուշավորություն ցուցաբերեց Արեւմուտքի, հատկապես Իսրայելի հետ հարաբերությունների զարգացման հարցում Russia and Iran Diverge in the South Caucasus (cacianalyst.org):

2018 թ-ի մայիսին Փաշինյանի իշխանության գալուց հետո իրանական պահպանողական ԶԼՄ-ներում շրջանառվեց այն կարծիքը, որ նրա վարչակարգը Արեւմուտքի կողմից աջակցվող «գունավոր հեղափոխության» արդյունք է։ Մինչ Թեհրանում փորձում էին թույլ չտալ առկա շփումների մակարդակի անկում՝ Երեւանի եւ Մոսկվայի միջեւ լարվածությունը, ինչպես նաեւ նիկոլի վարչակարգի մերձեցումն Արեւմուտքի հետ, հատկապես Իսրայելի հետ երկխոսությունն ակտիվացնելու փորձերը, ամրապնդում էին իրանցիների կասկածներըارمنستان مقصد جدید انقلاب مخملی - تابناک | TABNAK  Expanding Armenia - Israel Relations: Implications for Iran’s Foreign Policy in the South Caucasus (cacianalyst.org)։ Փաշինյանի ներկայիս մոտեցումը Ռուսաստանի նկատմամբ, հատկապես ՀԱՊԿ-ից դե ֆակտո դուրս գալու մասին հայտարարությունը, ցանկալի չէ Իրանի համար, քանի որ նման մոտեցումն էլ ավելի կթուլացնի Իրան-Հայաստան-Ռուսաստան համագրծակցությունը՝ տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռությունը փոխելով հօգուտ Թուրքիայի, Արեւմուտքի եւ ՆԱՏՕ-ի: Առաջարկելով 3+3 ձեւաչափը (Ադրբեջան, Հայաստան եւ Վրաստան, Իրան, Թուրքիա եւ Ռուսաստան)՝ Իրանը դեմ է արտատարածաշրջանային ուժերի միջմտությանը Կովկասյան տարածաշրջանի գործերին, ինչը եւս մեկ անգամ Փաշինյանին բացատրեց այժմ հանգուցյալ Էբրահիմ Ռայիսին 2023ի նոյեմբերին Թեհրանում կայացած հանդիպման ժամանակ՝ հայ-ադրբեջանական սահմանին ԵՄ դիտորդական առաքելության հայտնվելուց հետո։ Միեւնույն ժամանակ, նիկոլն ու  Պուտինը պայմանավորվել են Հայաստանի մի շարք սահմանամերձ շրջաններից դուրս բերել ռուսկան զորքերն ու սահմանապահներին: Միաժամանակ, մայիսին Ռուսաստանի Անվտանգության դաշնային ծառայության տնօրեն Ալեքսանդր Բորտնիկովը հայտարարել էր «ռուս սահմանապահները կշարունակեն ծառայություն իրականացնել Հայաստանի՝ Թուրքիայի եւ Իրանի հետ սահմաններին»: Միեւնույն ժամանակ, Հայաստանի հարավային շրջաններից ռուս սահմանապահների հանկարծակի տարհնման դեպքում Իրանի հետ սահմանին կարող է վտանգավոր վակուում առաջանալ, որը կարող է լցվել արեւմտյան ուժերի եւ ՆԱՏՕ-ի դե ֆակտո կազմավորումների կողմից: Ֆրանսիայի եւ Հայաստանի միջեւ վերջին ռազմական համաձայնագրերը, ինչպես նաեւ Հայաստանի եւ ԱՄՆ-ի միջեւ համատեղ զորավարժությունները մեծացնում են անհանգստությունը Թեհրանում եւ Մոսկվայում: Ի տարբերություն նախորդների՝ Փաշինյանի կառավրությունն ընդհանուր առմամբ պատրաստ է խաղաղության եւ Ադրբեջանի ու Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորմանը, կարծում է Քալեջին bakudialogues.ada.edu.az։ Բաքվում կարծում են՝ նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ սահմանների վերականգնումից հետո հարբերությունների կարգավորումը կարող է հանգեցնել Իրանի հյուսիս-արեւմտյան սահմանների շուրջ էթնիկ եւ տարածքային հակամարտությունների դադարեցմանը, Հարավային Կովկասում իրանական տարածքով տարանցիկ եւ առեւտրային երթուղիների զարգացմանը, խորհրդային դարաշրջանի երկաթուղու վերականգնմանը եւ երեք տասնամյակ անց Կովկասի երկաթուղիների ցանցին Իրանի հասանելիության վերականգնմանը: Հայաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ հարաբերությունների վատթարացումը կարող է հանգեցնել ռուսական գազի շուկայում «Գազպրոմի» մենաշնորհի թուլացմանը, այդ թվում՝ հօգուտ Իրանի, որը հնարավորություն կունենա ավելացնել «կապույտ վառելիքի» արտահանումը Հայաստան եւ նույնիսկ Վրաստան:

Կարելի է բարձր վստահությամբ ենթադրել՝ կարճաժամկետ ամառային անդորրը Հայաստանում կնախորդի հերթական բուռն քաղաքական աշնանը։ Տեսականորեն, եթե Փաշինյանի կառավարությունը ընկնի, ավելի ազգայնական տրամադրված հայ առաջնրդների իշխանության գալը կարող է նպաստել Հայաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ ավանդական դաշինքի վերածննդին։ Այս պայմաններում Հայաստանի մասնակցությունը ՀԱՊԿ-ին, ամենայն հավանականոթյամբ, կվերականգնվի, իսկ Արեւմուտքի, ՆԱՏՕ – ի եւ Իսրայելի հետ Հայաստանի մերձեցման գործընթացը, ընդհակառակը, կդանդաղի։ Բացի այդ, հիպոթետիկ իշխանության գալու դեպքում Փաշինյանի ներկայիս ընդդիմախոսները, ամենայն հավանականությամբ, կդադարեցնեն Թեհրանում լուրջ մտահոգություն առաջացնող Զանգեզուրի միջանցքի բացման եւ զարգացման շուրջ ցնկացած բանակցություն։ Իրանի նկատմամբ դրական վերաբերմունքի մասին է վկայում նաեւ հայ ազգայնական եւ պահպանողական առաջնորդների բեքգրաունդը, որոնց հնարավոր հաջողությունները կնպաստեին Իրանի, Հայաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ «չգրված համաձայնագրի եւ դաշինքի» վերականգնմանը: Իրադարձությունների նման զարգացումը կարող է օգնել վերականգնել ուժերի սկզբնական հավասարակշռությունը Հարավային Կովկասում եւ ամրապնդել Իրանի, Հայաստանի եւ Ռուսաստանի տնտեսական եւ առեւտրային հարաբերությունները Եվրասիական տնտեսական միությունում:

Միեւնույն ժամանակ, Հայաստանի ազգայնական եւ ավանդական խմբերը կարող էին կանգնեցնել կամ առնվազն դանդաղեցնել Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի հետ խաղաղ բանակցություններն ու հարաբերությունների կարգավորումը: Հայկական ընդդիմությունն ի զորու է թուլացնել 3+3 ձեւաչափը ներկայիս առանց այն էլ փխրուն վիճակում, մինչդեռ Հարավային Կովկասում տարանցմանը եւ առեւտրին Իրանի մասնակցության վերածնունդը, հատկապես խորհրդային ժամանակաշրջանի երկաթուղու վերականգնումը, կարող է բախվել լուրջ անորոշության եւ երկիմաստության: Այստեղ պետք է նկատել՝ Արեւմուտքում լավ գիտակցում են առկա ռիսկերը եւ առավելագույն ջանքեր կգործադրեն, որպեսզի թույլ չտան իր համար անցանկալի սցենարների իրագործումը։

Թեհրանը Հարավային Կովկասում ունի ակնկալիքներ եւ շահեր, որոնք չեն կարող իրականացնել ոչ Փաշինյանի կառավարությունը, ոչ Հայաստանի ընդդիմադիր, ազգայնական կամ պահպանողական քաղաքական առաջնորդները: Թեեւ Իրանի քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում հազիվ թե էական փոփոխությունների ենթարկվի նոր նախագահի գալով՝ նոր կառավարությունը պետք է հաշվի առնի Հայաստանում քաղաքական իրավիճակի զարգացման տարբեր սցենարներ՝ Կովկասում կարճաժամկետ եւ ավելի երկարաժամկետ արտաքին քաղաքական եւ տնտեսական խնդիրների իրակնացման տեսանկյունից:

Աղբյուրը՝ vpoanalytics.com-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի