Վաչուտյանների նստավայրի տարածքի Թուխ Մանուկ մատուռը

Քասաղ գետի հովտի Թուխ Մանուկ անունը կրող մատուռներից ևս մեկը, որը գտնվում է Արագածոտնի Վարդենիս գյուղում Լուսաղբյուր ջրի պաշտամունքի կենտրոնից մի քանի ոտնաչափ հեռավորության վրա: 

Այս մատուռը գերդաստանային պատկանելություն չունի, ճիշտ է ներկայիս փոքրիկ կառույցը կառուցել է արմատներով  մշեցի Մանուկյանների ընտանիքը, բայց այս մատուռի տարածքի իրադարձությունները թվագրվում են դեռևս 12-13-րդ դարերով:

13-րդ դարի հայ մատենագիր Կիրակոս Գանձակեցին նշում է, որ Արագածոտն գավառի Վարդենիս  գյուղը եղել է գավառի տիրակալ` Արարատյան կուսակալության փոխարքա Քուրդ առաջին Վաչուտյանի իշխանության կենտրոնը,  մեջբերենք մատենագրի խոսքերը.             

Արագածու հանդեպ լերինն Արայի ի գիւղն, որ կոչի Վարդենիս, ի տանն իշխանին զոր Քուրդ անուանէին  հայ ազգաւ, կրոնիւք քրիստոնեայ:

Իր պատմության մեկ այլ հատվածում Գանձակեցին նշում է, որ 1254 թվականին Կարակորում մեկնող Կիլիկիայի հայոց Հեթում առաջին արքան Վարդենիս գյուղում հյուրընկալվել է Քուրդ իշխանին.

Իսկ թագաւորին բարեպաշտ Հեթում եկեա ի տուն իշխանին Քրթին ի գիւղն Վարդենիս ուր թողեալ էր զախ յուր և զկարասի և մնայր գալստյան Բարսղի քահանայի զոր յուղարկեալ առ Բաթոյն վերստին զի ցուցե նմա զգիրս և զհրաման Մանկու Ղանին:

Զի և նա ընդ նմին օրինակի գրեսցե հրամանս:

Պատմական որոշ հետազոտողներ եկել են այն եզրակացության, որ Քուրդ Վաչուտյանի նստավայրը հենց այս մատուռի և նրա հարակից տարածքում է եղել: Հետազոտողները նման եզրահանգման են եկել հաշվի առնելով մատուռի շուրջը և նրա հարակից տարածքներում գտնվող 12-13-րդ դարերով թվագրվող բնակելի շինությունների մնացորդները: 2-րդ. 3-րդ և 4-րդ նկարները ներկայացնում են այդ շինությունների հետքերը: Նույն հետազոտողները պնդում են, որ տարածքում Վաչուտյանները եկեղեցի են կառուցել, որի մնացորդները պահպանվել են մինչև 19-րդ դարի սկզբները:

Նկար 2

Նկար 3

Նկար 4

Նկար 5

5-րդ  նկարում երևացող այս հսկայական քարաբեկորը գտնվում է մատուռի ներսում, տեղացիների և հետազոտողների պնդմամբ այն եղել է տեղի եկեղեցու հիմնաքարերից մեկը, և բոլոր ժամանակներում հանդիսացել է սրբատեղի: Հավատացյալները միշտ ուխտի են եկել հենց այդ քարի մոտ մոմավառություն կատարել և աղոթք հղել առ աստված:  19-րդ դարի սկզբում  Մուշից գաղթած Մանուկյանների ընտանիքը միակն էր, որ հաստատվեց Վարդենիս գյուղում: Նրանք իրենց տունը կառուցեցին հենց  սրբավայրին կից տարածքում, իսկ Խորհրդային տարիներին, երբ գյուղի Սուրբ Հակոբ եկեղեցին խոնարհվել էր, իսկ հավատացյալների հոսքը դեպի այս սրբավայր շատացել, Մնացական Մանուկյանը իր երազում  տեսել և զգացել է այս քարի հրաշագործ ուժը, որից հետո, որոշել է կառուցել ներկայիս մատուռը, այդ գործում նրան մեծապես օգնել է իր կինը` Հայաստան Մանուկյանը (օրիորդական ազգանունը Համբարձումյան): Մատուռը կառուցված է կարմիր տուֆից, որը այդ տարիներին գյուղում հազվադեպ հանդիպող երևույթ էր: Մնացական Մանուկյանի դստեր` Գայանեի հավաստմամբ մատուռի կառուցման համար օգտագործված քարերը հայրը  հատուկ մատուռը կառուցելու համար եզներով բերել է Արթիկ քաղաքից:

Այս մատուռի զորության մասին գյուղի տարեց կանայք  բազում պատմություններ են պատմում: Հատկապես շեշտվում է նորածին ժամանակ առողջական խնդիրներ ունեցող բազում  մանուկներ բուժվել են միայն այն բանից հետո, երբ ծնողները նրանց բերել են Թուխ Մանուկ մատուռ և իհարկե դրանից հետո նրանք այս մատուռ այցելությունը դարձրել են պարտադիր երևույթ:

Հաջորդ լուսանկարները ներկայացնում են մատուռը ներսից և դրսից.

Օգտագործված աղբյուրներ

Կիրակոս Գանձակեցի «Պատմություն հայոց»,  էջ 351, Թիֆլիս 1909 թ.

Կիրակոս Գանձակեցի «Պատմություն հայոց»,  էջ  355,   Թիֆլիս 1909 թ.

Մհեր Համբարձումյան

Արագածոտնի մարզի Վարդենիս գյուղի պատմության ուսուցիչ