Ա՜խ, Հրանտ․ Հրանտ Դինքի հիշատակին՝ իր սպանության 13-րդ տարելիցի առթիվ

Եթե հարցնեք, թե ինչ է նշանակում «ա՜խ» , կպատասխանեմ, որ քրդերեն այն հոգոց է նշանակում, ինչպես նաև՝ «հող»։ Այո՛, Հրանտ Դինքը, որպես հայ ժողովրդի զավակ, խորհրդանշում է Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի) հողերը։ Բացի այդ, նա մեծ սեր և կապվածություն էր զգում այդ մայր հողի նկատմամբ, թերևս որպես մի երկրի, որտեղ հետագայում տարբեր ժողովուրդներ (կրկին) կկարողանան համատեղ ապրել։

Երբ իմ դոկտորական աշխատանքը նոր էի սկսել գրել, Հրանտ Դինքի հետ հարցազրույց էի արել 2005 թ․ մայիսին։ Այդ հարցազրույցը տարիներ հետո՝ 2012 թ․, ներառել եմ Գերմանիայի «Թրանսքրիփթ» հրատարակչութատան կողմից հրատարակված «Բազմամշակութայնությու՞ն Թուրքիայում․ եվրոինտեգրման գործընթացում ազգի, քաղաքացիության, և էթնո-մշակութային խմբերի վերաբերյալ քննարկումներ» վերնագրով դոկտորական աշխատությանս մեջ։   Ինչպես կտեսնեք ստորև, եթե այսօրվա դիտանկյունից նայենք, ապա սույն հարցազրույցը կարող ենք համարել մի քաղաքական շրջանի ժամանակացույց։

Հրանտ Դինքի հետ առաջին անգամ ծանոթացա Ֆրանկֆուրտում՝ Թուրքական ժողովրդական տանը, որտեղ նա ելույթ էր ունենալու, այդ ժամանակ նրան հաղորդեցի նաև դոկտորական աշխատանքի համար նրանից հարցազրույց վերցնելու ցանկությանս մասին։ Համաձայնեց և ասաց, որ հնարավոր է դա անել 2005 թ․ մայիս ամսից սկսած։

«Ակօս» գնացի 2005 թ․ մայիսին, աշխատող խմբի համար թխվածքաբլիթ գնեցի և հարցազրույցից առաջ այն տվեցի Հրանտ Դինքին։ Տեղյակ էի, որ նա և թերթի աշխատողները վտանգի տակ են, և հիշում եմ, որ ինքս ինձ հարցնում էի՝ արդյո՞ք իմ տարած թխվածքաբլիթները նրանք անվտանգ կհամարեն։  Սակայն Հրանտ Դինքը միայն նրբանկատորեն ասաց՝ «Նեղություն եք կրել», շնորհակալություն հայտնեց և ընդունեց այն։ Այդ ընթացքում ես ձայնագրիչը դրեցի սեղանին, և սկսեցինք հարցազրույցը։ Վերջինս տևեց մոտ 30-35 րոպե, որից հետո հանկարծակի ընդհատվեց, ստիպված ավարտեցինք։ «Ես էլ արդեն իսկ ավարտել էի ասելիքս»,-ասաց Հրանտ Դինքը․․․ Երբ ճանապարհում էր ինձ, պետք է հարցնեի՝ «Հարցազրույցը, նախքան հրապարակվելը, ձեզ ուղարկե՞մ», դուռը այդ պահին փակվեց․․․

Հրանտ Դինքը հարցազրույցի ժամանակ հանգիստ էր, սակայն ներքուստ՝ բարկացած։ Դա հնարավոր էր զգալ որոշակի պահերի։ Այդ ժամանակ արդեն իսկ բավականին ճնշումների էր ենթարկվում, դատական հայցեր կային՝ նրա դեմ հարուցված, նա հայտնվել էր աջակողմյան ազգայնամոլների թիրախում, նույնիսկ սկսել էր մահվան սպառնալիքներ ստանալ։  Ինձ՝ այդ ժամանակ դոկտորականի վրա աշխատող ուսանողիս, որին նա չէր ճանաչում կամ աղոտ հիշում էր Ֆրանկֆուրտից, այդ հարցազրույցը տվեց շատ բնական ձևով։  Հիմա երբ մտածում եմ այդ մասին, միշտ ինքս ինձ հետևյալ հարցն եմ տալիս՝ չէ՞ր վախենում արդյոք, վախերը հաղթահարել՞ էր, իր մտքերն ամեն գնով արտահայտելով՝ դրանք հասարակության մեջ այսպես տարածելու գաղափարը հստակ կպաշտպաներ արդյո՞ք, Հրանտ Դինքը մի՞շտ էր Հրանտ Դինք, թե՞ սպանությունից հետո լեգենդ դարձրեցին նրան, և ինչպես ասում է Թաներ Աքչամը, նա դարձավ Թուրքիայի հասարակության Մարտին Լյութեր Քինգը։ Հրանտ Դինքը միանշանակ շատ քաջ մարդ էր, անգամ՝ հերոս․․․

Այն երկրի պայմաններում, որտեղ ապրում էր, չնայած սպառնալիքներին, համարձակություն ունեցավ պայքարելու իր դատի համար,  ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների, «Թուրքիայի քաղաքացի» եզրույթի՝ քաղաքականության և հասարակության կողմից ընդունվելու և այդպիսով «ազգային փոքրամասնություններին» և հայերին հասարակության մեջ հավասար տեղ տալու համար։ Որքա՜ն պատվաբեր պայքար․․․ Հրանտ Դինքը հասարակական խորհրդանիշ էր, որը հասարակության և պաշտոնական քաղաքականության կողմից բազմամշակութայնությունն ընդունելու համար պայքարում արտակարգ անկեղծություն և պատվարժան կեցվածք դրսևորեց՝ իր ներքին ուժով պատմության հետ առերեսվելու համար․․․

Իմ դոկտորական աշխատանքի համար Եվրոպայի խորհրդից և Թուրքիայից մի քանի մտավորականի հետ իմ արած հարցազրույցների միջից գերմաներեն թարգմանածս Հրանտ Դինքի հարցազրույցը 2006 թ․ մարտին Ֆրանկֆուրտի համալսարանում մի սեմինարի մասնակիցներին բաժանեցի։ Վերստին ինձ մտահոգում էր այն հարցը, որ 10-15 մասնակիցների միջից մեկնումեկը, հնարավոր է, այդ  հարցազրույցը «թուրքական անվտանգության ծառայությանը» տված լիներ,  և ինքս ինձ մեղադրում էի այն բանում, որ Հրանտ Դինքին բավականաչափ չեմ պաշտպանել։ Նրա հետ իմ արած հարցազրույցը անանուն չթողնելու համար  2014 թ․ այն ուղարկեցի Հրանտ Դինք հիմնադրամի արխիվին։

Ինքս ինձ հարց եմ տալիս, թե ինչու եմ հենց հիմա՝ 2020 թ․, կարիք զգում այդ հարցազրույցը ներկայացնել․․․ Դոկտորական աշխատանքս կատարելու ժամանակ, առանց անունը նշելու, հարցազրույցում արված պնդումները ընդհանրացրել և որոշ հատվածներ մշակել էի, սակայն հիմա, երբ ճնշումները գնալով մեծանում են,  որպես քաղաքական կեցվածք ունեցող անհատ, մտածում եմ, թե անհրաժեշտ է Հրանտ Դինքի մտքերը տարածել՝ որպես հենց իր գաղափարներ։ Վստահ եմ, որ նրա և նրա մտքերը տարածելու համար պայքարող անձանց նկատմամբ մեծ սխալ կլինի, եթե ես դա չանեմ։  Այն փաստը, որ Հրանտ Դինքի գաղափարները և ինքնությունը մեզ դեռևս հետաքրքրում են, ցույց է տալիս, որ հայ ժողովուրդը, պատմության հետ առնչվելը, բազմամշակութային հասարակության վերաբերյալ սահմանումներն իրականում  իրենց օրակարգային հարցերն են։

Ինչպես վերը նշեցի, հարցազրույցը կարող ենք դիտարկել որպես ժամանակացույց․ Հրանտ Դինքը հարցազրույցում հույս էր հայտնում, որ գուցե թուրքական քաղաքականությունը և հասարակությունը ազգայնականությունը հաղթահարեն, ընդունեն առկա մշակութային տարբերությունները և ազգային փոքրամասնություններին օրինական ստատուս տան։  Նա նաև կարծում էր, թե միջազգային հարաբերություններում պետությունները և հասարակությունները հետզհետե մոտենում են միմյանց, կապվում իրար հետ, ապա՝ հավելում․ «Աշխարհը հիրավի գնալով հեռանում է անկախության և անկախ պետությունների աշխարհ լինելուց։ Դեռևս փոխկապակցված պետությունները կամ էլ փոխկապակցված ազգերը, ժողովուրդները գնում են դեպի հասարակությունների փոխըմբռնում։ Այդպիսի ընկալման պայմաններում, կարծում եմ, որ այդ կապակցվածությունը ժամանակակից  փոխըմբռնումն է, քանի որ, հիրավի, միմյանց նկատմամբ ունեցած մեր փոխկապակցվածությունը, որը մենք այդքան արհեստական ենք համարում, շատ ավելի կարևոր է, քան այն, որ այդպես էլ  ոչ մի կերպ անկախ չենք կարողանում դառնալ»։

Երբ անդրադառնում ենք ներկայիս միջազգային քաղաքականությանը, պետք է նշենք, որ Եվրոպայում, Արևմուտքում և աշխարհի բազմաթիվ հատվածներում պետությունները և հասարակությունները գնալով ներփակվում են և տնտեսական ու հասարակական ճգնաժամերի լուծումը տեսնում են ազգայնականությանը վերադարձի մեջ, և ցավոք Հրանտ Դինքի տածած այդ հույսն, գոնե ներկայում, իրականանալի չէ։

Հրանտ Դինքը թուրք հասարակության լուսավորության համար անհրաժեշտ անուն է, որ առաջնորդում է Թուրքիայի գիտնականներին։ Հայոց ցեղասպանության մեծ հանցանքի հետ որպես պետություն և հասարակություն առերեսվելը դեռ մի կողմ, Պոնտոսի հույների, ասորիների և ավելի ուշ քուրդ ժողովրդի դեմ իրականացված հանցանքերը թուրքականության տեսանկյունից օրինական են համարվել և ժխտվում են մինչ օրս։ Այդ օրերից հետո Անատոլիան կորցրեց թե այդ հարուստ ժողովուրդներին և նրանց մշակույթները, թե գիտական և արվեստի բեղունությունը և բանտարկվեց ճնշումների դիմող, հակաժողովրդավար, թուրք ազգայնական մի պետական կառույցի մեջ։ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումից հետո թուրքական հասարակությունը ժողովրդավարության, ազատության, մտքի ազատության նման ժողովրդավար հասարակությունների ձեռքբերումների հետ չի ծանոթացել։  Այն, որ այդ փորձը մի օր կունենա նաև թուրքական հասարակությունը, անհնարին է թվում այսօրվա դրությամբ այս պետության և հասարակական ներկայիս կառուցվածքի պատճառով։ Սեփական անցյալի, սխալների և անարդարությունների, մեղքերի և դաժանությունների հետ չառերեսվող հասարակությունը և պետությունը ապագա չունեն․ միշտ դատապարտված են խավարի մեջ խարխափելու։

Ներկայիս Թուրքիայի հասարակական մթնոլորտում Հրանտ Դինքի ճակատագրական հարցերով հետաքրքրվելն ավելի է բարդացել․ մեծ քաղաքական և հասարակական ճնշման և անկման պատճառով գուցե անկարևոր էլ թվա, բայց իրականում Հրանտ Դինքի, որպես անկախ մտավորականի, դրսևորած կեցվաքը և արտահայտած մտքերը ևս մեկ անգամ մատնանշում են, որ հասարակությունը և պետությունը պետք է հայելու մեջ նայեն և հաշվի նստեն այդ ամենի հետ։ Հասարակություն, որը չի ընդունում այն, ինչ արել է իր հարևանին, հայ ժողովրդին, և պետություն, որը մյուս ժողովուրդների դեմ իրականացված ցեղասպանությունները և դրանց ավերածությունների պատասխանատվությունն է կրում և վաղուց սկսել է ուղղորդել մշտապես «իր մարդիկ» համարած և իր պատկերացրած «տարբեր» թուրքերին։

Դա կանխելու ճանապարհը պետք է ավելի շատ անցնի ոչ թե կարճ ժամանակում անհնարին թվացող անհատական ու հասարակական լուսավորության, այլ տարիներ շարունակ վարած քաղաքականության՝ հասարակությանը ճգնաժամից ճգնաժամ քարշ տալու փաստը հասկանալով։ Ի՞նչ կարող ենք ասել մի ռեժիմի, որը առանց պատմության հետ առերեսվելու՝ ակտիվորեն խոչընդոտում է այդ գործընթացը և մինչև իսկ զոհերին իր կատարած հանցագործությունների և դաժանությունների պատասխանատու և ոճրագործ ներկայացնում։ Ներկայում Անատոլիայում բնակվող հասարակությունը պետք է արդեն իր ուղնուծուծով, իր մտքերում և խղճի առաջ զգա անցյալում իր հարևանների, հայ ժողովրդի և մյուս ոչ մուսուլման ժողովուրդների և ներկայում էլ քրդերի նկատմամբ կատարվածը։ Չնայած օրակարգային բազմաթիվ հարցերի՝ դեռևս մեր հիմնական խնդիրն է իմանալ մեր պատմությունը և առերեսվել դրա հետ, որը կարող է ճանապարհ հարթել դեպի հասարակական հիշողության և խղճի մեջ կատարվելիք հասարակական փոփոխությունների համար։

Հարցազրույց Հրանտ Դինքի հետ․ մայիսի 6, 2005 թ․

Հարցազրուցավար՝ Էրան Գյունդյուզ

Է․ Գյունդյուզ․  Հակիրճ կներկայացնե՞ք Ձեզ, խնդրեմ։

Հրանտ Դինք․ Թուրքիայում բնակվող հայ եմ։ Թուրքիայում հայերի «Ակօս» թերթի գլխավոր խմբագիրն եմ։ Տասը տարուց ի վեր այս գործով եմ զբաղվում։ Միաժամանակ թերթի հիմնադիրն եմ։ Ունեմ երեք երեխա։ Մեծացել եմ հայկական դպրոցներում, սեփական մշակույթի մեջ, եկեղեցիներում։ Ճիշտ է, գալիս եմ համայնքից։ Շատ լավ գիտեմ, թե համայնքն ինչ վիճակում է։ Չնայած այնտեղից եմ եկել, բայց այնտեղ չեմ մնում, «համայնք» եզրույթի սահմաններում չեմ մնում, միևնույն ժամանակ իսկապես ապրում եմ որպես թուրքիացի, փորձում եմ այդպես ապրել։ Ջանքեր ենք գործադրում, որ Թուրքիան իր բոլոր խնդիրները իր ներսում լուծի։ Այսինքն, մեր հիմնական ջանքերն ուղղված են Թուրքիայի ժողովրդավարացմանը։ Դրա համար էլ, իհարկե, ջանքեր ենք գործադրում ազգային փոքրամասնության իրավունքների կիրառման համար, շարունակում ենք անել դա։ Իմ մասին հիմնական տեղեկությունները սրանք են։ Հավելեմ նաև, որ սովորել եմ Ստամբուլի համալսարանի կենդանաբանության բաժնում։ Ավելի ուշ սովորել եմ նույն համալսարանի Գրականագիտության ֆակուլտետում, փիլիսոփայության բաժնում։ Ապա մի պահ մտածել եմ սովորել  կենասաբանության փիլիսոփայություն։ Թուրքիայում հնարավոր չէր դա անել, չսովորեցի։ Օրերից մի օր էլ ստիպված եղա զբաղվել ինձ հետ կապ չուենցող գործով՝ լրագրությամբ։

Է․ Գյունդյուզ․            Դուք այս պահի դրությամբ Թուրքիայում Հայկական հարցը, ավելի չեզոք եզրույթով ասած, Հայկական հարցի վերաբերյալ քննարկումները ինչպե՞ս եք գնահատում։ Այսինքն, օրինակ՝ Ցեղասպանություն ասելիս հասարակական ակտիվ գործունեություն ծավալող անհատը կամ էլ հասարակական վայրերում այդպիսի արտահայտություն անող մարդը ինչպիսի՞ արձագանքներ կստանա, հատկապես՝ իշխանական շրջանակների կողմից։

Հ․ Դինք․ Նշեմ, որ Թուրքիան ակամա արդեն իսկ այդ քննարկումների մեջ է, ընդգրկված է։  Ներկայում Թուրքիան իր կողմից անցանկալի բառերի և եզրույթների մասին պետք է խոսի։  Այդ բառերից կամ էլ եզրույթներից առաջ որոշ դեպքերում ածականներ են ավելացնում, ինչպես օրինակ՝ «այսպես կոչված»-ը և փորձում են այդպես օգտագործել եզրույթները։  Սակայն դրանք, ի վերջո, ոչինչ չեն փոխում։ Հայոց ցեղասպանություն եզրույթը չակերտներում գրելով անգամ շարունակում են օգտագործել այն։ Երբեմն էլ հեռուստացույցով և ռադիոյով նույնիսկ ասում են, թե Հայոց ցեղասպանություն չի եղել։  Դա ցույց է տալիս, որ Թուրքիան այդ քննարկումը հիմնականում ձևափոխում է և անկախ իր կամքից,  ավելի շուտ դրսի ճնշումների, պարտադրանքների արդյունքում դա, այս կամ այն եզրույթով, տարբերություն չկա արդեն, ստիպված է անել։ Հետևաբար ես չեմ կարծում, որ այսօր Հայոց ցեղասպանություն բառն օգտագործել-չօգտագործելը Թուրքիայում այդ քննարկման հիմնական որոշիչ փաստարկն է։ Այսինքն, ըստ էության, այն, որ Թուրքիայում հասարակության մեջ այդ Ցեղասպանություն բառը կարևոր կետ է և դժվարացնում է խնդրի մասին խոսելը, ճիշտ է, սակայն ցեղասպանություն-մեղասպանության նման բառերն օգտագործելը հանգեցնում է նրան, որ, կարծում եմ, գնալով ավելանում է  այդ մասին խոսելու պահանջը։ Հատկապես Թուրքիայում այդ հարցի վերաբերյալ, կարծում եմ, կա երեք հատված, առանձին երեք հատվածներ․ առաջինը կարող ենք անվանել որպես պետական թեզ ընդունված խորքային պետությունը, պետության կառուցման՝ այս հարցի վերաբերյալ արտահայտությունները։ Երկրորդը կարող ենք ասել, որ պաշտոնական ներկայացուցչությունն է, որն ըստ էության կառավարությունը և քաղաքականությունն են, որոնք տարբեր կատեգորիա են ձևավորում։  Երրորդ հատվածն էլ հասարակությունն է, ժողովուրդը, գիտական աշխարհը։ Այս երեք տարբեր հատվածները այս հարցի վերաբերյալ ունեն տարբեր գործելաոճեր։  Օրինակ՝ հասարակությունն ավելի քննական մոտեցում ունի։ Կարող ենք ասել, որ այդ միտումը ավելի  մեծ չափերի է հասել։ Իմ ասած պաշտոնական ներկայացուցչությունը և պաշտոնական խոսքը տարբեր բաներ են։ Խորքային պետությանն է պատկանում պաշտոնական խոսքը, սակայն պաշտոնական ներկայացուցչություն կոչված կառավարությունն այս հարցում ազդվում է այդ համայնքից, վերջինիս քննադատությունից։ Այն փորձում է մի փոքր ազդել պաշտոնական թեզի վրա, սակայն ինքն է ազդվում դրանից։ Այդպիսի դինամիկա կա այդ հարցի շուրջ։ Հայտնի չէ, թե ով ինչ է ուզում, ինչ է ցանկանում անել։ Այն մարդիկ էլ, որ գիտեն, թե ինչ են ուզում, այնպիսի վիճակում են գտնվում, որ չեն կարողանում իրենց ուզածներն իրականացնել։ Օրինակ՝ եթե նայենք պաշտոնական խոսքին, կտեսնենք, որ այն  շրջափակել է հասարակությանը, ջանքեր է գործադրում վերջինիս իր ազդեցության տակ պահել, սակայն դա արդեն նրան չի հաջողվում։ Այսինքն, Թուրքիայի պատմագիտական ընկերության կողմից վերջին հրապարակումները, պարզվում է, հասարակությանը չեն բավարարում։ Այսինքն, հասարակությունը չի բավարարվում միայն պետության ասածով։ Դա արդեն ակնհայտ է։ Քաղաքականությունը, այսինքն՝ կառավարությունը, արդեն ավելի տարբեր մակարդակում է, նա էլ է այդ ամենը տեսնում։ Այդ հարցը անհավատալի կերպով վերածվել է մի խնդրի, որից կախված է Թուրքիայի ճակատագիրը։ Այսինքն, Թուրքիայի՝ Եվոպական Միության անդամ դառնալու գործընթացը հասնում է մի կետի, որտեղ Եվրոպան համառորեն պնդում է լուծել այդ հարցը։  Անհրաժեշտ է լուծել այն, քանի որ Թուրքիան ցանկանում է Միության անդամ դառնալ։ Թե կառավարությունն է դա ցանկանում, թե պետությունը։ Ինչպե՞ս պետք է լուծի այդ խնդիրը։ Այդ ժամանակ տեսնում ենք, որ լուծման համար ուղիներ են սկսում փնտրել։ Դա էլ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում։ Այս պահին ամենապրակտիկ բանը Հայաստանի հետ երկխոսությունն է, հարաբերություններ հաստատելը և կյանքը այդ կետից շարունակելը։ Դրա հետ մեկտեղ գործադրված մի շարք ջանքեր են ուղղվում նրան, որ հասարակության՝ այդ հարցում մինչ օրս ունեցած ընկալումները կամաց-կամաց դադարեն ծայրահեղական լինելուց։ Այսինքն, ըստ իս, հասարակությանը մինչ օրս տրված պատմական տեղեկություններն այնպես են ձևափոխված, որ հիմա եթե այդ տեղեկությունները սխալ դուրս գան, հասարակության ինքնության մեջ անհավատալի ցնցումներ ու երկրաշարժեր կարող են հարուցել։ Հետևաբար ծայրահեղական ընկալումների փոփոխությունը միանշանակ շատ վնասակար է լինելու։ Այսինքն, այն, որ ինչ-որ բաներ կընդունեն, այնքան էլ հավանական չեն թվում, սակայն ինչ-որ բաներ հասկանալու համար ջանքեր են գործադրվում։ Մեր առջևում գուցե երկար մի շրջան է, որի ընթացքում հասարակությանը պատրաստելու են դրան, գուցե և որոշ տարբեր ընկալումների  և ընդունման։ Ես դա հետևյալ կերպ կամփոփեմ՝ արտասահմանում ըստ էության Թուրքիան լավ չըմբռնող սփյուռքը կամ էլ եվրոպացիները իրենց ելույթներում հիմնականում երկու եզրույթների շուրջ են պտտվում՝ ժխտում և խոստովանություն։ Այսինքն՝ որոշ մարդիկ ասում են, թե թուրքերը ժխտում են, որոշներն էլ ասում են, թե խոստովանում են, պետք է ընդունեն և այլն։ Մինչդեռ այդ երկու եզրույթների մեջտեղում մեկ եզրույթ ևս կա՝ փոխըմբռնումը, որի հետ, ըստ էության, կապված է տեղի ունենալիք գործընթացը, քանի որ տեղեկացված լինելու իրավունքը մարդու իրավունքն է, որից էլ խոսում եմ ես։ Շարքային թուրքը պաշտպանում է այն, ինչ գիտի թուրք հասարակությունը, իսկ իմացածն էլ բավարար չէ։ Մեկի մոտ սխալ է, մյուսի մոտ՝ կիսատ, մյուսի մոտ՝ ավել։ Հետևաբար՝ այդ տեղեկությունների ամբողջացման համար Թուրքիային անհրաժեշտ է այդ գործընթացը։ Դա էլ իմ ասած տեղեկացված լինելու իրավունքն է։  Տեղեկացված լինելուց հետո կարող ենք խոսել այն մասին, թե այդ մարդը ժխտում է, թե  խոստովանում։  Այդ ժամանակ մեջտեղ կգան խիղճը, մարդու իրավունքներ եզրույթը․․․ Սակայն ներկայիս կետում, ըստ իս, հիմնական գործընթացը Թուրքիայում պատմության ուսումնասիրությունն է, այլընտրանքային տեղեկությունների՝ Թուրքիա ներթափանցումը, թուրք հասարակության ներսում ժողովրդավար քննարկման մթնոլորտին, խոսքի ազատությանը, այդ հարցն ամբողջությամբ ուսումնասիրելու վիճակին հասնելը։  Դրանից հետո հնարավոր կլինի խոսել ժխտումից կամ էլ խոստովանությունից։ Այս պահին, ըստ իս, այն հարցը, որի շուրջ պետք է կանգնենք և ջանքեր գործադրենք՝ փոխըմբռնման գործընթացն է։  Ընդունման, պատմության ընդունման գործընթացն է։ Ես այն մարդկանցից եմ, որոնք կարծում են որ Թուրքիան պետք է անցնի այդ գործընթացի միջով։ Կարծում եմ, որ Թուրքիան ղեկավարողները ևս այս գործընթացի մեջ կընդգրկվեն։ Այդպես է թվում, տա Աստված՝ այսպես շարունակվի։ Եթե ընդհատվի այդ գործընթացը, չգիտեմ, գուցե արգելքներ կամ էլ այլ բաները վերսկսվեն, գործընթացն էլ կորած կլինի։ Կարծում եմ, որ այդ ժամանակ դրսից մեկ այլ ձևով Թուրքիային կարող են ճնշել։ Սակայն, օրինակ ներկայիս բացումը Թուրքիայում, այսինքն՝  երբ հայերին ասում են՝ եկեք պատմության մասին խոսենք, եթե ուշադրություն դարձնեք, Արևմուտքում էլ է ընդունված։ Արևմուտքի կառավարություններն աջակցություն են ցուցաբերում այդ հարցում։ Ըստ իս, այդ կետերի շուրջ ենք պտտվում։ Այդ հարցի վերաբերյալ հիմնական ասածներս սրանք են։

Է Գյունդյուզ․ Դուք, ինչքան որ տեղյակ եմ, այդ հարցերին նվիրված կոնֆերանսներին մասնակցում եք, համաժողովներ եք կազմակերպում։ Այսինքն, կարո՞ղ ենք ասել, որ դրանք տեղեկացնելու նպատակով կազմակերպվող ժողովներ են։ Այդպիսի ժողովներ կազմակերպելու համար մինչ այս պահը որևէ տիպի ճնշումների ենթարկվե՞լ եք։

Հ․ Դինք․ Աստված վկա, մինչ այս պահը ես հայերի, Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ մասնակցածս ժողովերի համար հատուկ ճնշումների չեմ ենթարկվել, ոչ մի տեղ այդ հարցով դատված չեմ, իմ դեմ այդ հարցով որևէ դատական գործ չի հարուցվել։ Այդ հարցով դեռևս հասարակական ճնշումի էլ չեմ ենթարկվել։ Երբեմն էլ․ փոստով մի շարք տհաճ բաներ են գալիս, սակայն դա էլ շատ բնական է։  Թուրքիայում բոլորի համար են դրանք ընդունելի։ Ի վերջո անօրինական մի գործիք է, որով առանց անունը և հասցեն նշելու ձեզ հանգիստ կարող են վիրավորել։  Հետևաբար դրանք շատ լուրջ չեմ ընդունում, սակայն պետությունից կամ հասարակությունից հրապարակավ հակազդեցություն չեմ ստացել։ Հայոց ցեղասպանության հարցում էլ է այդպես, սակայն այլ հարցերի հետ կապված դատեր ունեմ, դատական լսումներ են ընթանում։ Երկու առանձին դատեր կան՝ մեկը Ուրֆայինը, մյուսը՝ Շիշլիինը, սակայն դրանք այլ հարցեր են։ Այսինքն, դրանք այդ քննարկումների հետ կապված չեն։

Է․ Գյունդյուզ․ Ինչու՞ է այդպիսի խնդիր առաջանում։ Օրինակ՝ երբ ասում եք՝ հայ եմ, թուրք չեմ, այդ ժամանակ ինչպիսի՞․․․

Հ․ Դինք Ինչպիսի՞ բան է։ Այսինքն, այն ընդունվել է որպես վիրավորանք թուրքականությանը, և այդ հարցով դատական գործ է հարուցվել։ Մինչդեռ ես բոլորովին հակառակ կարծիքին եմ։ Եթե իմ հայ լինելն ասելը թուրքերի կողմից համարվում է վիրավորանք թուրքականությանը, իմ հայ լինելը չասելն էլ, ըստ էության, անհրաժեշտ է ընդունել որպես վիրավորանք հայկականությանը։ Այդ ժամանակ մեջտեղ է գալիս հետևյալը․ Թուրքիայում միայն թուրքականությանը վիրավորելն է մեղք համարվում, այլ ինքնություններին վիրավորելը՝ ոչ։  Այսպես՝ դա տեսնում ենք հայտնի մարդկանց դեպքում։ Այսինքն՝ հայկական ծագումով նախարարներ երևան եկան, սկսեցին վիրավորական խոսքեր ասել, սակայն ոչ մեկ չասաց, որ դա վիրավորանք է հայկական ինքնությանը։ Մինչդեռ ես թուրքական ինքնությանը չեմ վիրավորում, ես ասում եմ, որ հայ եմ։ Ես չեմ հասկանում՝ թուրքերն ինչու՞ չեն ցանկանում իմ հայ լինելն ընդունել։

Է․ Գյունդյուզ․ Ըստ էության, իմ հետաքրքրության առարկան էլ դա է։ Այսինքն՝ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում թուրք ազգի կոնցեպտը։ Դա պաշտոնական․․․

Հ․ Դինք․ Ես հո դեմ չեմ։ Ես ասում եմ, որ թուրքիացի եմ։ Ես Թուրքիայում եմ ապրում, սակայն մարդիկ կան, որ եթե ասեն ինձ, որ եթե ես այդպես եմ ասում, պետք է ասեմ, որ թուրք եմ, ո՛չ, ես ինձ թուրք չեմ զգում, քանի որ իմ  ընկալման շրջանակներում թուրքն էլ իմ նման մի ենթամշակույթ է։ Ենթամշակույթ, այսինքն՝ թուրքական մշակույթը, և  ես ասեմ՝ ես թուրք եմ, իմ հայկական ինքնությանը դավաճանած կլինեմ, այդպես եմ մտածում։ Այո՛, ես թուրքիացի եմ, դա ասում եմ հպարտությամբ։ Ես Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացի եմ։ Դա հպարտորեն եմ ասում։ Հպարտանում եմ դրանով, սակայն ես հպարտ եմ նաև իմ հայկական ինքնությամբ։

Է․ Գյունդյուզ․ Այսինքն՝ այսպիսի մի բան կա՝ պատմական գործընթացում թուրք ազգի ձևավորում․․․

Հ․ Դինք․ Կա։ Այսպիսի ազգ-պետություն ստեղծելու գործընթացում բոլորին թուրքացնելու քաղաքականություն են վարում։ Նայում ենք, տեսնում ենք, որ չի ստացվում,  թվում է, թե  իմ պարագայում չի ստացվու՞մ։ Սակայն ինձ հետաքրքրում է նաև, թե մի թուրքի ինչքան դուր կգա, որ մի հայ ասի, թե ինքը թուրք է։  Ինչու՞ դա նրան դուր կգա։ Դա էլ չեմ հասկանում։ Ինչու՞ թուրքին պետք է դուր գա, որ ես, հայ լինելով, ասեմ՝ թուրք եմ, դրանից նրան ի՞նչ օգուտ։  Դժվարանում եմ դա հասկանալ։ Թողե՛ք յուրաքանչյուրն իր էթնիկ պատկանելությունն արտահայտի այնպես, ինչպես ներքուստ զգում է։ Ի՞նչ խնդիր կա, սակայն վերին ինքություն ընդունածս թուրքիացի եզրույթին երբեք չեմ դավաճանի։ Այո՛, ես թուրքիացի եմ։ Այդ առումով միասին ենք։

Է․ Գյունդյուզ․ Այո՛, դա էլ, ըստ իս, կարևոր հարց է։ Բասքըն Օրանի աշխատությունները կային, այդ հանձնաժողովի աշխատանքները կային։

Հ․ Դինք․ Այո՛, այո՛։ Դրանք բոլորը հայտնի քննարկումներ են։

Է․ Գյունդուզ․ Դուք՝ որպես անհատ, Ձեզ համար ընդունում եք թուրքիացի եզրույթը, սակայն հասարակական մակարդակում, քաղաքական մակարդակում ինչպե՞ս եք գնահատում այդ եզրույթի ընդունվելու շանսերը։

Հ․ Դինք․ Ըստ իս, պետք է որ շանսերը մեծ լինեն։ Եթե Թուրքիան ուզում է դառնալ ժողովրդավար երկիր, եթե ուզում է դրանք իրենը դարձնել, պետք է  ընդունի։ Խնդիրը հիսուն-վաթսուն հազար հայերի հետ կապված խնդիր էլ չէ։  Օրինակ՝ միլիոններով քրդեր կան, և եթե այդ քրդերն էլ ասեն՝ ես թուրքիացի եմ և քուրդ եմ, պետք է հարգել այդ մոտեցումը։ Եթե մարդիկ մերժեն, որ թուրքիացի են, այդ ժամանակ բոլորս նրանց դեմ պետք է ելնենք, քանի որ դրանք հիրավի մեր միասնականությունը վերացնելուն ուղղված ջանքեր են։ Դա կհասկանամ։ Այն կքանդի միասնական կառույցը, սակայն եթե նա ընդունի թուրքական ինքնությունը, ի՞նչ կնշանակի։ Կնշանակի ընդունել ազգային պատկանելությունը։  Նշանակում է ընդունում  է վերին ինքնությունը, սակայն ներկայում, եթե մեզ պարտադրեն, որ վերին ինքնությունը թուրքականն է, ես կասեմ, որ դա սխալ է, իսկ եթե Սահմանադրության մեջ է այդպես, կրկին ստիպված եմ ասել, որ սխալ է։

Իմ պարտականությունն էլ դա է։ Այսինքն, եթե ստիպեն, որ դա ընդունեմ, ես չեմ հարմարվի։  Այդ մասին էլ թող բոլորն իմանան, բոլորը։  Թող բոլորն իմանան, որ եթե անգամ ես ասեմ, թե թուրք եմ, իրականում ցանկանում եմ ասել, որ հայ եմ։ Դա ընկալման խնդիր է։ Դրա համար ինձ ի՞նչ, պետք  է բա՞նտ նետեն։  Չգիտեմ։ Իրենք գիտեն։

Է․ Գյունդյուզ․  Եթե իրականում Թուրքիան դիտարկենք այդ տեսանկյունից, հատկապես հիմա, այն գտնվում է Եվրոպական Միության անդամ դառնալու գործընթացում։ Շատ բան կա, որ ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների հարցում սպասվում է Եվրոպայից։ Թուրքիան էլ  ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները ինստիտուցոնալ դարձնելու գործում թվում է, թե դեռ դժվարանում է։  Օրինակ՝ այն, որ քրդերը կարող են ասել՝ մենք քուրդ ենք և օգտվել մշակութային իրավունքներից, հայերը՝ նույն կերպ։ Այդպիսի ինստիտուցիոնալացման գործընթաց Թուրքիայում նկատվու՞մ է։

Հ․ Դինք․         Հիմա, ըստ էության, դա ավելի կհեշտանար, եթե մշակութային իրավունքների հարցում առկա պահանջները հստակ լինեին, սակայն, իհարկե, մշակութային իրավունքներով չեն սահմանափակվում, մեր առջև կա խորքային պետությունը, որը կարծում է, թե այդ պահանջները հետագայում կվերածվեն մի շարք քաղաքական պահանջների։  Հետևաբար, ցույց տալը, որ այդ մտածելակերպը ճիշտ չէ, և դա նրանց հիշեցնելն ու կրկնելը, եթե ինձ մնար, այդպիսի պահանջներով հանդես եկող անձանց հիմնական պարտականություններից մեկը կլիներ, բայց երբ նայում եմ քրդական հարցին, չեմ կարող ասել, որ այդտեղ միայն մշակութային իրավունք եզրույթով նրանք սահմանափակվում են։ Այո՛, այնտեղ խոսք է գնում քաղաքական պահանջների մասին։ Ես կարծում եմ, որ իմ ասած ինքնություն եզրույթից տարբեր եզրույթով պետք է բնորոշել քաղաքական այդ պահանջները։ Դրանք հետևյալ կերպ են տարբերակվում․ քրդերի մոտ դա  մի եզրույթ է, որը կապված է ինքնորոշում, անկախություն, առանձին պետություն և նման այլ եզրույթների հետ, բայց ես չեմ կարծում, թե դա Թուրքիայի տեսնակյունից շատ շահավետ պահանջ է, չեմ կարող դա ասել։

Մի քանի բանի պատճառով եմ այդպես մտածում․ նախ այն, որ աշխարհը հիրավի գնալով հեռանում է անկախության և անկախ պետությունների աշխարհ լինելուց։ Դեռևս փոխկապակցված պետությունները կամ էլ փոխկապակցված ազգերը, ժողովուրդները գնում են դեպի հասարակությունների փոխըմբռնում։ Այդպիսի ընկալման պայմաններում, կարծում եմ, որ այդ կապակցվածությունը ժամանակակից  փոխըմբռնումն է, քանի որ, հիրավի, միմյանց նկատմամբ ունեցած մեր փոխկապակցվածությունը, որը մենք այդքան արհեստական ենք համարում, շատ ավելի կարևոր է, քան այն, որ այդպես էլ  ոչ մի կերպ անկախ չենք կարողանում դառնալ։

Է․ Գյունդյուզ․ Միևնույն ժամանակ քաղաքացիության վերաբեյալ կան նաև սահմանադրական հայեցակարգեր։

Հրանտ Դինք․ Այո։

Է․ Գյունդյուզ․  Դուք երբ ասում եք, որ թուրք չեք, այլ հայ եք, հասարակությունից, այսինքն՝ ոչ հայերից, արձագանք ստանու՞մ եք։

Հ․ Դինք․         Ստացա, և դրանք գրելու համար է, որ դատական հայցերի մեջ եմ։ Մեղադրվում եմ թուրքական ինքնությունը վիրավորելու մեջ, այսպես խոսելուս համար․․․

Է․ Գյունդյուզ․ Նկատի ունեմ հասարակական մակարդակում, ոչ թե՝ պետական։

Հ․ Դինք․ Այո։ Հասարակության մեջ ազգայնական կարգախոսներ տարածեցին ազգայնամոլները։ Այդպիսի բաներ լինում են։ Ըստ իս, այդ ամենը սխալ է։ Չգիտեմ, թե ինչպես կընկալվեն իմ խոսքերը։ Գուցե ժամանակի ընթացքում ընկալելի դառնան։ Դեռ շատ գործ ունենք անելու։ Օրինակ՝ ազգային հիմնում առկա մի հատվածի վերաբերյալ քննադատությամբ հանդես եկա․ «Իմ հերոս ցեղին՝ մի վարդ» կոչվող հատված կա մեզ մոտ։ Իմ ելույթներից մեկում, որի պատճառով դատական հայց է հարուցվել իմ դեմ, ասացի, որ հիմնում այդ ցեղ եզրույթը, հղումը ցեղ բառին կատարելը ինձ համար կոպիտ է։ Հիրավի անիմաստ եմ համարում այն։ Ասում են, թե այնտեղի ցեղ բառը մեր իմացած ցեղ եզրույթը չէ։ Բայց, ո՞ր իմաստով այդպես չէ։ Ես դա այդ իմաստով եմ ընկալում։

Ցեղը որպես ցեղ եմ ընկալում և ընդհանրապես չեմ հավանում այդ բառը։ Դա եմ փորձում բացատրել։ Դա առաջին պատճառն է։ Ես չեմ ցանկանում ազգայնամոլ լինել, հետևաբար չեմ հավանում այդ եզրույթը։  Երկրորդն էլ, ըստ էության, ցեղին հղում կատարելիս մեծ անջատողականություն է առաջանում։ Կարծում եմ, որ անջատողականություն ենք մտցնում։ Մտածեք խնդրեմ, մենք բոլորս՝ հույնը, թուրքը, քուրդը, հայը, մեր ազգային հիմնն ենք ասում․  «Իմ հերոս ցեղին՝ մի վարդ»։ Է՜հ, հիմա հայը, հույնը, քուրդը, թուրքը մի՞թե միևնույն ցեղից են։ Ամեն մեկն ի՞ր ցեղին է դա հղում։ Է՜հ, ազգային ամբողջականություն, միասնականություն․․․ Ինչ իմանամ, այնտեղ ցեղ բառի փոխարեն մեկ այլ բառ կարող ենք դնել, Սահմանադրության մեջ փոփոխություն անենք, դնենք։ Ասենք «ժողովուրդ»՝ իմ հերոս ժողովրդին։ Մի բան ասենք, առջևում էլ  հերոս բառն ասում ենք․․․ Սակայն ես համարում եմ, որ ցեղ բառն այնտեղ սխալ է, ինչի համար էլ իմ դեմ դատական գործ կա հարուցված։

Է․ Գյունդյուզ․ Այսինքն, երբ հայացք ենք նետում այս ամենի վրա, ինչի միջով անցել եք կամ էլ քննարկումների, երևում է, որ դրանք կարևոր փոփոխություններ առաջացնող գործընթաց են։ Թուրքիայի քաղաքացու համար ի՞նչ է դա նշանակում՝ անկախ էթնիկ պատկանելությունից։

Հ․ Դինք․. Չգիտեմ։ Այսինքն՝ քաղաքացու համար ի՞նչ նշանակություն ունի։ Գուցե նրանց համար իմ ասածները անիմաստ են թվում և ասում են․ «Ի՞նչ է սա հիմա»։ Թուրք չէ,  բայց եթե ասի՝ թուրք եմ, ի՞նչ կլինի և այլն։ Կարող են լինել այդպես մտածողներ, բայց ես նրանց կասեմ՝ Աստված չանի, դա ձեզ հետ պատահի։ Մի օր էլ, օրինակ, գերմանացիներն իրենց երկրում ապրող թուրք քաղաքացիներին ստիպեն ամեն առավոտ ես գերմանացի եմ, ես սա եմ, ես նա եմ ասել, ինչպե՞ս դա կընկալեին այնտեղի թուրքերը, ինչպե՞ս դա պետք է ընկալվի։ Մենք հիմա Գերմանիայում բնակվող թուրքերին ընդունելու՞ էինք որպես գերմանացի և ոչ թե թուրք, թե՞ եթե ասեն՝ Գերմանիայի քաղաքացի եմ, սակայն թուրք եմ,  ավելի դուրները կգար։ Դա պետք է համեմատել։  Հետևաբար, ըստ իս, Թուրքիայի քաղաքացիներն էլ  պետք է հասկանան այդ եզրույթները։

Նկատի ունեմ, որ ինչ կա դրա մեջ արտահայտությունը այս երևույթը խթանող է։ Բոլորս շատ լավ ենք ապրում Թուրքիայի Հանրապետությունում, բոլորս թուրք ենք, Աթաթուրքը այդ թուրք բառը օգտագործել է որպես ազգային ինքնություն։ Լավ, Աթաթուրքը, ըստ իս, այդպես էլ կարող է  օգտագործած լինել, սակայն ես կարծում եմ, որ ավելի ուշ այդ եզրույթը Թուրքիայում թուրքացման քաղաքականության պատճառով անմեղ եզրույթ չէ այլևս։  Այսինքն՝ ինչքան ֆաշիստական շարժումներ և այլն երևան եկան, օգտագործեցին այն։ Եթե թուրք է, թուրք եզրույթն են օգտագործում։ Մի կողմից այդ եզրույթը, մյուս կողմից այս եզրույթը ամեն բան խառնեցին իրար։ Ես որը ինչպե՞ս եմ տարբերակելու։ Թուրքական ո՞ր եզրույթը խտրական չէ, ո՞ր թուրքական եզրույթն է ազգային։ Ես շատ եմ ընդունում թուրքիացի եզրույթը։  Ես այս հողերի, այս հայրենիքի մարդն եմ և թուրքիացի եմ։  Ես դա շատ եմ հավանում, ներքուստ ընդունում եմ, ասեմ, սակայն, երբ մեկն ասում է՝ ես  թուրքիացի եմ և թուրք եմ, հիրավի շատ հանգիստ ընդունում եմ, պետք է այդպես ասի, սակայն երբ ես եմ ասում, որ Թուրքիայի քաաղաքացի հայ եմ, ինքն էլ ինձ պետք է հասկանա։ Այսինքն, դա այդքան հստակ է։ Ընդհանրապես չեմ կարծում, որ դրանից որևէ խնդիր պետք է առաջանա։

Է․ Գյունդյուզ․ Մի կողմից էլ թուրք եզրույթը միջազգայնորեն ընդունված եզրույթ է, օրինակ՝ մարդիկ ասում են՝ ես թուրք եմ․․․

Հ․ Դինք․ Իհարկե, միջազգային լսարանում դա կարող է ընդունված լինել, սակայն իմ մեջ ՝ որպես՝ Թուրքիայում ապրող քաղաքացու, դա նստած չէ, որը  իմ խնդիրն է։ Ինձ արտասահմանցիները կարող են համարել թուրք, սակայն կարևորն այն է, թե ես ինձ ի՞նչ եմ համարում։ Ըստ իս, խնդիրը դա է։  Հասարակության կողմից դա ընդունված է, ճիշտ է, այսինքն՝ հիմա Ֆրասիայում բնակվող չենք ասում, ասում ենք՝ ֆրանսիացի, ես Ֆրանսիայում բնակվողների հոգեկան վիճակը չեմ կարող իմանալ, եղբայր։ Ես Թուրքիայում իմ հոգեկան վիճակի մասին եմ խոսում։ Ես հայ եմ, թուրք չեմ, դա եմ փորձում բացատրել։ Ես թուրքիացի եմ, սակայն, եթե ինձ ստիպեն և ասեն, թե ոչ, դու թուրք ես, չգիտեմ, իրենց գործն է։ Իրենք կկորցնեն այդ դեպքում։ Այդ ժամանակ արդեն պետք է մեջտեղից հանել թուրքականության հստակությունը։ Թուրքականությունը, այդ ինքնությունը իր բնորոշիչներն ունի, իր համն ունի։ Այդ թուրք եզրույթի տակ հայերին որ ավելացնում ես, նա ի՞նչ կհասկանա դրանից։ Չեմ հասկանում։

Է․ Գյունդյուզ․  Գրողներ կան, որոնք ասում են, թե թուրք եզրույթը պարադոքս է։ Ասում են, որ թուրք ազգի ձևավորումն էլ, ըստ էության, ինչ-որ ձևով պարադոքս է։ Ասում են, որ նրանք թե էթնիկ ծագումն են վկայակոչում, թե ցանկանում են այն ձևավորել որպես քաղաքական եզրույթ։ Այսպիսի փակուղի կա։

Հ․ Դինք․ Այո՛։ Ճիշտ է։ Այդ փակուղին շատ հստակ է։

Է․ Գյունդյուզ․ Ձեր ասածներն էլ դրանց ապացույցն են, իհարկե։

Հ․ Դինք․ Շատ հստակ է։ Ես կոնկրետ օրինակ եմ։ Եթե ես թուրք լինեի, ես թուրք եմ ասելուց հպարտություն կզգայի։ Ես հավանում եմ այն մարդկանց, որոնք դա ասում են հպարտությամբ։  Ես նրանց չեմ վիրավորում։ Հասկանում ե՞ք։ Երանի՜ նրանց։ Դա կարող եմ ասել միայն։ Թողե՛ք ես էլ ասեմ՝ ի՜նչ երջանիկ եմ, որ հայ եմ։ Ես սա եմ փորձում բացատրել։

Է․ Գյունդյուզ․ Չե՞ք վախենում երկրի մասնատումից կամ էլ․․․

Հ․ Դինք․ Ո՛չ, ինչու՞ պետք է վախենամ։ Ես ասում եմ, որ Թուրքիայի քաղաքացի եմ։ Այդպես ասող մի մարդ ինչու՞ Թուրքիան բաժանի։ Այսինքն՝ այլ ձևով մենք տանու՞մ ենք մի եզրույթի ստեղծման, որով ասվում է, թե Թուրքիայում գոյություն չունեն տարբերություններ։ Սա ի՞նչ է։ Է՜հ, եթե տարբերությունը կա,  անունը տալուց ինչու՞ եք քաշվում։  Ըստ իս, սրանք բոլորը խնդիրներ են․․․

Է․ Գյունդյուզ․ Թուրքիայում կա հետևյալ թեզը․ Եվրոպան մեզ ստիպում է ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը։ Այդ թեզի համաձայն՝ Թուրքիային արտաքին ուժերը մշտապես դիտարկում են որպես գործիք։ Ըստ Ձեզ, դրան ի՞նչ գնահատականներ պետք է տրվեն։

Հ․ Դինք․ Ցավոք, ցավոք, 150 տարուց ի վեր Թուրքիայում ապրող ազգային փոքրամասնությունները դիտարկվում են որպես դրսի հետ կապ ունեցողներ, այդպես են ներկայացվում։ Դրա շուրջ քաղաքականություն է վարվում։  Ըստ իս, հատուկ ջանքեր են գործադրում, որ դա այդպես երևա։ Այսինքն, դա անում են թե կառավարությունները, թե պետությունները։ Արտաքին ուժերն էլ են դա անում, ներսի ուժերն էլ, և մենք մնում ենք դրանց արանքում։ Ի վերջո մենք, որպես սեփական խնդիրները ինքնուրույն լուծել չկարողացող մի պետություն, եթե փորձենք մեր հարցերը լուծել Եվրոպական Միության առաջարկությամբ կամ էլ խորհրդով, այս խեղճ ժողովուրդն էլ իրավացիորեն կմտածի․ «Տե՛ս, այդ ազգային փոքրամասնություններն էլ արտաքին ուժերի ելուստներն են, արտաքին ուժերը այդ ազգային փոքրամանսություններով են զբաղվում»։ Եթե այս կարծիքի համար հող նախապատրաստողներն այդ կառավարություններն են, այդ պետությունները, ապա դրանք էլ բան ու գործ չունեն այստեղի ազգային փոքրամասնությունների խնդիրներով են զբաղվում՝ պաշտպանի նման։ Պատմությունը, ցավոք, այդ սխալներով է այդ պետությունները ստեղծել։ Հայոց ցեղասպանության իրականացման հիմնական ամենամեծ պատճառներից մեկն էլ դա էր, սակայն դրանից դեռևս դասեր չեն քաղել։ Այսօր էլ դա շարունակվում է։  Եթե ուշադրություն դարձնեք, ապա կտեսնեք, որ Թուրքիայի ազգային փոքրամասնությունների խնդիրների լուծման համար ընդունվող օրենքները, ընդունվում են որպես «Եվրոպական Միությանը համահունչ օրենքներ»։  Այսինքն, Թուրքիայում ազգային փոքրամասնությունների հարցերը փորձում են լուծել միայն այն պատճառով, որ մտնելու են Եվրոպական Միություն։ Այսինքն, «սրանք մեր միջի հինգերորդ շարասյունն են, արտաքին ուժերի ելուստներն են, դրանք իրականում մեր իսկական հայրենակիցները չեն» ընկալումը կա։ Թուրքիայի ազգային փոքրամասնությունները մշտապես դիտարկվում են որպես անվտանգության համար խնդիր։  Փոքրամասնություն եզրույթն է այդպիսին։ Դրա պարզ ապացույցն էլ հետևյալն է․ բացե՛ք բոլոր դասագրքերը և այլ գրքեր, ազգային փոքրամանսությունների վերաբերյալ որևէ թեմա որևէ դասագրքում՝ ոչ նախադպրոցական, ոչ սոցիալական գիտությունների, ոչ էլ քաղաքացիության առնչությամբ, որևէ պարբերություն չկա։

Միայն մի դասագրքում՝ ազգային անվտանգություն, ռազմագիտություն դասագրքում կա, որն անցնում են բարձրագույն դպրոցում։ 97-րդ էջում, ինչքան հիշում եմ, մի պարբերություն կա ազգային փոքրամասնությունների վերաբերյալ, որը «Թուրքիայի շուրջ հյուսված խաղեր» վերնագրով բաժնում է։

Էրան Գյունդյուզ

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net