«Արարատը մերն է». թե ինչո՞ւ 1945-ին չհաջողվեց վերադարձնել հայկական հողերը (մաս 2)

«Հայերն իրենց վիրավորված են զգում…»

Հետաքրքիրն այն է, որ խորհրդային ղեկավարությունն այնքան համոզված էր, որ Թուրքիան չի կարողանա չզիջել այդ հարցերում, որ սկսել էր ստեղծել տեղական կուսակցական կոմիտեներ և նոր շրջանների ղեկավարների թեկնածուներ փնտրել:

Հայկական ԽՍՀ տարածքը մեծանալու էր 80 տոկոսով, վրացականը՝ 8 տոկոսով:

1945-ի հունիսին Թուրքիան պաշտոնապես մերժում է ԽՍՀՄ բոլոր հավակնությունները և ակտիվորեն սկսում զբաղվել իր շահերի ապահովմամբ՝ օգնության կանչելով Մեծ Բրիտանիային ու ԱՄՆ-ին: Բրիտանացի դիվանագետները  նոտա են հղում ԽՍՀՄ-ին, որում տարակուսանք են հայտնում Թուրքիայի նկատմամբ ԽՍՀՄ նկրտումների կապակցությամբ: Պոստդամի կոնֆերանսում Մոլոտովն իր բրիտանացի գործընկեր Իդենին հայտարարում է. «1921-ին թուրքերն օգտվեցին խորհրդային պետության թուլությունից և խլեցին նրանից Խորհրդային Հայաստանի մի մասը: Հայերը Խորհրդային Միությունում իրենց վիրավորված են զգում: Այդ պատճառով խորհրդային կառավարությունը բարձրացրել է օրենքով Խորհրդային Միությանը պատկանող տարածքների վերադարձման հարցը»: Մոլոտովը նաև հետևյալ փաստարկն է բերում.  «Խորհրդային Հայաստանում բնակվում է ընդամենը մոտ 1 մլն հայ, իսկ Խորհրդային Հայաստանի տարածքից դուրս՝ արտասահմանում, ավելի քան 1 մլն հայ: Երբ հայերի տարածքն ընդլայնվի, արտասահմանում ապրող բազմաթիվ հայեր կձգտեն հայրենիք վերադառնալ»:

Միևնույն ժամանակ, 1945-ի ամռանը ԽՍՀՄ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը Վրացական և Հայկական ԽՍՀ-ների ղեկավարությանն է ուղարկում գաղտնի հրահանգ՝ Թուրքիայի արևելյան նահանգների տարածքի, էթնիկ կազմի, պատմության և մշակութային հուշարձանների մասին տեղեկատվություն հավաքել: 1945-ի հուլիսի 6-ին Հայաստանի ղեկավարությունը նամակով դիմում է Ստալինին և Մոլոտովին, որում պատմականորեն հիմնավորում է Թուրքիայի նկատմամբ տարածքային հավակնությունները:

Հայաստանից և Վրաստանից ստացված պատմա-ազգագրական հիմնավորումներով 1945-ի օգոստոսի 18-ին ԽՍՀՄ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը պատրաստում է «Խորհրդային-թուրքական հարաբերությունների մասին» փաստաթուղթը, որի երկրորդ մասը վերնագրված էր՝  «Անդրկովկասյան Խորհրդային Հանրապետություններից Թուրքիայի կողմից խլված տարածքների հարցը»: Նույն տեղում նշվում էր, որ 1921-ին Թուրքիան հօգուտ իրեն է լուծել տարածքային խնդիրը՝ օգտվելով Ռուսաստանի ծանր տնտեսական և միջազգային իրավիճակից, Ռուսաստանից խլել է Բաթումի շրջանի հարավային մասը, Կարսի շրջանը և Էրիվանի նահանգի Սուրմալուի շրջանը:

Ըստ ԽՍՀՄ ԱԳԺԿ-ի՝ Թուրքիայի կողմից «գրավված» հողերի ընդհանուր մակերեսը 26 հազար քառ. կմ էր, որոնցից 20500-ը խորհրդային ղեկավարությունը խոստանում էր տալ Հայաստանին, ինչն, ի դեպ, առաջացրել էր Խորհրդային Վրաստանի ղեկավարության խանդը: Վրաստանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Չարկվիանին հանձնարարում է հանրապետության գիտական հիմնարկներին՝ պատմա-ազգագրական և աշխարհագրական բնույթի տեղեկանքներ պատրաստել՝ ապացուցող, որ Բաթումի շրջանի հարավային հատվածը, Արտվինը, Արդահանը և Օլթին անպայման պետք է լինեն Վրաստանի կազմում: Վրաստանի արտաքին գործերի կոմիսար Կիկնաձեն բողոքում է Լավրենտի Բերիային, որ, ըստ ԽՍՀՄ ԱԳԺԿ-ի տեղեկանքի, Արդահանի և Օլթիի շրջանները տրվելու են Հայաստանին, և պնդում, որ Վրաստանին պետք է բաժին հասնի 12760 քառ. կմ տարածք, իսկ Հայաստանին՝ 13190:

1945-ի նոյեմբերին ԽՍՀՄ կոմկուսի կենտկոմի քաղբյուրոն որոշում է կայացնում սփյուռքի հայերի՝ հայրենիք վերադառնալու մասին: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ VI-ն դիմում է ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի ղեկավարներին՝ խնդրելով օժանդակել Թուրքիայի կողմից «բռնի կերպով խլված» տարածքները Խորհրդային Հայաստանին միացնելուն: ԽՍՀՄ կոմկուսի կենտկոմի քաղբյուրոյի որոշման հիման վրա ԽՍՀՄ-ն ընդունում է «Խորհրդային Հայաստան արտասահմանյան հայերի վերադարձի հարցով միջոցառումների մասին» փաստաթուղթը: Հայաստանի արտաքին գործերի կոմիսարիատին հանձնարարվում է օգնել Բուլղարիայից, Հունաստանից, Իրանից, Լիբանանից, Ռումինիայից և Սիրիայից վերադարձող հայերին և միաժամանակ քարոզել Խորհրդային Հայաստան վերադառնալու գաղափարը: Նախատեսվում էր, որ, ընդհանուր առմամբ, Խորհրդային Հայաստան կվերադառնա 360-400 հազար հայ, ընդ որում՝ հայկական նոր տարածքներում ծրագրվում էր ստեղծել կոմկուսի 2 շրջանային կոմիտե, և արդեն նշանակվել էին դրանց քարտուղարները:

Թուրքիայում մի շարք ձախ կողմնորոշում ունեցող թերթեր ու ամսագրեր, երկրորդելով խորհրդային մամուլին, խորհրդամետ քարոզչություն են իրականացնում: 1945-ի դեկտեմբերի 4-ին Ստամբուլում երիտասարդության շրջանում բողոքի ակցիաներ են սկսվում, ձախ թերթերի խմբագրությունների, նաև խորհրդային գրականության վաճառքով զբաղվող խանութների վրա հարձակումներ են իրականացվում: Դեկտեմբերի 16-ին թբիլիսյան «Կոմունիստ» թերթը հրապարակում է ակադեմիկոսներ Ջանաշիայի և Բերձնիշվիլիի «Մեր օրինական հավակնությունները Թուրքիայի նկատմամբ» հոդվածը: Դեկտեմբերի 20-ին այդ հոդվածը, ռուսերեն թարգմանված, վերահրապարակվում է «Պրավդա»-ում, «Իզվեստիա»-ում և «Կրասնայա զվեզդա»-ում:

Դեկտեմբերի 24-ին Ստալինը հանդիպում է Բրիտանիայի արտգործնախարար Բևինի մեջ, որը մտահոգություն է հայտնում «նյարդերի պատերազմի» կապակցությամբ, որը ԽՍՀՄ-ը վարում էր Թուրքիայի դեմ:

Վրացի ակադեմիկոսների հոդվածը քննարկվում է թուրքական խորհրդարանում: Ելույթ է ունենում գեներալ Քյազիմ Կարաբեքիրը, որը 1921-ին՝ Կարսի պայմանագրի ստորագրման ժամանակ, ղեկավարում էր թուրքական պատվիրակությունը. «Տիրել Կարսին՝ նշանակում է դարանում սպասել, թե երբ հարմար պահ կլինի Անատոլիայի գրավման համար: Տիրել Կարսին՝ նշանակում է վերահսկել Տիգրիսի ու Եփրատի երկայնքով Միջերկրական ծով և Բասրայի ծոց դուրս եկող բոլոր ճանապարհները: Նեղուցներն իսկապես մեր ժողովրդի կոկորդն են (թուրքերենով նեղուցը բողազ է՝ կոկորդ): Ոչ ոքի թույլ չենք տա բռնել մեր կոկորդից»:

 Քայլ «Միսուրի» ռազմանավով

ԽՍՀՄ-ի հավակնությունները Թուրքիայի նկատմամբ ակտիվորեն քննարկվում էին Արևմուտքում: 1946-ի փետրվարին Անկարայում ԱՄՆ դեսպան Էդվին Վիլսոնը գրում է պետքարտուղարին. «Թուրքիայի կապակցությամբ ԽՍՀՄ իրական նպատակները ոչ թե նեղուցների ռեժիմի վերանայումն է, այլ Թուրքիայում փաստացի գերիշխելը: Այդ պատճառով ԽՍՀՄ-ը նպատակ է դրել տապալել անկախ թուրքական կառվարությունը, ստեղծել վասալային կամ «բարեկամական» կառավարություն»:

Մարտին նեղուցներ է մտնում ամերիկյան «Միսուրի» ռազմանավը՝ ցուցադրելով Թուրքիայի շահերը պաշտպանելու՝ ԱՄՆ-ի վճռականությունը: Իսկ 1947-ի սկզբին ԱՄՆ նախագահ Հարի Թրումենը դիմում է Կոնգրեսին՝ առաջարկելով Թուրքիային 150 մլն դոլարի ռազմական օգնություն տրամադրել: Թուրքիան վերջնականապես դառնում է Արևմուտքի դաշնակիցը սկսվող Սառը պատերազմում:

Իսկ 1947-ին ԽՍՀՄ ժամանած սփյուռքահայերի թիվը 50945 էր: Դա ավելի քիչ էր, քան նախատեսվում էր: Խորհրդային Հայաստան հայերի վերադարձին դիմադրում էր Դաշնակցություն կուսակցությունը: Բացի այդ՝ խորհրդային ղեկավարությանը պարզ է դառնում, որ Թուրքիային վախեցնել չի ստացվում, հողերի կամավոր հանձնում տեղի չի ունենա: Այդպիսով նվազում է հետաքրքրությունը հայրենադարձման նկատմամբ, և 1949-ին որոշվում է դադարեցնել այն: Ստալինի մահից հետո՝ 1953-ի մայիսի 30-ին, Մոլոտովը ԽՍՀՄ ԱԳՆ է հրավիրում Թուրքիայի դեսպանին և կարդում հայտարարության տեքստը.  «Հանուն բարիդրացիական հարաբերությունների պահպանման և խաղաղության ու անվտանգության ամրապնդման՝ Հայաստանի և Վրաստանի կառավարությունները համարում են, որ հարկ է հրաժարվել Թուրքիայի նկատմամբ տարածքային հավակնություններից: Ինչ վերաբերում է նեղուցների հարցին, ապա խորհրդային կառավարությունը վերանայել է իր նախկին կարծիքը և հնարավոր է համարում ԽՍՀՄ անվտանգության ապահովումը նեղուցներում՝ պայմաններում, որոնք միատեսակ ընդունելի են ինչպես ԽՍՀՄ-ի, այնպես էլ Թուրքիայի համար: Այսպիսով՝ խորհրդային կառավարությունը հայտարարում է, որ որևէ տարածքային հավակնություն չունի Թուրքիայի նկատմամբ»: Սակայն այդ ժամանակ Թուրքիան արդեն ՆԱՏՕ-ի անդամ էր և լարվածության մեջ էր պահում Վարշավյան պայմանագրի երկրների հարավային հատվածները:

1957-ին Նիկիտա Խրուշչովը, քննադատելով Մոլոտովին, ասում է. « Բուրժուական հեղափոխությունից հետո թուրքերի հետ մենք մտերիմ ընկերների հարաբերություններ ունեինք… Ջախջախեցինք գերմանացիներին: Գլխապտույտ ունեցանք: Թուրքերը ընկերներ են, բարեկամներ: Չէ՛, եկեք  նոտա գրենք, և Դարդանելն անմիջապես կտան: Այդպիսի հիմարներ չկան: Դարդանելը Թուրքիա չէ, այնտեղ պետությունների հանգույց է նստած: Չէ՛, վերցրինք ու հատուկ նոտա գրեցինք, թե խզում ենք բարեկամության մասին պայմանագիրը, և թքեցինք թուրքերի դեմքին: Ի՞նչ հիմքով: Դա հիմարություն էր: Բայց մենք կորցրեցինք բարեկամական Թուրքիան, և հիմա ունենք ամերիկյան ռազմաբազա հարավում, որը կրակի տակ է պահում մեր հարավը»:

Ըստ «Սովերշեննո սեկրետնո» ամսագրի նյութերի

Թարգմանությունը՝ yerkir.am-ի

Սկիզբը կարդացեք այստեղ: