2 ­Նո­յեմ­բեր 1847ին, սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նագ­րով, «բո­ղո­քա­կա­նու­թիւն»ը ճանչ­ցո­ւե­ցաւ իբ­րեւ ու­րոյն «միլ­լէթ»

Աղբյուրը՝ arfd.am 

Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ ազ­գայ­նաց­ման 170ա­մեայ ու­ղին

2 ­Նո­յեմ­բե­րի այս օ­րը, 170 տա­րի ա­ռաջ, Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին, ­Սուլ­թա­նի «­Կայ­սե­րա­կան Ի­րա­տէով» (հրա­մա­նագ­րով), «բո­ղո­քա­կա­նու­թիւն»ը պաշ­տօ­նա­պէս ճանչ­ցո­ւե­ցաւ իբ­րեւ «միլ­լէթ» (ու­րոյն հա­սա­րա­կու­թիւն)։

Թէեւ սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նա­գի­րը ի­րա­ւա­կան անձ­նա­ւո­րու­թեան հան­գա­մանք կը շնոր­հէր ընդ­հան­րա­պէս բո­ղո­քա­կան­նե­րու կրօ­նա­կան հա­մայն­քին, բայց ի­րա­կա­նու­թեան մէջ եւ էա­պէս նո­րա­հաս­տատ «­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցի»ն­ էր, որ կ­’ար­ժա­նա­նար պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չու­մի եւ ա­զատ աս­պա­րէզ կը գտնէր, Օս­մա­նեան Կայս­րու­թեան մա­կա­նին տակ ապ­րող բո­լոր եր­կիր­նե­րու տա­րած­քին, իր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը լիար­ժէք ծա­ւա­լե­լու հա­մար։

Պատ­մու­թե­նէն ծա­նօթ է, որ բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը Եւ­րո­պա­յի մէջ ծնունդ ա­ռաւ ու տա­րա­ծո­ւե­ցաւ 16րդ ­դա­րուն, երբ ա­ւա­տա­պե­տա­կան կար­գե­րու եւ «­Կա­թո­լի­կու­թեան» Բա­րե­կարգ­ման հա­մար ծա­ւա­լած ընդ­հա­նուր շարժ­ման շրջա­գի­ծին մէջ, ­Լու­թեր հի­մը դրաւ քրիս­տո­նէա­կան ու աս­տո­ւա­ծա­բա­նա­կան նոր հո­սան­քի մը, ո­րուն «­Բո­ղո­քա­կա­նու­թիւն» ա­նու­նը տո­ւին ա­տե­նի Եւ­րո­պա­յին տի­րա­պե­տող կրօ­նա­կան եւ աշ­խար­հա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը՝ Հ­ռո­մի ­Պա­պա­կան Ա­թո­ռին գլխա­ւո­րու­թեամբ։

Տաս­նա­մեակ­նե­րու վրայ եր­կա­րած կրօ­նա­քա­ղա­քա­կան պա­տե­րազմ­նե­րու գնով՝ բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը տար­բեր ա­նուն­նե­րով պաշ­տօ­նա­կան ու պե­տա­կան ճա­նա­չու­մի ար­ժա­նա­ցաւ Եւ­րո­պա­յի տա­րած­քին. ­Լու­թե­րա­կա­նու­թիւն կո­չո­ւե­ցաւ ­Գեր­մա­նիոյ մէջ, Անկ­լի­քա­նու­թիւն ա­նո­ւա­նո­ւե­ցաւ Անգ­լիոյ մէջ, ­Քալ­վի­նա­կա­նու­թիւն ա­նու­նը ստա­ցաւ Ֆ­րան­սա­յի մէջ եւ, ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին, հի­մը դրաւ Ա­նա­պափ­թիստ ե­կե­ղե­ցի­նե­րու՝ նո­րա­նո­ւաճ Ա­մե­րի­կա­յի ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րու մէջ։ Սկզբ­նա­պէս բա­ռին բուն ի­մաս­տով բո­ղո­քի եւ բա­րե­կար­գու­մի շար­ժում մը ե­ղաւ բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը։ Աս­տո­ւա­ծա­բա­նա­կան ու ըն­կե­րա­յին-գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կան ծա­ռա­ցում մըն էր կա­թո­ղի­կէ ե­կե­ղեց­ւոյ դա­ւա­նած սուր­բե­րու, հրեշ­տակ­նե­րու, Աս­տո­ւա­ծած­նի եւ սրբա­պատ­կեր­նե­րու ծի­սա­կան պաշ­տա­մուն­քին դէմ, ­Քա­ւա­րա­նի կա­թո­լիկ դա­ւա­նա­մո­լու­թեան եւ ընդ­հան­րա­պէս աշ­խար­հա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը աս­տուա­ծա­յին կամ­քով սրբա­գոր­ծե­լու ա­ւա­տա­պե­տա­կան նկրտում­նե­րուն դէմ։

Բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը էա­պէս Ա­ւե­տա­րան­չա­կան շար­ժու­մի կազ­մա­ւո­րում եւ հու­նա­ւո­րում ու­նե­ցաւ՝ ­Սուրբ ­Գիր­քին վե­րա­դառ­նա­լու եւ ա­նոր ուս­մուն­քով ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­լու հրա­մա­յա­կա­նը շեշ­տե­լու իր դա­ւա­նան­քով։ ­Բայց իր կար­գին պաշ­տօ­նա­կան հաս­տա­տու­թեանց ծնունդ տա­լով, ի­րար­մէ ան­կախ գոր­ծող ու­րոյն ե­կե­ղե­ցի­նե­րու վե­րա­ծուե­լով եւ դա­ւա­նա­կան իշ­խա­նու­թիւն հաս­տա­տե­լով՝ բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը իր հեր­թին վե­րա­ճե­ցաւ սուրբ-գրա­յին եւ աս­տո­ւա­ծա­բա­նա­կան ու­րոյն ուս­մունք եւ դպրոց­ներ քա­րո­զող ե­կե­ղե­ցի­նե­րու բազ­մա­ճիւղ ըն­տա­նի­քի մը։

Ա­րե­ւելք թա­փան­ցե­լու ա­ռու­մով՝ 19րդ ­դա­րը ծաղ­կու­մի ժա­մա­նա­կաշր­ջան մը ե­ղաւ բո­ղո­քա­կա­նու­թեան հա­մար։ ­Բո­ղո­քա­կան մի­սիո­նա­րա­կան ա­ռա­քե­լու­թիւն­ներ կրնկա­կոխ հե­տե­ւե­ցան ­Նա­փո­լէո­նա­կան ար­շա­ւանք­նե­րուն։ ­Յատ­կա­պէս հայ ի­րա­կա­նու­թեան հետ շփու­մի ի­մաս­տով, մին­չեւ 1820ա­կան­նե­րը կ­՝եր­կա­րին բո­ղո­քա­կան շար­ժու­մի կազ­մա­ւոր­ման ար­մատ­նե­րը հայ ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ։ 1821ին ար­դէն, Շու­շիի մէջ, աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լած էր զո­ւի­ցե­րիա­կան «­Պա­զէ­լեան մի­սիո­նա­րու­թիւն»ը։ Իսկ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին ապ­րող հա­յու­թեան մէջ բո­ղո­քա­կան քա­րոզ­չու­թեան ա­ռա­ջին խմո­րում­նե­րը զգա­լի սկսան դառ­նալ 1830ա­կան­նե­րու սկզբնա­ւո­րու­թեան, երբ ա­մե­րի­կա­ցի մի­սիո­նար­ներ սկսան հաս­նիլ Պո­լիս։

Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղե­ցին դեռ չէր մար­սած 1700ա­կան­նե­րէն սկսեալ կա­թո­լի­կու­թեան ա­ռա­ջա­ցու­ցած ներ­քին ճեղ­քը, երբ բո­ղո­քա­կա­նու­թեան ա­ռա­ջին ծլար­ձա­կում­նե­րը սկսան։ ­Կա­թո­լի­կու­թեան դէմ ­Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղե­ցիին մղած եր­կա­րա­տեւ պայ­քա­րը ի վեր­ջոյ շրջա­դարձ ապ­րե­ցաւ, երբ սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նագ­րով ­Հայ Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղե­ցին ա­ռան­ձին «միլ­լէթ»ի պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չու­մի ար­ժա­նա­ցաւ եւ պե­տա­կան ար­տօ­նու­թիւն ստա­ցաւ ա­զա­տօ­րէն գոր­ծե­լու։ ­Մօ­տա­ւո­րա­պէս նոյ­նը կրկնո­ւե­ցաւ ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցիի պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չու­մը կա­տա­րող սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նագ­րի պա­րա­գա­յին, այն տար­բե­րու­թեամբ, որ ­Սուլ­թա­նի 2 Նո­յեմ­բեր 1847ի «Ի­րա­տէով»՝ իբ­րեւ ու­րոյն «միլ­լէթ»ի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րու գոր­ծե­լու այդ պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չու­մը շնոր­հո­ւե­ցաւ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին յա­ռա­ջա­ցած ոչ միայն հայ, այ­լեւ բո­լոր բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն։

Պատ­մա­բան­նե­րու վկա­յու­թեամբ, 15րդ­ եւ 16րդ ­դա­րե­րուն, ­Յոյն Ուղ­ղա­փառ եւ ­Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն «միլ­լէթ»ի պաշ­տօ­նա­կան կար­գա­վի­ճակ շնոր­հե­լու սուլ­թա­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը իւ­րո­վի կրկնո­ւե­ցաւ նախ ­Հայ ­Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղե­ցիին եւ, ա­պա, ընդ­հան­րա­պէս ­Բո­ղո­քա­կա­նու­թեան «միլ­լէթ»ի պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չում շնոր­հե­լու քայ­լին մէջ։ ­Յոյն եւ ­Հայ ­Պատ­րիար­քու­թեանց աշ­խար­հա­կան յա­րա­ճուն ազ­դե­ցու­թիւ­նը, այլ մա­նա­ւանդ եւ­րո­պա­կան մեծ տէ­րու­թեանց ա­նուղ­ղա­կի եւ ուղ­ղա­կի թա­փան­ցում­նե­րը հա­կակշ­ռե­լու քա­ղա­քա­կան մտա­հո­գու­թեամբ, սուլ­թա­նա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը կա­թո­լի­կու­թեան եւ բո­ղո­քա­կա­նու­թեան առ­ջեւ կա­նաչ լոյս բա­ցաւ, որ­պէս­զի կայս­րու­թեան քրիս­տո­նեայ բնակ­չու­թիւ­նը ներք­նա­պէս բաժ­նէ եւ կա­ռա­վա­րե­լի դարձ­նէ։

Բո­ղո­քա­կա­նու­թեան պա­րա­գա­յին յատ­կան­շա­կան եւ ա­ռանձ­նա­յա­տուկ ե­րե­ւոյ­թը ե­ղաւ այն, որ ­Յոյն Ուղ­ղա­փառ եւ ­Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղե­ցի­նե­րը կայս­րու­թեան ոչ-հայ քրիս­տո­նեա­նե­րը «ար­գի­լեալ գօ­տի» դար­ձու­ցին բո­ղո­քա­կա­նու­թեան թա­փան­ցու­մին առ­ջեւ, իսկ սուլ­թա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ա­մէն ար­գելք դրաւ, որ­պէս­զի մահ­մե­տա­կան բնակ­չու­թեան չկա­րե­նան մօ­տե­նալ բո­ղո­քա­կան մի­սիո­նար­նե­րը։ Այդ ա­ռու­մով «ան­պաշտ­պան» եւ «բաց» դաշտ հան­դի­սա­ցաւ կայս­րու­թեան հայ բնակ­չու­թիւ­նը, ո­րուն ուղ­ղու­թեամբ թափ ա­ռին բո­ղո­քա­կան թա­փան­ցու­մի քայ­լե­րը։

Ցա­րա­կան տի­րա­պե­տու­թեան տակ ապ­րող հա­յու­թեան պա­րա­գա­յին եւս բո­ղո­քա­կան շար­ժու­մը թա­փան­ցու­մի լուրջ դժո­ւա­րու­թիւն ու­նե­ցաւ, ո­րով­հե­տեւ տա­կա­ւին 1836 թո­ւին, ­Ցա­րա­կան հրա­մա­նագ­րով, բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցին պաշ­տօ­նա­պէս ար­գի­լո­ւե­ցաւ Անդր­կով­կա­սի տա­րած­քին։ ­Թէեւ մի­սիո­նա­րա­կան խմբակ­ներն ու միու­թիւն­նե­րը կրթա­կան եւ ըն­կե­րա­յին-մշա­կու­թա­յին ի­րենց գոր­ծու­նէու­թիւ­նը շա­րու­նա­կե­ցին Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տա­նի մէջ, բայց դա­ւա­նա­կան ա­ռան­ձին հո­սանք ա­ռա­ջաց­նե­լու ցա­րա­կան ար­տօ­նու­թիւն չու­նե­ցան։

Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին նման ար­գել­քի չբա­խե­ցան բո­ղո­քա­կան մի­սիո­նար­նե­րը։ ­Սուլ­թա­նա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը, իր ար­տա­քին թէ ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հրա­մա­յա­կան­նե­րէն մեկ­նե­լով, նաեւ ­Հա­յոց ­Պատ­րիար­քու­թեան մէջ ե­րե­ւան ե­կած ո­րո­շա­կի ռու­սա­սի­րու­թիւ­նը հա­կակշռե­լու մտօք, շար­ժու­մի ա­զա­տու­թիւն շնոր­հեց բո­ղո­քա­կա­նու­թեան։

Պատ­մա­քա­ղա­քա­կան այս զար­գա­ցում­նե­րու խո­րա­պատ­կե­րին վրայ, 1840ա­կան­նե­րու սկզբնա­ւո­րու­թեան, երբ մի­սիո­նա­րա­կան շար­ժու­մը Օս­մա­նեան Կայս­րու­թեան ողջ տա­րած­քին ար­դէն թափ ա­ռած էր իբ­րեւ կրթա­կան եւ ըն­կե­րա­յին-խնա­մա­տա­րա­կան գոր­ծու­նէու­թիւն, ­Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ ծո­ցին մէջ ծայր ա­ռաւ ա­ւե­տա­րան­չա­կան սե­փա­կան ար­մատ­նե­րուն վե­րա­դառ­նա­լու հո­սանք մը։ Ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­լով այն սկզբուն­քէն, որ ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին հիմ­նուած էր Ք­րիս­տո­սի ա­ռա­ջին Ա­ւե­տա­րա­նիչ­նե­րուն կող­մէ եւ դա­ւա­նե­լով, թէ նոյ­նինքն Ս. Գ­րի­գոր ­Լու­սա­ւո­րիչ ա­ռա­ջին մեծ ա­ւե­տա­րա­նիչն էր հայ ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ, ­Հա­յոց ­Պատ­րիար­քու­թիւ­նը կեան­քի կո­չեց իր միա­բան­նե­րէն ու ժա­մա­նա­կի լու­սա­միտ մտա­ւո­րա­կան­նե­րէն կազ­մո­ւած յանձ­նա­ժո­ղով մը, ո­րուն վստա­հե­ցաւ ­Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ դա­ւա­նա­բա­նու­թիւ­նը այժ­մէա­կա­նաց­նե­լու, բա­րե­կար­գե­լու եւ ազ­գա­յին իր ա­ւանդ­նե­րով վե­րա­կանգ­նե­լու ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը։ ­Վե­րա­նո­րոգ­ման այդ շար­ժու­մը, ար­տա­քին թէ ներ­քին տար­բեր ազ­դակ­նե­րու ներ­գոր­ծու­թեան տակ, յան­գե­ցաւ բուռն հա­կադ­րու­թեան ­Հա­յոց Պատ­րիար­քու­թեան պահ­պա­նո­ղա­կան եւ յա­ռաջ­դի­մա­կան թե­ւե­րուն մի­ջեւ։ Հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու այդ ներ­քին ճեղ­քը խո­րաց­նե­լու ե­կան ա­մի­րա­յա­կան խա­ւի այն ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, ո­րոնք ճա­շա­կած էին բո­ղո­քա­կան մի­սիո­նար­նե­րու կրթա­կան ծա­ւա­լուն գոր­ծու­նէու­թեան բա­րիք­նե­րը, իւ­րա­ցու­ցած էին եւ­րո­պա­կան յա­ռա­ջա­դէմ մտքի քա­րո­զած ար­ժէք­նե­րը եւ բուռն ընդ­դի­մա­դիր­նե­րը դար­ձած էին կղե­րա­պե­տա­կան խա­ւա­րամ­տու­թեան։

Ա­ւե­տա­րան­չա­կան-բո­ղո­քա­կան թե­ւը, բա­խե­լով ­Հա­յոց ­Պատ­րիար­քու­թեան ու­ժեղ եւ բիրտ մեր­ժո­ղա­կա­նու­թեան, 1 ­Յու­լիս 1846ին հի­մը դրաւ, ­Պոլ­սոյ ­Բե­րա թա­ղին մէջ, ա­ռա­ջին ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցիին եւ պաշ­տօ­նա­կան դի­մում­նագ­րով մը ներ­կա­յա­ցաւ կա­ռա­վա­րու­թեան, որ­պէս­զի պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չում եւ ար­տօ­նու­թիւն ստա­նայ։

Այդ դի­մու­մին ըն­դա­ռա­ջե­լով էր, որ 2 ­Նո­յեմ­բեր 1847ին սուլ­թա­նը ստո­րագ­րեց բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը իբ­րեւ ու­րոյն հա­սա­րա­կու­թիւն՝ «միլ­լէթ» ճանչ­նա­լու «Ի­րա­տէն» (­Կայ­սե­րա­կան Հ­րա­մա­նա­գի­րը)։
Այդ­պէ՛ս ի­րա­ւա­կա­նօ­րէն կեան­քի կո­չո­ւե­ցաւ ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցին մեր ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ։

Հա­յոց ­Պատ­րիար­քը օ­րին պաշ­տօ­նա­պէս բա­նադ­րեց բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը եւ ­Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղե­ցին մին­չեւ քսա­նե­րորդ դա­րու երկ­րորդ կէ­սը բուռն պայ­քար մղեց հայ բո­ղո­քա­կան­նե­րու ինք­նա­հաս­տատ­ման դէմ։
Այդ պատ­ճա­ռով ալ, ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցին, թէեւ ա­ւե­լի քան հա­րիւր տա­րի դա­տա­պար­տո­ւե­ցաւ լու­սանց­քա­յին դե­րա­կա­տա­րու­թեան հայ ժո­ղո­վուր­դի հո­գե­ւոր կեան­քին մէջ, այ­սու­հան­դերձ մե­ծա­պէս ազ­դու ներ­գոր­ծու­թիւն ու­նե­ցաւ հա­յաբ­նակ բո­լոր քա­ղաք­նե­րու նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րու ու­սում­նա­ռու­թեան վրայ։ ­Թէ՛ 19րդ դա­րա­վեր­ջի հայ­կա­կան գա­ւա­ռի հայ ե­րի­տա­սար­դու­թեան ազ­գա­յին-յե­ղա­փո­խա­կան զար­թօն­քին մէջ, թէ՛ 1920ա­կան­նե­րէն սկսեալ յետ-ե­ղեռ­նեան գաղ­թա­կան սե­րունդ­նե­րը ու­սու­մով ա­պա­հո­վե­լու եւ կեան­քի պայ­քա­րին մէջ յա­ջո­ղու­թեան ա­ռաջ­նոր­դե­լու մար­զե­րուն մէջ, մե­ծա­պէս բա­րե­բեր ե­ղաւ ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցիին ազ­գա­յին ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը։ ­Նաեւ խորհր­դա­յին եր­կա­թէ վա­րա­գոյ­րէն ան­դին, բո­ղո­քա­կա­նու­թեան վա­յե­լած շար­ժու­մի մաս­նա­կի ա­զա­տու­թեանց բեր­մամբ, ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցին կրցաւ կրթա­կան եւ ըն­կե­րա­յին-խնա­մա­տա­րա­կան իր նպաս­տը բե­րել հայ­րե­նի հո­ղի վրայ կազ­մա­ւո­րո­ւող հայ ժո­ղո­վուր­դի նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րուն։

Դ­ժո­ւար ժա­մա­նակ­նե­րու մէջ ծնունդ ա­ռաւ ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցին եւ եր­կար ժա­մա­նակ հայ ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան ո­գո­րում­նե­րուն ան­հա­ղորդ ուղ­ղու­թեան մէջ պա­հեց քրիս­տո­նէա­կան հա­ւա­տամ­քի եւ հո­գե­ւոր պաշ­տա­մուն­քի իր ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը։ ­Բայց ինչ­պէս որ օ­տար կամ ար­տա­քին բո­լոր մեծ թա­փան­ցում­նե­րու պա­րա­գա­յին ե­ղած է, բո­ղո­քա­կա­նու­թեան պա­րա­գա­յին եւս հայ ժո­ղո­վուր­դը կրցաւ ազ­գայ­նաց­նել ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցին, որ այ­սօր իր ար­ժա­նա­ւոր տե­ղը ու­նի հայ ժո­ղո­վուր­դի հա­ւա­քա­կան կեան­քի ու հո­գեմ­տա­ւոր ու­ժի կազ­մա­կեր­պու­մին ու հզօ­րաց­ման մէջ։
Այդ­պէս ե­ղաւ, ո­րով­հե­տեւ հայ ժո­ղո­վուր­դին ի­մաս­տուն մե­ծա­մեծ­նե­րը օ­րին իսկ անդ­րա­դար­ձան կրօ­նը ան­հա­տա­կան խղճի հարց հա­մա­րե­լու եւ հա­յե­ցիու­թեան ար­ժե­չա­փով հա­սա­րա­կա­կան ո­րե­ւէ շար­ժում գնա­հա­տե­լու հրա­մա­յա­կա­նին։

Վ­կան ան­մա­հա­նուն մեծն ­Րաֆ­ֆին է, որ օ­րին, հայ բո­ղո­քա­կա­նու­թեան դէմ ծա­ւա­լած բուռն ար­շաւ­նե­րու մթնո­լոր­տին մէջ, մար­գա­րէա­կան իր շուն­չով՝ Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ առ­ջեւ պար­զեց հա­յաց­ման ու­ղին.
«Կրկ­նում եմ, շատ ցա­ւա­լի է տես­նել ­Թուր­քիա­յում կրօ­նի պատ­ճա­ռով հա­յե­րի մի մասն ան­ջա­տո­ւած ազ­գա­յին ամ­բող­ջու­թիւ­նից: ­Բայց քա­նի որ դա ար­դէն պատ­մա­կան կա­տա­րո­ւած ի­րո­ղու­թիւն է, ու­րեմն պէտք է միա­ւո­րե­լու հնար­ներ ո­րո­նել եւ ոչ թէ բա­ժա­նող վիհն ա­ւե­լի ու ա­ւե­լի լայ­նաց­նել։

«­Վէ­ճը կար­ծիք­նե­րի տար­բե­րու­թեան մէջ է, թէ որ­պէ՛ս պէտք էր միա­ւո­րո­ւել։

«Կր­կին թթո­ւած ազ­գա­սի­րու­թեամբ քա­րո­զել այն մա­շո­ւած թե­ման, թէ մենք կրօ­նա­կան ժո­ղո­վուրդ ենք, թէ մեր ազ­գու­թիւ­նը ճա­նաչ­ւում է մեր ե­կե­ղե­ցիով, թէ ով որ լու­սա­ւոր­չա­կան չէ, հայ եւս հա­մա­րո­ւել չէ կա­րող ե­ւայլն. այդ տե­սակ քա­րոզ­ներ գու­ցէ մի ժա­մա­նակ հար­կա­ւոր լի­նէին, իսկ այժմ գնա­ցել են։

«Ի­մաս­տա­կու­թիւ­նը մեր մէջ թթո­ւած ազ­գա­սի­րու­թեան հետ ձեռք ձեռ­քի է գնում: ­Հայ կա­թո­լի­կը եւ հայ բո­ղո­քա­կանն ան­ցեալ չու­նեն,- ա­սում են ո­մանք,- միայն լու­սա­ւոր­չա­կան հա­յե­րը ան­ցեալ ու­նեն, ո­րով­հե­տեւ պատ­մու­թիւ­նը նրանց է պատ­կա­նում։ Դ­րա­նից ստոր ե­րե­խա­յա­կան մտա­ծու­թիւն­ներ լի­նել չեն կա­րող»։

Եզ­րա­կաց­նե­լու հա­մար կը մնայ լու­սար­ձա­կը կեդ­րո­նաց­նել, ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ ի­րա­ւա­կան ճա­նաչ­ման՝ հիմ­նադ­րու­թեան 170ա­մեա­կին ա­ռի­թով, այժ­մէա­կան այն հար­ցադ­րու­մին վրայ, թէ թրքա­կան պե­տու­թիւ­նը ինք ինչ­պէ՞ս վա­րո­ւե­ցաւ ու, մա­նա­ւա՛նդ, այ­սօր ինչ­պէ՞ս կը վա­րո­ւի 170 տա­րի ա­ռաջ ­Բո­ղո­քա­կա­նու­թեան շնոր­հած իր պաշ­տօ­նա­կան՝ «կայ­սե­րա­կան» ճա­նա­չու­մին հետ։ ­Յատ­կա­պէս՝ ­Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը հա­միս­լա­մա­կա­նու­թեան եւ հա­մա-օս­մա­նա­կա­նու­թեան «փառք»ի օ­րե­րուն վե­րա­դարձ­նե­լու դրօ­շը պար­զած Էր­տօ­ղա­նի իշ­խա­նու­թեան շրջա­նին։

Հա­յաս­տա­նեան «­Նո­րա­վանք» հան­դէ­սի է­ջե­րուն իր լոյս ըն­ծա­յած ու­սում­նա­սի­րու­թեան մէջ՝ «­Թուր­քիոյ հայ բո­ղո­քա­կան հա­մայն­քը» խո­րագ­րին տակ, ­Վահ­րամ ­Հո­վեան կը հաս­տա­տէ, թէ «Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի ըն­թաց­քում ի­րա­գոր­ծո­ւած ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը, ինչ­պէս նաեւ դրան յա­ջոր­դած քրիս­տո­նեա­նե­րի շա­րու­նա­կա­կան հա­լա­ծանք­նե­րը ­Թուր­քիա­յում խիստ բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­ցան նաեւ հայ բո­ղո­քա­կան հա­մայն­քի վրայ՝ յան­գեց­նե­լով վեր­ջի­նիս թո­ւա­քա­նա­կի խիստ նո­ւազ­մա­նը։ Ե­թէ մին­չեւ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տը բո­ղո­քա­կան հա­յե­րի թի­ւը ­Թուր­քիա­յում անց­նում էր 60 հա­զա­րից, ա­պա ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նից յե­տոյ նրանց թի­ւը կազ­մում էր 14 հա­զար։ Հայ բո­ղո­քա­կան­նե­րի մի մա­սը զո­հո­ւեց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հե­տե­ւան­քով, մի զգա­լի մասն էլ բո­վան­դակ հա­յու­թեան հետ միա­սին տա­րագ­րո­ւեց, ո­րով էլ «սկսո­ւեց հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կա­նու­թեան սփիւռ­քի շրջա­նը»։ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նից յե­տոյ ար­դէն հան­րա­պե­տա­կան ­Թուր­քիա­յում հայ բո­ղո­քա­կան հա­մայն­քի թո­ւա­քա­նա­կը շա­րու­նա­կեց նո­ւա­զել քրիս­տո­նեա­նե­րի նկատ­մամբ շա­րու­նա­կո­ւող ան­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թեան եւ հա­լա­ծանք­նե­րի հե­տե­ւան­քով»։

Նոյն ու­սում­նա­սի­րո­ղին հա­մա­ձայն՝ թրքա­կան պաշ­տօ­նա­կան տո­ւեալ­նե­րով իբր թէ միայն 500 հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան մնա­ցած է այ­սօ­րո­ւան ­Թուր­քիոյ մէջ, բայց իս­կա­կան թի­ւը բազ­մա­պա­տիկ շատ ա­ւե­լի է, մա­նա­ւանդ որ թաք­նո­ւած կամ բռնի իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յե­րու մի­լիո­նը անց­նող զան­գո­ւա­ծէն ներս, վեր­ջին տաս­նա­մեա­կին թափ ա­ռած վե­րաք­րիս­տո­նէաց­ման շար­ժու­մին լոյ­սին տակ, մեծ թիւ կը կազ­մեն ա­նոնք, ո­րոնք բո­ղո­քա­կա­նու­թեան մէջ կը գտնեն ի­րենց հայ քրիս­տո­նեա­յի ար­մատ­նե­րը։

Մեծ Ե­ղեռ­նի նա­խօ­րեա­կին հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան հա­մայն­քի թո­ւա­կան պատ­կե­րին եւ կազ­մա­կեր­պա­կան ի­րա­վի­ճա­կին մա­սին ման­րա­մասն տո­ւեալ­ներ կու տայ Վե­րա­պա­տո­ւե­լի ­Պար­գեւ ­Տա­րագ­ճեա­նի վեր­ջերս լոյս ըն­ծա­յած անգ­լե­րէն յօ­դո­ւա­ծը՝ «Ա­ւե­տա­րան­չու­թիւ­նը ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ սկզբնա­կան շրջա­նին» խո­րագ­րին տակ։ Այս­պէս, օ­րի­նակ՝
— Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին, 1914ին, կը գոր­ծէին 150 ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներ, ո­րոնք ու­նէին 100 հա­զար հա­ւա­տա­ցեալ­ներ։

— 1870ա­կան­նե­րուն, տա­րե­կան 30 հա­զար Ս. ­Գիրք կը վա­ճա­ռո­ւէր հա­յե­րու եւ օ­րա­կան 300 հա­զար Ս. ­Գիրք կ­þըն­թեր­ցո­ւէր։

— ­Մեծ Ե­ղե­նէն ա­ռաջ 675 հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան դպրոց­ներ կը գոր­ծէին Օս­մա­նեան Կայս­րու­թեան տա­րած­քին։

Այդ պատ­կե­րին լոյ­սին տակ պար­զա­պէս ա­ւե­լիով կը շեշ­տո­ւի ա­հա­ւո­րո­թիւ­նը թրքա­կան պե­տու­թեան կի­րար­կած ճնշու­մի եւ հա­լա­ծան­քի քա­ղա­քա­կա­նու­թեան, ո­րուն վե­րա­բե­րեալ Վ. ­Հո­վեան կ­þա­ւելց­նէ հե­տե­ւեա­լը.
— «­Թուր­քիա­յում փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րի նկատ­մամբ ի­րա­կա­նա­ցո­ւած հա­լա­ծանք­նե­րը յան­գեց­րին նաեւ հայ բո­ղո­քա­կան­նե­րի կազ­մա­կեր­պա­կան կա­ռոյց­նե­րի կրճատ­մա­նը: Ի տար­բե­րու­թիւն այլ երկր­նե­րի հայ բո­ղո­քա­կան հա­մայնք­նե­րի, ո­րոնց բնո­րոշ է տա­րա­տե­սակ (հո­գե­ւոր-ե­կե­ղե­ցա­կան, կրթամ­շա­կու­թա­յին, սո­ցիա­լա­կան, տե­ղե­կա­տո­ւա­կան) կա­ռոյց­նե­րի ա­ռա­տու­թիւ­նը, ­Թուր­քիա­յի հայ բո­ղո­քա­կան հա­մայն­քի կազ­մա­կեր­պա­կան կա­ռոյց­նե­րը ներ­կա­յումս կազ­մում են խիստ սահ­մա­նա­փակ թո­ւով ե­կե­ղե­ցա­կան ու կրթա­կան հաս­տա­տու­թիւն­նե­րը: Եր­բեմ­նի բազ­մա­թիւ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի փո­խա­րէն, ո­րոնք սփռո­ւած էին ­Թուր­քիա­յի հա­յա­շատ վայ­րե­րում, կայ ըն­դա­մէ­նը եր­կու հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի` Կ.­Պոլ­սի ­Կե­տիք­փա­շա եւ ­Պէ­յօղ­լու թա­ղա­մա­սե­րի հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րը: Ե­թէ Ա­ռա­ջին ­Հա­մաշ­խար­հա­յին Պա­տե­րազ­մի նա­խօ­րէին հայ բո­ղո­քա­կան հա­մայնքն Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թիւ­նում ու­նէր բազ­մա­թիւ դպրոց­ներ, ա­պա այժմ կայ միայն Կ.­Պոլ­սի ­Կե­տիք­փա­շա թա­ղա­մա­սի ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցուն կից դպրո­ցը: Այլ կար­գի հաս­տա­տու­թիւն­նե­րը` բա­րե­գոր­ծա­կան, տե­ղե­կա­տո­ւա­կան եւ այլն, բա­ցա­կա­յում են:

«­Նախ­կի­նում գոր­ծող ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներն ա­ւե­րո­ւած ու լքո­ւած են:

«­Թուր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը թոյլ չի տա­լիս վե­րա­նո­րո­գե­լու եւ վե­րա­գոր­ծար­կե­լու դրանք, իսկ իր կող­մից վե­րա­նո­րո­գո­ւած­նե­րը ծա­ռա­յում են միայն որ­պէս թան­գա­րա­նա­յին նմոյշ` զբօ­սաշր­ջու­թեան զար­գաց­ման հա­մար: Ինչ վե­րա­բե­րում է ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցու եր­բեմ­նի հա­րուստ կա­լո­ւած­նե­րին (դպրոց­ներ, ճամ­բար­ներ, որ­բա­նոց­ներ եւ այլն), ա­պա դրանք բռնագ­րա­ւո­ւած են պե­տու­թեան կող­մից: Դ­րանք վե­րա­դարձ­նե­լու ջան­քերն ա­ռայժմ ար­դիւնք չեն տո­ւել: Խն­դիրն այն է, որ ­Թուր­քիա­յում կրօ­նա­կան հա­մայնք­նե­րին ար­գե­լո­ւած է սե­փա­կա­նու­թիւն ու­նե­նալ: Բռ­նագ­րա­ւո­ւած գոյ­քի մի մասն էլ թուր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը վա­ճա­ռել է մաս­նա­ւոր ան­ձանց, ինչն ա­ւե­լի է դժո­ւա­րաց­նում դրանց վե­րա­դարձ­ման գոր­ծը»:

Ա­հա՛ խիստ հա­մա­ռօտ պա­տաս­խա­նը այն հար­ցադ­րու­մին, թէ թրքա­կան պե­տու­թիւ­նը ինչ­պէ՞ս վա­րո­ւե­ցաւ 170 տա­րի ա­ռաջ սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նագ­րով Բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը՝ ի­մա՛ ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղե­ցին պաշ­տօ­նա­պէս ճանչ­նա­լու իր ո­րո­շու­մին հետ։

Ամ­բողջ հայ ժո­ղո­վուր­դին եւ ա­նոր կազ­մա­կերպ բո­լոր կա­ռոյց­նե­րուն դէմ պե­տա­կա­նօ­րէն գոր­ծադ­րո­ւած ցե­ղաս­պա­նա­կան մեծ ո­ճի­րին են­թար­կո­ւե­ցաւ ճա­կա­տա­գի­րը նաեւ հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան­նե­րուն ու ­Հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ։

Այդ ա­ռու­մով ալ, ­Թուր­քիոյ ­Հան­րա­պե­տու­թեան ղե­կին կանգ­նած այ­սօ­րո­ւան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը հա­շիւ պի­տի տան նաեւ հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան­նե­րու նկատ­մամբ ի­րենց գոր­ծադ­րած ի­րա­ւազր­կու­մի եւ դա­ւա­նա­կան հա­լա­ծան­քի քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հա­մար՝ ի վեր­ջոյ տէր կանգ­նե­լու հա­մար հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ պե­տա­կա­նօ­րէն ի­րենց գոր­ծադ­րած ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը ճանչ­նա­լու, դա­տա­պար­տե­լու եւ քա­ղա­քա­կան հա­տու­ցում կա­տա­րե­լու ան­ժա­ման­ցե­լի պար­տա­ւո­րու­թեան։

Ն.