25 ­հոկ­տեմ­բեր 1920. ­Հա­յոց բա­նա­կի վեր­ջին հաղ­թա­կան կռիվնե­րը՝ ­Սուր­մա­լո­ւի ճա­կա­տում

Աղբյուրը՝ arfd.am

Հայ ժո­ղո­վուր­դի նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան, բայց մա­նա­ւանդ 28 ­Մա­յիս 1918ին կեր­տո­ւած ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի տա­րեգ­րու­թեան ա­մէ­նէն սեւ օ­րե­րը ար­ձա­նագ­րո­ւե­ցան Հոկ­տեմ­բեր 1920ին, երբ ­Լե­նին-­Քե­մալ սա­դա­յէ­լա­կան զի­նակ­ցու­թիւ­նը ամ­բողջ թա­փով եր­կու կրա­կի մէջ ա­ռաւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը։

Սեպ­տեմ­բեր 1920ի վեր­ջին օ­րե­րուն քե­մա­լա­կան զօր­քե­րը լայ­նա­ծա­ւալ յար­ձա­կու­մի ձեռ­նար­կե­ցին ­Հա­յաս­տա­նի դէմ՝ ա­ռանց պա­տե­րազ­մի պաշ­տօ­նա­կան յայ­տա­րա­րու­թեան։ Թր­քա­կան ներ­խու­ժու­մը իր յա­ջո­ղու­թեան գրա­ւը դրած էր Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քին տա­կա­ւին ապ­րող թուր­քեւ­մահ­մե­տա­կան տար­րե­րու խռո­վու­թեանց վրայ։

Իր կար­գին ­Լե­նի­նի ­Ռու­սաս­տա­նը ան­ցաւ յար­ձա­կո­ղա­կա­նի։ ­Թէեւ ­Խորհրդա­յին Ռու­սաս­տա­նի լիա­զօր ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը՝ ­Լեգ­րան ար­դէն Ե­րե­ւան կը գտնո­ւէր եւ իբր թէ քա­ղա­քա­կան հա­մա­ձայ­նու­թեան եզ­րե­րու շուրջ կը բա­նակ­ցէր ­Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան հետ, այ­սու­հան­դերձ՝ թէ՛ ­Կար­միր ­Բա­նա­կի զօ­րա­բա­ժին­ներ հրա­հանգ ստա­ցան ներ­խու­ժե­լու ­Հա­յաս­տան՝ ատր­պէյ­ճա­նա­կան տա­րածք­նե­րէն, թէ՛ հայ պոլ­շե­ւիկ­նե­րուն խորհր­դա­յին օ­ժան­դա­կու­թիւն հա­սաւ, որ­պէս­զի սաստ­կաց­նեն հայ­կա­կան բա­նա­կը ներք­նա­պէս պա­ռակ­տե­լու եւ ջլա­տե­լու ի­րենց ազ­գա­դաւ գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։

Դառն ու հեգ­նա­կան զու­գա­դի­պու­թեամբ մը, 1920ի աշ­նան, ­Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կը կ­’ապ­րէր իր լա­ւա­գոյն օ­րե­րը թէ՛ սպա­ռա­զին­ման, թէ՛ հան­րա­պե­տու­թեան ողջ տա­րած­քը հա­կակշ­ռե­լու ա­ռում­նե­րով։ ­Գար­նան բռնկած պոլ­շե­ւի­կեան ­Մա­յիս ­Մէ­կի խռո­վու­թիւն­նե­րը ոչ միայն զսպո­ւած էին, այ­լեւ ա­նո­ւա­նի ֆե­տա­յի­ներ ­Սե­պու­հի եւ Սմ­բա­տի հրա­մա­նա­տա­րու­թեամբ գոր­ծող զսպիչ զօր­քե­րը ար­դէն ­Դէ­պի Եր­կիր ար­շա­ւե­լու ծրա­գիր­ներ կը մշա­կէին, որ­պէս­զի ի­րա­գոր­ծէին ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի ստեղծ­ման հա­մազ­գա­յին տես­լա­կա­նը։

Ն­ման նպաս­տա­ւոր պայ­ման­նե­րու մէջ գտնո­ւե­լով հան­դերձ՝ ­Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կը հո­գե­բա­նօ­րէն պատ­րաստ չէր եր­կու թշնա­միի դէմ կռո­ւե­լու, ո­րով­հե­տեւ ­Խորհր­դա­յին Ռու­սաս­տա­նը կրկնա­կի ա­ռու­մով ըն­կա­լե­լի չէր իբ­րեւ թշնա­մի ու­ժի։

Ընդ­հան­րա­պէս Ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը (նոյ­նիսկ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի Բիւ­րօ-կա­ռա­վա­րու­թեան օ­րով) կը տա­ռա­պէին հո­գե­բա­նա­կան այդ ներ­քին կաշ­կան­դու­մէն։ ­Նախ՝ ո­րով­հե­տեւ ռուս ժո­ղո­վուր­դին հետ մեծ յոյ­սեր կա­պե­լու ամ­բողջ ա­ւանդ մը ար­մա­տա­ւո­րո­ւած էր հա­յոց ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թեան մէջ։ Ա­պա՝ ո­րով­հե­տեւ ցե­ղաս­պան թուր­քին դէմ ամ­բողջ էու­թեամբ կռո­ւե­լու պատ­րաստ հայ զի­նո­ւորն ու զի­նո­ւո­րա­կան ղե­կա­վա­րը ի վի­ճա­կի չէին նոյն­պի­սի վճռա­կա­նու­թեամբ ու մար­տու­նա­կու­թեամբ զէնք գոր­ծա­ծե­լու հայ խռո­վա­րար­նե­րու եւ սադ­րիչ­նե­րու դէմ, կը դժո­ւա­րա­նա­յին հա­յու ա­րիւն թա­փե­լու, որ­քան ալ բա­ցա­յայտ ու ան­նե­րե­լի ըլ­լար հայ պոլ­շե­ւիկ­նե­րու ազ­գա­դա­ւու­թիւ­նը։

Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կի այս ներ­քին կաշ­կան­դու­մը իր ամ­բողջ ող­բեր­գա­կա­նու­թեամբ ի յայտ ե­կաւ ­Հոկ­տեմ­բեր 14-15ին, երբ թրքա­կան զօր­քը հա­սաւ ­Կար­սի մա­տոյց­նե­րուն եւ ա­նա­ռիկ բեր­դա­քա­ղա­քը ի վի­ճա­կի չե­ղաւ ետ շպրտե­լու ներ­խու­ժող թշնա­մին, ո­րով­հե­տեւ դա­սալ­քու­թիւ­նը ուղ­ղա­կի ջլա­տեց մեր զօր­քին մար­տու­նա­կու­թիւ­նը։

Բայց յու­շա­տետ­րի այ­սօ­րո­ւան է­ջը կը վե­րա­բե­րի ­Հոկ­տեմ­բեր 25ի այն կե­նաց-մա­հու կռիւ­նե­րուն, ո­րոնք մղո­ւե­ցան ­Սուր­մա­լու ճա­կա­տին վրայ եւ պսա­կո­ւե­ցան հայ­կա­կան զօր­քե­րու փայ­լուն յաղ­թա­նա­կով։
Մէկ կող­մէ ռազ­մա­կան նա­խա­րար Դ­րո­յի անձ­նա­կան մաս­նակ­ցու­թեամբ, իսկ միւս կող­մէ զօ­րա­վար ­Սե­պու­հի եւ ա­նոր աջ բա­զու­կը հան­դի­սա­ցող Ս­տե­փան ­Ծա­ղի­կեա­նի հրա­մա­նա­տա­րու­թեամբ կռո­ւող հայ­կա­կան ու­ժե­րը յա­ջո­ղե­ցան կա­սեց­նել եւ յետ մղել թրքա­կան յար­ձա­կո­ղա­կա­նը, ինչ որ ա­ւե­լի քան մէկ ա­մի­սով եր­կա­րաձ­գեց ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան կեան­քը։
Այս ի­մաս­տով կ’ար­ժէ ­Սուր­մա­լո­ւի ճա­կա­տին վրայ ­Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կին մղած յաղ­թա­կան վեր­ջին կռիւ­նե­րուն նո­ւի­րո­ւած այս է­ջը փա­կել հա­յաս­տա­նեան կայ­քէ­ջե­րու կող­մէ յա­ճա­խա­կի օգ­տա­գոր­ծո­ւող ար­խի­ւա­յին աղ­բիւ­րի մը փո­խան­ցած վկա­յու­թեամբ։ «Ա­զատ, Ան­կախ եւ ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի վեր­ջին օ­րե­րը» («Ան­յայտ Գ­րո­ղի Օ­րա­գի­րը») ա­նու­նը կրող ար­խի­ւա­յին այդ աղ­բիւ­րը հե­տե­ւեալ խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րը կը կա­տա­րէ Հոկ­տեմ­բեր 1920ի օր­հա­սա­կան այդ օ­րե­րուն մա­սին.

«…Այդ­պի­սի ա­նո­րոշ դրու­թեան մէջ մեր հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը հրա­ման տո­ւեց, որ մեր բա­նա­կը բո­վան­դակ ճա­կատ­նե­րում դի­մի ընդ­հա­նուր յար­ձակ­ման ամ­սի 14ին, ո­րը եւ կա­տա­րո­ւեց նոյ­նու­թեամբ: Այդ օ­րը ա­ռա­ջին ան­գամ լի­նե­լով մեր մօտ 25 հա­զա­րա­նոց բա­նա­կը շօ­շափ­ման մտաւ եր­կու դի­վի­զիոն թուրք կա­նո­նա­ւոր եւ նոյն­քան խու­ժան թշնա­մու հետ եւ նրանց յա­մառ դի­մադ­րու­թիւ­նը կոտ­րե­լով՝ 5 վերստ ետ մղեց, բայց ո­րով­հե­տեւ հա­կա­ռա­կոր­դի դիր­քե­րը իշ­խող էին ու մեր զօ­րա­մա­սե­րը դեռ կա­նո­նա­ւոր չխմբա­ւո­րո­ւած՝ կանգ­նեց­րին ի­րենց ա­ռա­ջին ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­թիւ­նը, ո­րից օգ­տո­ւե­լով թշնա­մին հա­կա­յար­ձակ­ման է դի­մում եւ մե­րոնց ետ մղում ի­րենց դիր­քե­րը ու ո­րոշ մա­սե­րում ա­ւե­լի խո­րա­նում մեր ճա­կա­տից ներս:
«Այս փոք­րիկ ան­յա­ջո­ղու­թիւ­նից յե­տոյ մե­րոնք ու­նե­նում են 100ի չափ սպան­նուած եւ վի­րա­ւոր:
«Այդ կռո­ւից պարզ ե­րե­ւաց, որ մեր զի­նո­ւոր­նե­րը չեն կռւում, իսկ հա­կա­ռա­կոր­դը՝ ընդ­հա­կա­ռա­կը: Չկ­ռո­ւե­լով հան­դերձ՝ խմբո­վին դա­սալ­քու­թիւն կար, այն­պէս որ չորս կող­մից ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան խմբակ­նե­րը, որ մէկ-մէկ պա­հա­պան հրեշ­տակ­ներ էին ­Բեր­դա­քա­ղա­քի (­Կարս) հա­մար մաս­նա­ւո­րա­պէս, իսկ ­Հա­յաս­տա­նում՝ ընդ­հան­րա­պէս, տաս­նեակ­նե­րով դա­սա­լիք­ներ էին բե­րում գի­շեր թէ ցե­րեկ:
«­Մարդ ուղ­ղա­կի ապ­շած է մնում. մեր բա­նա­կը հրա­շա­լիօ­րէն հագ­նո­ւած է Անգ­լիա­յից նոր ստա­ցո­ւած հա­գուստ­նե­րով, սպա­ռա­զի­նո­ւած է լաւ, ինչ­պէս եւ պա­րե­նա­ւո­րո­ւած: Ա­պա ին­չո՞ւ չեն կռւում. ի՞նչ է պառ­ճա­ռը: Ա­ռաջ մենք բո­լորս էլ հա­ւա­տա­ցած էինք, որ ե­թէ տաճ­կա­կան ճա­կա­տում ու­նե­նանք մի տա­սը հա­զա­րա­նոց բա­նակ, ա­ռանց այ­լե­ւայ­լու­թեան կը գրա­ւենք ­Տաճ­կա­հա­յաս­տա­նը, բայց այժմ կրկնա­կի են մեր ու­ժե­րը եւ թշնա­մին 15-18 վերս­տի վրայ է, ու մենք դժուա­րա­նում ենք քշել:
«­Հա­յը ծայ­րա­յե­ղու­թեան խա­ղա­լիք է, հա­ւա­սա­րակշ­ռո­ւած չէ նրա հո­գին եւ միօ­րի­նա­կու­թեան խորթ. մի փոք­րիկ յաղ­թու­թիւ­նից մեծ յաղ­թա­նակ­ներ է ստեղ­ծում եւ անն­շան պար­տու­թիւն­նե­րից մաս­սա­յա­կան խու­ճա­պի է են­թարկւում:

«Այդ ա­ռա­ջին պատ­ճառն է. երկ­րորդն այն է, որ հա­յը չա­փա­զանց անձ­նա­պաս­տան լի­նե­լով զար­մա­նում է, թէ ինչ­պէս կա­րող է ին­քը կռո­ւի գնալ եւ յաղ­թել, եւ երբ որ այդ­պէս է պա­տա­հում՝ թշնա­մուն, ե­թէ վեր­ջինս նոյ­նիսկ չնչին ուժ ներ­կա­յաց­նի, պատ­կե­րաց­նում է ան­հա­շիւ ու այդ­պի­սով քո­ղար­կում իր խայ­տա­ռակ պար­տու­թիւ­նը: Մեզ հա­մար մեծ բախ­տա­ւո­րու­թիւն էր, որ 14ին թշնա­մին ընդ­հա­նուր հա­կա­յար­ձակ­ման չդի­մեց, այ­լա­պէս կա­րող էր լուրջ վտանգ­ներ ստեղ­ծո­ւել եւ դրու­թիւ­նը ա­ւե­լի եւս բար­դա­նալ:

«­Սե­պու­հը դեռ սկզբից դէմ էր այդ­պէս շու­տա­փոյթ ընդ­հա­նուր յար­ձակ­ման անց­նե­լուն. նրա կար­ծի­քով՝ ճա­կա­տից ե­թէ յար­ձա­կո­ւե­լու լի­նենք, բնաւ չենք յա­ջո­ղի, եւ այդ­պէս էլ ե­ղաւ: ­Նա գտնում էր, որ մեր ու­ժեղ յար­ձա­կում­նե­րը պէտք է կա­տա­րո­ւեն թե­ւե­րից, մա­նա­ւանդ ձա­խից, որ­տեղ մենք ան­պատ­ճառ պէտք է անց­նենք թշնա­մու թի­կուն­քը եւ այդ­պի­սով ստի­պենք նրան թու­լաց­նել կենտ­րո­նը ու ա­պա հա­րո­ւա­ծել նրա կեն­դա­նի ու­ժե­րին: ­Սա­կայն ինչ-ինչ պատ­ճառ­նե­րով հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը յար­մար էր գտել այլ կերպ ո­րո­շե­լու ընդ­հա­նուր յար­ձակ­ման ծրա­գի­րը»:

Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան վեր­ջին օ­րե­րը ա՛յս աս­տի­ճան ծանր ու այս­պի­սի՛ հա­կա­սու­թիւն­նե­րով ճնշող ե­ղան։
Բայց այդ բո­լո­րով հան­դերձ՝ ­Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կը անհ­րա­ժեշտ ու բա­ւա­րար տո­ւեալ­նե­րը ու­նէր վերջ­նա­կան յաղ­թա­նա­կով պսա­կե­լու ­Սուր­մա­լու ճա­կա­տին վրայ իր ար­ձա­նագ­րած 25 ­Հոկ­տեմ­բե­րի ռազ­մա­կան յա­ջո­ղու­թիւ­նը եւ ընդ­հան­րա­պէս հայ­րե­նի­քի պաշտ­պա­նու­թեան իր ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը, ե­թէ իր դէմ չու­նե­նար ­Լե­նին-­Քե­մալ սա­դա­յէ­լա­կան զի­նակ­ցու­թեան տա­րո­ղու­թեամբ մա­հա­ցու թշնա­մի։

Ն.