5 ­Դեկ­տեմ­բեր 1921. ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ ­Փա­շա­յի ա­հա­բե­կու­մը… «Կ­տակն էր ­Նա­հա­տակ­նե­րուն»

Իսկ երբ փա­շա­յին հար­ցու­ցած էին, թէ «քիչ մը դա­ժան չե՞ն հա­յե­րու բնաջնջ­ման մի­ջոց­նե­րը, ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ պա­տաս­խա­նած էր.- «Ես ­Թուր­քիոյ ա­պա­գա­յին մա­սին կը մտա­ծեմ։ ­Դուք չէք կրնար պատ­կե­րաց­նել իսկ, որ գա­լիք սե­րունդ­նե­րը մեզ որ­քա՜ն ե­րախ­տա­պարտ պի­տի ըլ­լան մեր այս հայ­րե­նա­սի­րա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թեան հա­մար»։

Թր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ծրա­գի­րը այս­պի­սի՛ ոճ­րա­յին ու թրքա­մոլ տրա­մա­բա­նու­թեամբ հաս­տա­տած եւ գոր­ծադ­րու­թեան դրած էր Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի նա­խօ­րէին, 1914ի գար­նա­նա­մու­տին, երբ ­Հին Աշ­խար­հը կը գա­լա­րո­ւէր գաղ­թա­տի­րու­թեան ճի­րան­նե­րուն մէջ եւ ազ­գա­յին ինք­նո­րոշ­ման ի խնդիր պայ­քար­նե­րը ի­րա­րու դէմ հա­նած էին մէկ կող­մէ կայ­սե­րա­կան ու­ժե­րը եւ միւս կող­մէ ազ­գա­յին-ժո­ղովր­դա­յին շար­ժում­նե­րը։ ­Մօ­տա­լուտ հա­մընդ­հա­նուր պա­տե­րազ­մը յար­մա­րա­գոյն պա­հը նկա­տե­լով հա­յաս­պա­նա­կան իր ծրագ­րին գոր­ծադ­րու­թեան հա­մար՝ Օս­մա­նեան Թուր­քիոյ պե­տա­կան ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը շարժ­ման մէջ դրաւ ոճ­րա­յին իր բո­լոր մի­ջոց­ներն ու հնարք­նե­րը՝ յա­նուն ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցէն «մէ­կան­գա­մընդ­միշտ ձեր­բա­զա­տո­ւե­լու» իր իթ­թի­հա­տա­կան ցնոր­քին…։

Թուր­քիա պա­տե­րազ­մի մէջ մտաւ ­Գեր­մա­նիոյ կող­քին եւ ա­րե­ւե­լեան ռազ­մա­ճա­կա­տին վրայ ռու­սա­կան զօր­քե­րուն հետ իր մղած կռիւ­նե­րը պատ­րո­ւա­կե­լով՝ պե­տա­կա­նօ­րէն գոր­ծադ­րեց ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ծրա­գի­րը, նախ հա­յու­թիւ­նը բռնի տե­ղա­հան ը­նե­լով, ա­պա՝ ճամ­բու ըն­թաց­քին ան­զէն եւ ան­պաշտ­պան մեր ժո­ղո­վուր­դը կո­տո­րե­լով։

Աշ­խար­հա­մար­տը ա­ւար­տե­ցաւ ­Կայ­սե­րա­կան ­Գեր­մա­նիոյ եւ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան չա­րա­չար պար­տու­թեամբ։ Իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը տա­պա­լե­ցաւ եւ ա­նոր գլխա­ւոր դէմ­քե­րէն ո­մանք աք­սո­րուե­ցան, իսկ ու­րիշ­ներ փա­խուստ տո­ւին դէ­պի Եւ­րո­պա եւ… կեդ­րո­նա­կան Ա­սիա։

Յաղ­թա­կան ­Դաշ­նա­կից­նե­րը ­Սուլ­թա­նին պար­տադ­րե­ցին զի­նո­ւո­րա­կան դա­տա­րան կազ­մել եւ, ի բա­ցա­կա­յու­թեան, դա­տել Իթ­թի­հա­տա­կան պա­րագ­լուխ­նե­րը։

Ի­րենց գոր­ծած պա­տե­րազ­մա­կան ո­ճիր­նե­րուն եւ յատ­կա­պէս հայ, յոյն թէ ա­սո­րի ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն դէմ ի­րենց գոր­ծադ­րած բնաջն­ջու­մի յան­ցանք­նե­րուն հա­մար՝ Թա­լէաթ եւ ըն­կերք դա­տա­պար­տո­ւե­ցան ծան­րա­գոյն պատ­ժի վճիռ­նե­րու, ո­րոնք սա­կայն մե­ռեալ տառ մնա­ցին…

Ի տես այդ բո­լո­րին, իր ան­կա­խու­թիւ­նը նո­ւա­ճած եւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հի­մե­րը ամ­րապնդող հայ ժո­ղո­վուր­դը, բնա­կա­նա­բար, չէր կրնար ան­պա­տիժ ձգել Հա­յաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը։
Հայ ժո­ղո­վուր­դին հա­ւա­քա­կան կամ­քը եւ մեր նա­հա­տակ­նե­րուն ար­դար վրէ­ժի կտա­կը գոր­ծադ­րե­լով՝ ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը 1919ին, Ե­րե­ւա­նի մէջ գու­մա­րո­ւած իր 9րդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին, ո­րո­շեց կեան­քի կո­չել «­Նե­մե­սիս» Գոր­ծո­ղու­թիւ­նը եւ ա­նոր պա­տաս­խա­նա­տու մարմ­նին յանձ­նել ­Հա­յաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը ա­հա­բե­կե­լու հա­մազ­գա­յին վսե­մա­գոյն ա­ռա­քե­լու­թեան ի­րա­կա­նա­ցու­մը։

«­Նե­մե­սիս»ի ա­ռա­քե­լու­թեան ա­մէ­նէն շռնդա­լից դրսե­ւո­րում­նե­րէն մէ­կը ե­ղաւ, ա­հա՛, Իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան վար­չա­պե­տին՝ ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ ­Փա­շա­յի ա­հա­բե­կու­մը Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեա­նի ձե­ռամբ։

Հայ­կա­կան ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու թրքա­կան պե­տու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը պա­տու­հա­սող դաշ­նակ­ցա­կան ար­դա­րա­գործ­նե­րու փա­ղան­գին մէջ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան հան­դի­սա­ցաւ ա՛յն իւ­րա­յա­տուկ դէմ­քը, որ իր ա­ռա­քե­լու­թեան ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան ամ­բող­ջա­կան գի­տակ­ցու­թեամբ եւ յանձ­նա­ռու­թեամբ գոր­ծեց։

1973ին իր աչ­քե­րը առ­յա­ւէտ փա­կած մե­ծա­գործ հա­յը՝ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան, 1965ին, ­Մեծ Ե­ղեռ­նի յիս­նա­մեա­կին ա­ռի­թով, լոյս ըն­ծա­յեց եւ հայ ազ­գա­յին յի­շո­ղու­թեան ԱՒԱՆԴ յանձ­նեց իր յու­շե­րը՝ «Կ­տակն էր ­Նա­հա­տակ­նե­րուն» ա­նու­նով, հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն փո­խան­ցե­լու հա­մար ա­րե­ւուն տակ խրոխտ կե­ցո­ւած­քով եւ բաց ճա­կա­տով քա­լե­լու եւ յա­ռա­ջա­նա­լու անս­պառ հպար­տու­թիւ­նը։
Իր յու­շե­րուն մէջ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան ա­հա այս­պէս կը նկա­րագ­րէ ­Սա­յիտ ­Հա­լի­մի ա­հա­բե­կու­մը.-
« ­Սա­յիտ ­Հա­լի­մի վեր­ջին օ­րը.

«1921, ­Դեկ­տեմ­բե­րի 5: Ա­ռա­ւօտ շատ կա­նուխ դուրս ե­լայ սե­նեա­կէս: ­Նա­խորդ գի­շե­րը մաք­րած էի ատր­ճա­նակս եւ փամ­փուշտ­ներն ալ համ­րած:

«­Թարմ-թարմ ա­ծի­լո­ւած էի եւ լո­գանք մը ա­ռած, ու ամ­բողջ կէս սրո­ւակ օ տը քո­լո­նիա­յով մար­մինս շփած էի: ­Ճեր­մա­կե­ղէն­նե­րէս մին­չեւ հա­գուստ­ներս եւ գլխարկս, ար­թիս­թի սեւ գլխարկս, նոփզ­նոր. ու­սա­նո­ղի կամ ա­րո­ւես­տա­գէ­տի սեւ փող­կապ մը դրած էի. կար­ծես հարս­նի­քի եր­թա­յի: ­Վե­րար­կուս վրաս՝ գա­ցի փա­շա­յին դղեա­կին մօ­տե­րը, ա­ռանց Մ.ին հան­դի­պե­լու: Վճ­ռած էի այդ օրն իսկ գոր­ծը վեր­ջաց­նել՝ ա­ռանց այ­լեւս մտա­ծե­լու հե­տե­ւանք­նե­րու մա­սին:

«­Ժա­մը ճիշդ 1ին ինք­նա­շարժ մը կե­ցաւ փա­շա­յին դրան առ­ջեւ. դուրս ե­լաւ ­Թեւ­ֆիք Ազ­մին եւ պա­յու­սակ մը թե­ւին տակ ներս մտաւ. քիչ վերջ փա­շա­յին հետ դուրս ե­լան եւ ա­ճա­պա­րան­քով մեկ­նե­ցան, շատ կա­րե­ւոր գոր­ծի մը գա­ցող մար­դոց ե­րե­ւոյ­թով: Չմ­տա­հոգ­ւե­ցայ. այն­քան լաւ ու­սում­նա­սի­րած էի եր­թե­ւեկ­նե­րը, որ վստահ էի, որ, ուր ալ ըլ­լար, չէր կրնար հրա­ժա­րիլ իր յետ­մի­ջօ­րէի պտոյ­տէն եւ ան­պայ­ման պի­տի վե­րա­դառ­նար: Տ­րա­մա­բա­նօ­րէն, առ­նո­ւազն եր­կու ժամ պի­տի ու­շա­նար: ­Փու­թա­ցի ­Վիլ­լա Բոր­գե­զէ, ուր յա­ճախ կառ­քով, եր­բեմն ալ քա­լե­լով կու գար ան: ­Նոյ­նիսկ, օր մը, հե­տապն­դու­միս ըն­թաց­քին տե­սայ, որ թիկ­նա­պա­հին գնել տո­ւաւ ափ մը խո­րո­ված շա­գա­նակ, փո­ղո­ցի վրայ նստող շա­գա­նա­կա­վա­ճա­ռէ մը: ­Ժա­մը 12ին ա­տեն­նե­րը Մ. ե­կաւ ու հար­ցուց, թէ ին­չո՞ւ ճա­շի չէի գա­ցած մեր ու­սա­նող­նե­րուն ճա­շա­րա­նը, ուր կէ­սօր եւ ի­րի­կուն սո­վոր էինք հան­դի­պիլ:

«- Ո­րով­հե­տեւ,- պա­տաս­խա­նե­ցի,- վճռած եմ այ­սօր այս գոր­ծը գլուխ հա­նել, ա­մէն պա­րա­գա­յի տակ եւ ա­մէն գնով: Ջ­ղայ­նա­ցած էի փա­շա­յին ու­շա­նա­լէն եւ քիչ մը եւս սպա­սե­ցի ու Գ­րի­գո­րին ը­սի.- Ես տան կող­մե­րը կ­’եր­թամ: «Ա­յո՛»,- ը­սաւ ու դուրս ե­լանք եւ քա­նի մը քայլ ա­ռի՝ դառ­նա­լու հա­մար հան­րա­կառ­քին փո­ղո­ցը:

«­Հա­սայ ­Վիա ­Նո­մեն­տա­նա, ուր հան­րա­կառ­քը կե­ցաւ. ի­ջայ եւ քա­լե­լով մտայ Օս­տա­կիօ փո­ղո­ցը: ­Յան­կարծ դէմս ցցուե­ցաւ ­Հե­լե­նան: Ոս­տի­կա­նի մը հան­դի­պու­մը այն­քան չպի­տի նե­ղէր զիս, որ­քան այդ սի­րուն աղջ­կան ներ­կա­յու­թիւ­նը այդ պա­հուն: Ջ­ղա­յին վի­ճա­կի մէջ պաղ վե­րա­բե­րում մը ցոյց տո­ւի: Մ­տե­րիմ­ներ դար­ձած էինք եւ աղ­ջի­կը կը զար­մա­նար իմ ա­նակն­կալ պաղ վե­րա­բե­րու­մէս: ­Տա­րօ­րի­նակ նա­յո­ւած­քով կը դի­տէր, կար­ծես ա­ռա­ջին ան­գամ զիս տե­սած ըլ­լար:

«Ան­պի­տան աղ­ջի­կը կա­տա­րեալ հար­ցաքն­նու­թեան մը սկսած էր եւ բաժ­նո­ւե­լու միտք չու­նէր: ­Ժա­մը 4ին կը մօ­տե­նար: ­Փո­ղո­ցին վա­րի կող­մը նոր շէն­քի մը շի­նու­թեան աշ­խա­տող բա­նո­ւոր­նե­րը աշ­խա­տան­քէ կ­’ար­ձա­կո­ւէին եւ, սո­վո­րա­բար, այդ ա­մա­յի ե­ղող փո­ղո­ցին մէջ բազ­մու­թիւն կար: ­Վայր­կեա­նէ վայր­կեան փա­շան կրնար հաս­նիլ: Փո­ղո­ցին խան­գա­րիչ եր­թե­ւե­կը չբա­ւէր կար­ծես, դեռ կար այս յա­մառ աղ­ջի­կը, որ ան­վերջ կը խօ­սէր ու կը ցրո­ւէր ու­շադ­րու­թիւնս:

«Եւ յան­կարծ վե­րէն լսո­ւե­ցաւ կառ­քի մը դղրդիւ­նը: ­Մէ­կէն մարմ­նէս ան­ծա­նօթ սար­սուռ մը ան­ցաւ, երբ տե­սայ հսկայ ձիե­րը, ո­րոնց բա­շե­րը հո­վէն կ­’ա­լեծ­փէին: ­Կառ­քին մէջն էր Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շան՝ իր թիկ­նա­պա­հին հետ: ­Փո­ղո­ցին միւս ծայ­րը նա­յե­ցայ. Մ. դեռ հա­սած չէր: ­Վայր­կեա­նա­պէս «ցտե­սու­թիւն» ը­սի ­Հե­լե­նա­յին՝ պա­տո­ւի­րե­լով, որ շուտ ներս մտնէ, քա­նի որ «հայրս» կու գար…

«Ան­մի­ջա­պէս քա­լե­ցի միւս մայ­թը, որ­պէս­զի լա­ւա­գոյն դիր­քով մը ա­հա­բե­կու­մը կա­տա­րեմ, բայց քա­նի մը ակն­թարթ ու­շա­ցած ըլ­լա­լուս՝ քիչ մնաց ձիե­րու տակ մնա­յի. ձեռքս վեր­ցու­ցի, բռունցքս ցցած, ձիե­րը խրտչե­ցան եւ ծա­ռա­ցան: Այդ ի­րա­րան­ցու­մին մէջ ա­րագ ոս­տու­մով մը ան­ցայ եւ ցատ­կե­ցի կառ­քին վրայ՝ կո­խե­լով ոտ­նա­տե­ղին: ­Մէկ ձեռ­քով բռնե­ցի կառ­քին յե­նա­րա­նը, քիչ մը ե­րե­րա­ցի, բայց հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւնս կրցայ պա­հել: ­Մինչ թիկ­նա­պա­հը կա­ռա­պա­նին կը նա­յէր ու բա­ներ մը կ­’ը­սէր, ե­րե­ւի հասկ­նա­լու հա­մար ձիե­րուն խրտչի­լը. ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շա­յին աչ­քե­րը հան­դի­պե­ցան աչ­քե­րուս: «Ե­րէն»,- ը­սաւ թիկ­նա­պա­հին: Այս ե­ղաւ սատ­րա­զա­մին վեր­ջին բա­ռը: Աչ­քե­րը սար­սա­փով լե­ցուն էին, երբ ատր­ճա­նա­կիս փո­ղը ուղ­ղե­ցի աջ քուն­քին եւ կրա­կե­ցի: Երկ­րորդ փամ­փուշ­տի մը հարկ չմնաց: Խռ­պոտ ձայն մը եւ փա­շան նստած տե­ղէն տա­պա­լե­ցաւ կառ­քին մէջ, գլու­խը իմ կողմս, գրե­թէ ոտ­քե­րուս տակ: ­Կառ­քը դեռ կ­’ար­շա­ւէր: ­Թեւ­ֆիք Ազ­մին, ա­ռա­ջին շփո­թէն սթա­փած, ատր­ճա­նակ մը հա­նեց ու կը պատ­րաստո­ւէր կրա­կել, երբ ատրճա­նա­կիս փո­ղը ա­նոր ալ ճակ­տին ուղ­ղե­լով, գո­ռա­ցի թուր­քե­րէ­նով.
«- Աթ ա­շա­ղա, կե­պեր­տի­րի­րըմ,- ­Նե­տէ՛ զէնքդ, կը սատ­կեց­նեմ…

«Հ­նա­զան­դե­ցաւ եւ ատր­ճա­նա­կը կառ­քէն դուրս նե­տեց, ա­հա­բեկ դէմ­քով: Ատր­ճա­նա­կիս կո­թո­վը այս ան­գամ սկսայ հա­րո­ւա­ծել կա­ռա­պա­նին կռնա­կին՝ պո­ռա­լով ի­տա­լե­րէն. «Աս­բե­տա, աս­բե­տա». «­Կե­ցի՛ր, կե­ցի՛ր»: ­Խեղճ կա­ռա­պա­նը վա­խէն կը դո­ղար եւ յու­սա­հա­տա­կան ճի­չե­րով զիս վկա­յու­թեան կը կան­չէր՝ ը­սել ու­զե­լով,- ­Տե՛ս, կեց­նել կ­’ու­զեմ, բայց ձիե­րը չեն կե­նար:
Կա­ռա­պա­նը չյա­ջո­ղե­ցաւ կեց­նել ձիե­րը, ո­րոնք վազ­քը շա­րու­նա­կե­ցին մին­չեւ փա­շա­յին տան առ­ջեւ եւ ինք­նա­բե­րա­բար կանգ ա­ռին: Դ­րան առ­ջեւ խափ­շիկ ծա­ռան մե­քե­նա­բար ձեռ­քը ճակ­տին տա­րաւ՝ «թե­մեն­նահ» ը­նե­լու ձե­ւով, բայց փա­շա­յին ին­կած գլու­խը տես­նե­լով՝ այդ դիր­քին մէջ քա­րա­ցած մնաց, ապ­շա­հար: Ա­ռանց կա­րե­ւո­րու­թիւն տա­լու ծա­ռա­յին՝ վար ցատ­կե­ցի կառ­քէն եւ ատր­ճա­նակս ցցած թե­ւովս լայն շար­ժում մը գծե­ցի շուրջս՝ թէ՛ սար­սափ ձգե­լու եւ թէ՛ փա­խուս­տիս ուղ­ղու­թիւ­նը ո­րո­շե­լու հա­մար»…

Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեա­նի յանձ­նա­րա­րո­ւած միակ գոր­ծը չե­ղաւ Իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան վար­չա­պե­տին ա­հա­բե­կու­մը։

Դաշ­նակ­ցա­կան ըն­տա­նի­քի մէջ մեծ­ցած, ­Մեծ Ե­ղեռ­նի ար­հա­ւիր­քը 15 տա­րե­կա­նի իր զար­հու­րած աչ­քե­րով տե­սած ու ապ­րած եւ 18 տա­րե­կա­նին ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ան­դա­մագ­րո­ւած գա­ղա­փա­րա­պաշտ մար­տիկ էր Ա. ­Շի­րա­կեան։ Երբ Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը տո­ւաւ «­Նե­մե­սիս»ի ո­րո­շու­մը եւ յա­տուկ պա­տաս­խա­նա­տու մար­մին մը ա­ռա­ջա­ցուց զայն գոր­ծադ­րե­լու հա­մար, ­Շի­րա­կեան ա­ռա­ջին­նե­րէն ե­ղաւ այն ե­րի­տա­սարդ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րուն, ո­րոնք կա­մա­ւոր ներ­կա­յա­ցան, որ­պէս­զի ար­ժա­նա­նան վրի­ժա­ռո­ւի պա­տո­ւին եւ ընդգր­կո­ւին ար­դա­րա­հա­տոյց ընտ­րեալ­նե­րու փա­ղան­գին մէջ։
Շի­րա­կեան վստա­հու­թիւն ներշն­չող նկա­րա­գիր ու­նէր եւ ար­ժա­նա­ցաւ ա­հա­բե­կի­չի կո­չու­մին։

Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեա­նի ա­հա­բեկ­չա­կան մկրտու­թիւ­նը կա­տա­րո­ւե­ցաւ ­Պոլ­սոյ տխրահռ­չակ հայ մատ­նի­չին՝ ­Վա­հէ Իհ­սա­նի (Ե­սա­յեան) ա­հաբ­եկու­մով։ ­Հե­տե­ւե­ցաւ ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շա­յի ա­հա­բե­կու­մը։ Իսկ ազ­գա­յին ու պատ­մա­կան իր այդ պան­ծա­լի ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան ա­ւար­տեց՝ Ա­րամ Եր­կա­նեա­նի հետ միա­սին ա­հա­բե­կե­լով, ­Պեր­լի­նի մէջ, 1922ին, թրքա­կան պե­տու­թեան ցե­ղաս­պան ղե­կա­վար­նե­րէն ­Պէ­հաէտ­տին ­Շա­քիրն ու ­Ճե­մալ Ազ­մին։

Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հա­բե­րո­ւած ու այ­սօր ար­դէն սրբա­դա­սո­ւած մեր Նա­հա­տակ­նե­րու Կ­տա­կին ար­ժա­նա­ւոր ար­դա­րա­հա­տոյ­ցը, այ­լեւ գա­ղա­փա­րա­կա­նօ­րէն սրբա­դա­սո­ւած ազ­գա­յին հե­րո­սը կը հան­դի­սա­նայ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան։