Ամեն օր թուրքերը բռնում էին հայերին և մեր աչքի առաջ կախում կամ մորթում

«…1915 թ. լուր հասավ, որ պարոն Իշխանին մեր հարևան Հիրճ գյուղում սպանել են:Այդ այն ժամանակն էր, երբ թուրքերը Ջևդեթ փաշայի միջոցով մեր մեծերինկանչում և գլուխները ուտում էին: Այդ ահռելի օրերին պր. Իշխանին հանկարծակիսպանում են և գցում են հորը: Չբավարարվելով դրանով, նրա երկու երեխաներինևս ողջ-ողջ գցում են հորը: Մենք որ այդ լսեցինք, հայրենակիցներով իրարանցանք: Մենք սկսեցինք պատրաստվել թուրքերի հարձակմանը:

1915 թ. մարտի 5-ին հուժկու հրետանու ձայն լսեցինք: Ժողովուրդը հավաքվեցհրապարակ և գնաց, լցվեց եկեղեցի: Թուրքերն արդեն նախօրոք զորահավաք էինկազմակերպել և բոլոր երիտասարդներին հավաքել: Քանի որ երիտասարդ չէրմնացել, մերոնք ստիպված էին դիրքերը թողնել-գնալ հարևան գյուղերը: Մենքգնացինք Կյուկյանց հայկական գյուղը: Այնտեղ մի քանի հազար մարդիկ էին, մեզտեղավորեցին մարագների մեջ: Ամեն օր թուրքերը բռնում էին հայերին և մերաչքի առաջ կախում կամ մորթում էին: Դրանցից մեկն էլ իմ հորեղբայր Պետրոսնէր: Նա ռանչպար էր: Երբ տեսանք Պետրոսին այդ վիճակում, մենք չճանաչեցինք:Մեզ առանձնացրին հատուկ մարագի մեջ: Դուռը փակեցին ու մեզ վրա պահակնշանակեցին: Մենք այդ ահավոր դեպքերից սարսափած` ուզում էինք փախչելայդ գյուղից: Մարագում նույնիսկ անասնակեր չկար:

Մեզ հաջողվեց դուրս պրծնել, գնալ գյուղ, մերոնց գտնել: Հաջորդ օրըբարձրացանք լեռները, որոնք շատ անտառախիտ էին: Մենք Քըռքըռ լեռանլանջին էինք: Մեր գյուղի դիրքն այնպիսին էր, որ մենք սարի լանջին էինքապրում: Շաղբաթի ահռելի գետը և Շամիրամի ջրանցքն էին անցնում մոտից:Մենք բարձրացանք լեռան գագաթը, անտառի մեջ, տեսանք, թե ինչպես թուրքերըև քրդերը մեր անասունները, անկողինները, մեր սպիտակեղենները թալանումէին: Մենք տեսանք, որ ամեն առավոտ թուրքի լամուկները գալիս են, սկսում ենկրակել ինչ-որ թիրախի վրա: Երբ թուրքերը հեռացան, մեր տղաները իջան ումոտեցան, տեսան, որ այդ թիրախը իմ պապի գլուխն էր: Անխիղճ թուրքերըպապիս թաղել էին հողի մեջ կենդանի-կենդանի, գլուխը թողել էին դուրսը ևկրակում էին անընդհատ: Երբ վերադարձանք գյուղ, պապիս մարմինը, որ արդենքայքայված էր, մի կերպ թաղեցինք:

Թուրքերը և քրդերը մեր անասունները տանում էին: Մեր գյուղացի Կակոսենք, որշատ հարուստ էին, քառասուն զույգ գոմեշ ունեին. դրանցից մեկը` Մարալըփախչում ետ է գալիս ու մտնում իր փարախը: Ինչո՞վ էինք ապրում լեռներում: Մեզպահում էին մեր ոչխարները: Մեր շները առավոտյան տանում էին ոչխարներին,արածացնում և երեկոյան բերում: Մենք կթում էինք և ապրում: Օրերից մի օրհարևանի տղան գոռում է` Սիրա՜կ, քեռիդ եկել է: Մենք կորցրել էինք մեր քեռուն:Դա Արշակ Մխիթարյանն էր: Նա մեզ սկսեց տիրություն անել:

Չեմ կարող մոռանալ 1915 թիվը, երբ մենք լեռներով, գյուղերով անցանք. մարտամիսն էր` անձրևային, բուք, սոսկալի ցուրտ: Վերջին գյուղը, որ Վարագ էրտանում, դա Բերդակն էր: Մենք այնտեղ տեսանք փողոցներում մերկ, սպանվածմարդիկ, որոնք ուռել էին և նեխել: Հոտում էին: Մենք այդ բոլորի միջով անցանքդեպի Վարագ: Լուսաբացին Վարագի լեռներում թուրքերը, որ դիրքեր էին բռնել,մեզ տեսան և սկսեցին կրակել մեզ վրա: Ժողովուրդը սարսափահար լաց էրլինում: Վարագը մեր սրբավայրերից մեկն է, որտեղ մի շարք եկեղեցիներ կան,Խրիմյան Հայրիկը այնտեղ դպրոցի տնօրեն է եղել: Մեզ տեղավորեցին գոմերում:Վարդապետները մեզ երկու հարյուր գրամ հաց էին տալիս` զրկելով իրենցբերնից:

Չեմ մոռանում, երբ մեզ տեղավորեցին գոմերում, մի գիշեր, կես գիշերին, մեկ էլ միհսկա ոտք իմ փորի վրա ծանրացավ: Ես գոռացի: Բոլորը վախեցած արթնացան,լույսերը վառեցին, տեսանք` գոմեշ էր:

Մեկ-երկու ամիս այնտեղ մնալով` մենք փախչում էինք ու մոտենում Վանին:Միշտ գիշերով էինք գնում, քանի որ ցերեկը մեզ հետապնդում էին:

Երբ Վանին մոտեցանք ու Քաղաքամեջ պիտի մտնեինք, թուրքերը կանգնեցրին,սկսեցին տղամարդ փնտրել: Վանի հերոսները հեռադիտակով նայում էին,սկսեցին կրակել: Թուրքերից ոմանք ընկան, ոմանք փախան, և մենքազատվեցինք, մտանք Վան: Քաղաքում կային նաև օտարերկրյահյուրպատոսներ: Մայրս եղբորս հետ հենվել էր մի սյան վրա, ասաց` տղերք,ականջ արեք, տեսեք: Մենք լսեցինք, որ իրոք ձայն կա: Երևի հեռագրասյուն էր:Մայրս ասաց` կանչեք ձեր հորը, Ամերիկայից թող գա:

Վանում մեզ տեղավորեցին դպրոցի շենքում: Ամեն առավոտ Վանի փողայիննվագախումբը նվագելով ման էր գալիս` երեխաները նրա ետևից: Արդեն Վանիապստամբությունն սկսված էր: Մի հայ ասաց մեզ` երեխաներիս. «Գնացե՛քփամփուշտներ հավաքեք, բերե՛ք, որ նորը պատրաստեն»: Մենք գնացինքփամփուշտներ հավաքեցինք, տվեցինք արհեստանոցին:

Հասավ օրը, երբ կռիվն ուժեղացավ Վանում, Այգեստանում:Վասպուրականցիները, որ հավաքվել էին այնտեղ, մեծ կամքի ուժովպաշտպանեցին և՛ Այգեստանը, և՛ Վանի կենտրոնը` Քաղաքամեջը: Մերոնք ուժեղմարտեր մղեցին և՛ Այգեստանում, և՛ Քաղաքամեջում: Թուրքերը լսելով, որռուսական զորքը Սալմաստից գալիս է Վան, խուճապահար սկսեցին հեռանալ:Մերոնք հարձակվեցին, ոչ միայն թուրքերին ոչնչացրին, այլև մեծ ավար ձեռքբերեցին` հրետանի, փամփուշտներ և այլն:

Մայիսի 6-ին Վանի բերդի վրա ծածանվեց Հայաստանի դրոշակը:Վասպուրականցիները մեծ սիրով ընդունեցին ռուսական զորքերին և հայկամավորներին` Անդրանիկ փաշայի ղեկավարությամբ: Երբ ուրախություն էրհամատարած, մեզ մոտեցավ մի ռուս օֆիսեր և նկարեց` ես էի, մայրս էր ևեղբայրս: Այդ ժամանակ սկսում է Ռուսաստանի հեղափոխությունը, որըհարկադրեց ռուսական զորքին ետ վերադառնալ Ռուսաստան, որոնց հետ նաևշատ գաղթականներ` դեպի Հայաստան:

Գաղթեցինք դեպի Հայաստան: Ճանապարհն անցնում էր խոր ձորերով և ահռելիգետերով: Այդ ժամանակ նորից թուրքերը ուզում էին կտրել մեր ճանապարհը:Մեծ կորուստներ տվեցին հայերը` այդ գետերի կամուրջների մոտ: Ժողովուրդըխռնված, անասունները ևս, մայրը գցում էր երեխային, ինքը գետն էր նետվում:Վերջը մեր կամավորական ջոկատների օգնությամբ, փշրված, սոված, ծարավանցանք Արևելյան Հայաստան:

Առաջին հանգրվանը եղավ Օրգովի ռուսական սահմանապահների մոտ: Այդտեղմեզ շատ լավ դիմավորեցին ռուս սահմանապահները: Մեզ լավ ընդունեցին, հացտվեցին, կերակրեցին:

Եկանք հասանք Իգդիր` Սուրմալու: Սուրմալուի Հախվերիս գյուղում եսաշխատեցի որպես բատրակ: Պահում էի երկու գոմեշ: Մի օր նախքան տունվերադառնալս վազեվազ գալիս է իմ քեռին և գրկում է ինձ` ասելով. «Հայրդ եկել է,աչքդ լույս»:

Հայրս արդեն մեզ տիրություն արեց:

Նա կրթված մարդ էր, եղել էր Ամերիկայում և ահա 1917 թվին վերադառնալովԱմերիկայից, գալիս գտնում է մեզ: Հայրս մեզ վերցրեց Իգդիրի Հախվերիս գյուղից,բերեց Երևան, որտեղ մենք երկու ամիս ապրեցինք, հետո գնացինք Ավան գյուղը:Մեր գերդաստանից քսանյոթ հոգի զոհ էինք տվել…»

Վերժինե Սվազլյան, Հայոց ցեղասպանություն. Ականատես վերապրողներիվկայություններ, Երկրորդ համալրված հրատ., Երևան, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն»հրատ., 2011, վկայություն 35, էջ 138-139