Երզնկայի առաջնորդի նամակը` Զավեն պատրիարքին. մայիսի12,1915 թ.

Ա.-Թէքէլիֆի համար ինչ որ առին թուրքերէն, տասնապատիկը առին հայերէն: Ձիեր, ջորիներ կը բերէն հայ վաճառականներու դրան առջեւու ինչ որ կը գտնէին խանութին կամ մաղազային (մթերանոց) մէջ, նոյնութեամբ կը բռնէրն ու կը տանէին, հոգ չէ թէ բեռցուածներու շատերը յարմար, բաւական էր հայերու քովկը գտնուին եւ անոնց մաղազաինէն կը պարպէին: Իսկ երբ գրաւումի կարգը թուրքերուն կուգար, գումիսիոնի (բռնագրաւող յանձնախումբի) անդամները նախապէս անոնց լուր կուտային մէկ օր առաջ թէ պիտի գային. Ասոր վրայ, անոնք խանութի ապրանքները տուն կը փոխադրէին: Իսկ եթէ ոեւէ հայ աննշան բան մը փոխադրելլու ըլլար, փողոցներու գլուխը կեցող դէտեր իսկոյն կը բռնէին ապրանքները, փոխադրողները կ’առաջնորդէին բանտ եւ հոն խիստ խոշտանգումներէ յետոյ, կը ղրկէին Կարին` պատերազմական ատեանին: Շատ մը հայեր այսպեէս ի զուր պատերազմական ատեան ղրկուեցան:

Բ.-Քառեակի (բռնագրաւող Յանձնախումբը) խորհրդով եւ արտօնութեամբ, զինուորական մուսաֆաթի գրագիրներէն Հագգը պէյ շուկան Սարգիս Ստեփանեանի վաճառատունը կը մտնէ եւ հոն կանչելով աչքի զարնող հայերը, երկու օրուն մէջ 300 ոսկի դրամ կը գանձէ, եւ իբրեւ ձեւակերպութիւն շատ աննշան գումար մըն ալ թուրքերէն կը գանձէ: Բնաւ յայտնի չէ, թէ այս գումարները ուր±ծախսուեցաւ կամ ուր± ղրկուեցաւ: Քառեակը ամէն ինչ է այստեղ, ոչ ոքին իրաւունք տրուած է անոր որոշումներուն կամ գործադրութեան դիտողութիւն ընել, կամ հարցում ուղղել: Արդէն կողոպտուողը հայն է ու թէեւ հայը բերան ունի, բայց այս պարագային իր լեզուն բերնին մէջ չի դառնար:

Գ.- Շուկաները պարպել է յետոյ, կարգը կուգայ տուներու խուզարկութեան: Չարագործ ոստիկանները ոչ արձունքի կը խնայեն եւ ոչ ալ զգացումի: Խուզարկութեան միջոցին, կիներու սնտուկներու զգեստները կը քրքրեն, զէնք ու պոմպա փնտռեկու համար եւ պատահի որ պզտիկ զէնքմը կամ որսի հրացան մը ու փամփուշտներ գտնուին, իսկոյն կը բանտարկեն եւ ծեծել է յետոյ, կը զրկէին պատերազմական ատեանին: Երեկոյ մը ուշ ատեն, Արամ Սրապեանը եւ խնձորեկացի Փիլլիպոսը կը տնին բանտ եւ այն աստիճան կը խեխեն, որ շաբաթներով անկողնի կը ծառայեն: Մի քանի օր յետոյ, Արամ  աշոտը կը ձգեն, իսկ Փիլլիպոսը Կարին կը ղրկեն: Փերզակ Սմանեան Հմայեակի տունը կը խուզրկեն, որ ամիս մը առաջ վարձած է եղեր: Տանը թունիրի տակէն շատ հինէն մնացած ջրհորի նման փոս մը երւան կ’ելլէ: Այս գիւտին վրայ Հմայեակը այնքան կը ծեծեն, որ ոտքի կենալու անկարող վիճակի կը մատնուի եւ 15 օր տունը հիւանդ կը պառկի: Երբ խեղճը անկողնէն կ’ելլէ, անմիջապէս կը բռնեն ու բանտ կը կոխեն:

Բանտին մէջ մահու չափ ծեծելէն վերջը, աքցանով մատներու եղունգները եւ գլխի մազերը բոլորը կը քաշեն: Խելակորոյս կ’ըլլայ եւ երբ ջուր սրսկելով, կ’ուշաբերի անընդհատ կը ծեծեն, հարցնելով թէ ի±նչ պահուած է փոսին մէջ: Երբ խեղճը իր բան մը չգիտնալը կը յայտնէ, տանջանքը աւելի եւս կը սաստկացնեն: Ամենէն ետքը տաճկերէն թուղթ մը կը ներկայացնեն եւ բռնի ստորագրել կուտան, երեն մէջ գորուած է եղեր թէ փոսին մէջ զթնք ու պոմպա պահած են եղեր: Յետոյ զինքը կը զրկեն Կարին, իսկ ստորագրուած թուղթը ցարդ երեւան չելաւ: Տեսնենք վաղը ի±նչ հրէշային նախճիրներ գործել տալու դուռ պիտի բանայ: Քաղաքին մէջ ծատերու տուները խուզարկեցին, բարեբախտաբար ոչինչ չգտան: Քառեակի նպատակն է անցեալ տարուան պոմպայէն հետք գտնել, որ ամբողջ հայութիւնը փճացնեն Երզնկայի մէջ: Քաղաքէն յետոյ, կարգը կուգայ գիւղերուն:

Դ.- Ժանտարմայի յիսնապետ Սիւլէման էֆ. Երեսուն ոստիկաններով Մարտ 14ին Միննի գիւղը կ’երթան: Նախ գիւղացիներէն հարիւր ոսկի կը պահանջեն, առանց ըսելու թէ որու± հրամանաւ, եւ ինչ± նպատակի համար: Գիւղացիները այդքան ոստիկաններու ներկայութենէն ահաբեկուած չեն իսկ հարցներ թէ այդ ինչ դրամ է: Միայն կ’աղաչեն, որ աւելի դիւրամատչելի գումար մը պահանջուի, որ պարտքու խարճով կրնան ճարել: Շատ աղաչանքէ յետոյ, 50 ոսկիի որոշում կուտան եւ հարեւաններէն փոխ առնելով 64 ոսկի դրամ կը հաւաքեն: Դրամի գանձումէն յետոյ, մինչեւ առաւօտ կերուխում կ’ընեն եւ առտուն կանուխ կը սկսին խուզարկութեան, կը ծեծեն այրերը, կիները եւ զաւակները եւ պոմպա կը պահանջեն:  Ծեծուողները, անոնց պարագաներու լացն ու կոծը եւ ատոր դիմաց տաճիկներու հրէշային քրքջոցը ամենէն ահռելի տեսարանն է, որ կը պարզէ: Գիւղին քահանան հինգ անգամ կը ծեծուի, իսկ երբ թուրքերը զայն ծծելէ կը յոգնին, կը դիմեն այլեւայլ ճիւաղային հնարքներու. Օրինակ, սենեակի մէջ կը բանտարկեն ու վրանին հրազէն կը պարպեն: Օթելճի Հաֆըզ անուն հրէծ մը, Սահմանադրութենէն յետոյ, որ Մարթինի հրացաններ կը տանի այդ գիւղը եւ սուղ գիներով կը ծախէ, այժմ ցուցմանքներ կծընէ: Ճարահատեալէ զէնք ունեցողներու անունները կուտան: Զէնքերը հաւաքելէ յետոյ, սուր մը կը կախեն քահանայի մէջքը, ֆիշեկլիք մը կուրծքին, հրացան մը ուսին, միւսներն ալ նոյն կերպով, քահաննան առջեւին ջգած, կը բերեն քաղաք, եւ դիտմամաբ բազմամարդ փողոցներէն անցնելով, բանտ կը տանին: Բանտին մէջ ալ ծեծելէ յետոյ, աւագ Որբաթ օր 40 չափ գիւղացիներու հետ Կարին ղրկեցին:

Ծեծի ազդեցութենէն եւ վախէն կիներ կը վիժեն. Հարս մը եւ երիտասարդ մը վախէն կը մեռնին ու քանի մը հոգի ալ վտանգաւոր կերպով հիւանդ են: Այս գիւղը մինեւ հիմա բազմաթիւ թէքէլիֆներ տուած է: Աշարի, էղանի, էմլաքի եւ թիճարէթի համար 2000 ոսկ. Տուրք կուտայ կառավարութեան, այսօր սակայն մոխիրի վրայ նստած է: 

Այս բոլոր պատահածները, բոլոր քահանաներու ստորագրութեամբ թագրիր մը ներկայացուցինք կառավարիչին, որուն պատճէնը արդէն յղեցինք փերդ Սրբազանութեան մարտ 20 թուակով: Գիրը կարդալ է յետոյ, կառավարիչը ըսաւ.-Ինչ± իրաւունքով այսպիսի գիր մը կը գրէք: Կը պատասխանեք, թէ ոչ ապաքէն բարեխնամ կառավարութիւնը հայոց առանձնաշնորհում տուած է, որով արտօնեալ ենք հանրութեան վերաբերեալ խնդիրներու մասին թագիրի գրել եւ խնդրանք ընել: Կը պատասխանէ կառավարիչը, թէ հիմա երիտասարդ կառավարութիւն է, որ ձեզի առանձնաշնորհում չի կրնար տալ, հետեւաբար իրաւունք չունիք գիր տալու, դիտողութիւն ընելու,կառաւորութիւնը ինչ ուզէ, կ’ընէ: Եթե ուզեմ այս գրով ձեզ կը յանձնեմ ընդհանուր Դատախազին եւ դուք ալ բանտ կ’երթաք գիւղացիներու քովը: Պեյ էֆ. Ըսինք, չենք ուզեր կառաւորութեան գործերուն խառնուիլ, միայն թէ ոստիկան մը ինչ իրաւունքով հինգ անգամ կը ծեծէ քահանայ մը մեռցնելու աստիճան. նոյնիսկ կը ծեծէ կիներ, պզտիկ տղաքներ եւ աղջիկներ անոնցմէ պոմպա պահանձելով: Անոնք ինչ± գիտեն պոմպան ինչ է: Հեռնէն բռնեցիք գիւղացիները, որ զինուած քաղաք կը բերէք ժողովուրդը գրգռելու համար: ան պատսախանեց.-ցարդ երկրին վաճառականութիւնը ձեր ձեռքն էր, յետ այսու քմէն բան պիտի առնէնք ձեր ձեռքէն. Ես առաջնորդարանը չեմ ճանչնար, իբրեւ կրօնաւոր լոկ կրօնական գործերու կը խառնոիք, ակնից անդին գործ չունիք, եւ այլն:

Ե.- Մեղուացիք գիւղի մէջ, յիսնապետ Սիւլէյմանը, օժանդակ ունենալով գիւղին չարագործ միւտիրը` Ատելե, նոյն վերաբերմունք կ’ունենայ; Նախ դրամ կը հաւաքեն, յետոյ խուզարկութիւնը ապարդիւն ըլլալ, կը  ստիպեն գիւղացիները, որ դրացի թուրքերէն զէնք գնեն: Սաստիկ ծեծի տակ գիւղացիները կը պարտաւորուին իրենց ինչքը ծախելու եւ թուրքերէն զէնք գնելու: այս բոլորէն յետոյ, քահանան քանի մը գիւղացիներու հետ, կը ղրկեն Կարին:

Մեղուացիքէն յետոյ կ’երթան Արկան գիւղը. Հոս ալ աւելի զարգացած կերպով նոյն մեթոտները կը դնեն. 60 ոսկի առնելէ ետքը, խուզարկութեան պատրուակով կիներու զարդեղէնները կը կողոպտեն: Ծեծը զարհուրելի չափի կը հասնի, մէկը ոտքերուն, միւսը գլխուն վրայ կւ նստի, խեղճ դատապարտեալը 200 հարուած կ’ուտէ, կրկին ու կրկին սթափեցնելէ ետքը: Քանի մը կիները ծեծի տակ մարեցան: Սիւլէման կ’ըսէ, մինչեւ հիմա զէնք ունենալու իրաւունք ունէիք, հիմա իրատէ (պետական հրաման) ունիմ  ձերբակալելու, զէնքերը ուզած ձեւովս ձեզմէ առնելու: Այս գիղին մէջ չլսուած  բան մըն ալ պատահեր է: Մոլլա գիւղէն Աւետիս Ղենիկեան եւ մխթար Համբարձում Ծետրոսեան, որոնց ոստիկանները միասին տարած էին, երբ ծեծէն բոլորովին կը նուաղին, կը քաշեն արտաքնոցը եւ հոն վրանին երկու կերպ աղտոտելէն ետքը, առուի ջուրը կը նետեն: Ասկէ զատ միւտիր Ատելը, Շաէիրը եւ Ուղղամը 3-4 ժամ հայ կնոջ մը տունը կ’երթան, կը մնան: Յետոյ կինը ծեծի տակ մեռաւ: Քանիներ ալ հիւանդ են տակաւին:

Մեծ Ագարակ գիւղին մէջ, խուզարկութիւններ կը կատարեն սոյն խուժդուժ միջոցներով, 90 ոսկի կ’առնեն եւ 6 հոգիկը ղրկեն Կարին պատերազմական ատեանին: Մոլլա գիւղը նոյն  բախտին կ’արժանանայ: Տաճըկի մէջ չէթէները պատւոյ խօսքեր կ’ըսեն, որով հարս ու աղջիկ լեռը կը փախչին: Դեպք տեղի կ’ունենայ Զատկի ճրագալոյսին: Չէթէները եկեղեցի կը խուժեն, ժողովուրդը լեղապատառ կը փախչի: Պատարագը կ’ընդհատուի, քահանան կը խոշտանգուի:

Զ.- Մահմուտ Պէքիր գիւղին մէջ, նախ մեղմ կը վարուին, երեք հոգի բռնելով, քաղաք կը տանին: Սիւլէյմանը այդ երեէն 15 ոսկի կը պահանջէ, որպէսզի չբանտարկէ: Դրամը առնելէ յետոյ, կը տանին բանտ, անկէ կը անեն ու կը տանին Սիւլէյմանին տունը, ուր օթելճի Հաֆըզ, Ճեռալ օղլու Շաքիր եւ ուրիշ իժեր սարսափելի կը ծեծեն. Երեքն ալ կը նուաղին, ու երբ կը սթափին, կը տանին արտաքնոց եւ վրանին կը միզեն: Երկար ատեն հոն մնալէն ետքը նորէն կը տանին Սիւլէմանին տունը ու կը սկսին աքցանով եղունգները քաշել, մէկուն ալ երկու մատը աքցանով կը թրցնեն: Կը հարցնեն, զէնքերու տեղը, դաշնակցականներուն անունները, եթէ չըսէք ձեզ կը ստկեցնենք: Պատասխան չառնելով, կը սկսին մատներնեն կտրել, միսերնին աքցանով փրցնել, ոտքերով կոխկռտել, վերջապէս չտեսնուած եւ ճլսուած բաներ: Դիմեցի կառավարչին, որ խոստացաւ պատժել եւ բանտարկել Ճեռօղլուն եւ Շաքիրը: Քաջալերուած նորէն դիմեցի երկու գիւղի մէջ ծեծէն մեռած կնոջ մը համար, խնդրելով որ դիազննութիւն կատարուի: Ասոր վրայ կատղած գազանի պէս, պոռռաց երեսիս.- Ալ մեզի չէք կրնար խաբել, ալ ձեր դիմաց կառավարութիւն մը չլայ եւ այլն: Հիմա ձեռքերդ կապուած Կարին կը ղրկեմ քեզ, ասոր նայէ, Կ’ամբաստանէ, որ խտրութիւն կը դնենք: Կէս ժամ մաքառելէ յետոյ, յուսահատ,  երկու քահանայ  առնելով դիմեցի իւլեմաներուն, պէյերուն, բայց անօգուտ: Բոլորն ալ կը վախնան կառավարիչէն… կը մեղքնան…. Շեյխին մէկը խորհուրդ տուավ համբերել: Երեք չարագործ ոստիկանները ոչ միայն մեր բողոքին վրայ, այլ իրենք իսկ ըսած են, թէ գիւղերէն 300 ոսկի առած են եւ միայն 180 ոսկի տուած են կառավարութեան: Ասկէ զատ ալ, գրաւած զէնքերու մեծ մասն ալ իւրացուեցան են: Այս երեքը ատեանին չյանձնուեցան, ազատ արձակուեցան:

Աղբիւր՝ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Արխիւ¸ Պոստոն¸ ԱՄՆ