Տրապիզոնի անտառներում թաքնված հայերի նամակը (20 Դեկտ.,1915)

Այս արխիվային հազվագյուտ վավերագիրը (աղբյուր` Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության Արխիվ, Բոստոն, ԱՄՆ)ներկայացնում է 1915-ին Տրապիզոնի կոտորածներից փրկված և անտառներում ապաստանած մի խումբ հայ երիտասարդների ոդիսականը:

Հաւանաբար արդէն լսած կը լինէք մեր ցաւագին դժբախտութեան մասին.

 մանրամասնութիւններու մէջ մտնելու կարիք չկայ. ահա հակիրճ կերպով եղելութիւնը:

 Յունիսի 18-ին, կառավարութեան կողմէ  յայտարարուեցաւ մեզ հինգ օրուայ մէջ պատրաստուիլ աքսորուելու համար ընտանեօք, մեր ցոյց տուած անհաւատարիմ ընթացքի պատճառաւ: Այս հինգ օրուայ մէջ ամէն միջոցի դիմեցինք. ամէն տեսակ երաշխաւորութիւն եւն  ցոյց տուինք

յայտարարութիւնը ետ առնելու, ամենավերջը գոնէ առնուազն որոշ չափով մեղմացնելու համար, այսինքն միայն յեղափոխական կամ վտանգաւոր ճանչցուած անձերը աքսորելու, իսկ

մնացած անմեղները, կին, երեխայ եւն եւն ետ ձգելու:

 Քոնսիւլներու, կրօնական պատասխանատու անձերու դիմել, աղաչել, խնդրել ոչ մէկ արդիւնք չունեցաւ,

 ընդհակառակը մեր դժբախտութեան պատճառներուն նպաստեցին: Որովհետեւ […] շարունակ 

յոյս տուին որ կ’աշխատինք մեծ զիջումներ ընել տալու, ու յաջողութեան մեծ յոյսունինք, ապահով եղէք,

 մի վախնաք եւն:

 Թերեւս այս խօսքերը եթէ չլինէին կազմակերպուած ուժի, զէնքի դիմէինք եւ որոշ արդիւնք ձեռք բերէինք.

 թէեւ խոշոր գործ անկարելի էր սպասելքանի որ 20-25 հոգի, աչքառու ընկերներէն յանկարծակի առաջին 

օրը ձերբակալելով, ծովամոյն ըրին (ըստ իրենց աքսորեցին), ուրիշներ արդէն զինուորութենէ փախստական 

ասդին անդին փախած հեռացած էին. այնպէս որ մնացած տղաները երաշխիք 

չէին ցոյց տար դիմադրելու,  բայց եւ այնպէս կ’ըսեմ, եթէ կսկիծի ու այդ տրուած յոյսերու տպաւորութեան 

տակ չշուարէինք, յիմարացած  չըլլայինք, թերեւս նորէն օգտակար բան մը կարենայինք ընել:

 Սակայն այսպէս թէ այնպէս իրականութիւնը այն եղաւ, որ առանց աննշան զիջումի մը ճիշդ յայտարարութեան

 համաձայն Յունիսի 23էն սկսած աքսորեցին (որպէս թէ) առհասարակ բոլոր հայերին. մինչդեռ իրականին մէջ

 ճանապարհին մորթոտեցին, կտրտեցին, ականատեսները սարսեփելի դէպքեր կը պատմեն, նորածիններ սուինի 

ծայրը անցնել, ջահել աղջիկներու ուկիներու լլկում ու 

ահռելի տանջանքներ պատճառել սովորական բաներ են եղած.

 իսկ չափահասկարգ մը գեղեցիկ աղջիկներ ու կիներ քաղաքին մէջ եւ շրջակաները կնութեան 

առած են, բռնի իսլամացնելով. կան նոյնպէս բաւականաչափ տղաներ անչափահաս, որոնք նոյնպէս

իսլամացնելէ վերջ, որպէս իրենց զաւակը կը պահեն: Դեռ զրոյց կը շրջի թէ մաս մը իսկապէս աքսորուածներ

 կան, Մուսուլ, Գոնեայի շրջանները, բայց այս բանը հաւատալի չի թուիր մեզ:

Գալով, ինքնապաշտպանութեան դիմելով, փախուստ տուող, եւ անտառը ապաստանողներու մասին: 

Գլխաւորապէս Շանայի շրջանի հայերը չյանձնուեցան. կ’ըսեն թէ 300-500 անձեր (տղայեւ կին ալ մէջերը 

լինելու պայմանով) իրենց  անտառները ապաստանած են զէնքով. Յաճախ ժանտարմներ կ’ուղարկուին ձերբակալելու. 

սակայն, առ հասարակ զոհերը թուրքերու կողմէ կըլինին, ձեռնունայն կը վերադառնան. միայն վերջին անգամ 3 զոհ 

տուին մերոնց, ի դիմաց 9 ժանտարմայի (4-ը մեռած, 5-ը վիրաւոր). ապահովաբար երբեք ձեռք չեն անցնիր, եթէ միայն երկար չտեւէ դրութիւնը եւ ռազմամթերքնին այսպէսով չսպառի, որովհետեւ երբեմն 24 ժամ շարունակ 

փոխադարձ հրացանաձգութիւն տեղի կ’ունենայ: Ասոնց հետ մեր յարաբերութիւնները խզուած են մինչեւ հիմա. 

թերեւս նոր միջոց մը ճարենք յարաբերութեան. իրենց մասին կ’իմանանք միայն:

 Նամակաբերս եթէ յաջողի անձամբ նամակս ձեզ հասցնել, արդէն կը պատմէ իմ մասին. Իսկ կարող է պատահիլ, 

որ փոստարկղի միջոցաւ ուղարկէ. Այդ պարագային ստիպուած եմ մանրամասնութիւններ տալու իմ գործի մասին:

 Նամակաբերիս հօրեղբօր որդին, որ վրացի ազնիւ անձ մըն է, ամէն զոհաբերութիւն յանձն առաւ հակառակ այնքան 

խստութիւններու. ամէն ջանք ի գործ դրաւ քաղաք մնացած այնքան աղջիկներու հետ միասին ազատելու: Ես մի քանի օր ասոնց մօտ մնալէ վերջ, իմանալով որ ուրիշ անտառի մը մէջ փախստական հայեր կան, փութացի քովերնին: Հիմա այդ ազնիւ վրացին կը պահէ փոքրիկներ, իսկ ես անտառն եմ մօտաւորապէս 90-100 հոգիի հետ։

 Ասոնց մասին ահա մանրամասնութիւններ: Կէսը անչափահաս տղաներ եւ կիներ են. Մնացած տղամարդկանց հազիւ 15-20

 հոգին կարգին զէնք ունին, մնացածները  անզէն են, արդէն գրեթէ բոլորը գիւղացիներ են ու խեղճ ու կրակ: Մեզ ալ շրջապատեցին քանիցս, բայց օգուտ չունեցաւ. շատ հեշտ չէ անտառներէ մեզ ձեռք ձգել: Միայն աննկարագրելի

 թշուառութիւն ու խեղճութիւնկը տիրէ մերիններու մէջ. շրջակայի  յոյն գիւղացիք օգնած ու կերակրած են հազիւ հազ բաւելի չափով, իսկ բռնութիւն գործ ածել հաշուի չի գար, աւելի կը վտանգէ մեր գործը: Վերջերս գիւղացիք շատ կը դժուարանան, որովհետեւ հոդ բաւական տնտեսական տագնապ գոյութիւնունի. ամէն ոք ինքզինքը կը հոգայ:

Մի քանի եւրոպացիներու դիմեցինք դրամական օգնութեան համար, շատ անբաւական գումարուղարկեցին: Վիճակնիս 

աննկարագրելի է, ձմեռը եւ ցուրտը շատ կը նեղեն մեզ. եթէ դրամ լինի բաւականաչափ կարելի է գոնէ կիներն ու տղաքը

 յոյներու տուներու մէջ տեղաւորել, որովհետեւ վերջերս կառավարութիւնը թոյլ կը շարժի դէպի մեզ, նոյնիսկ յայտարարեց

 որ փախստականներ եթէ կան գան յանձնուին, «այլեւս վտանգ չկայ» ասոր վրայ խիստ նեղուողներ ուրիշ տեղերէ 10-ի չափ քաղաք իջան, իսլամացած են ու կը գործեն ազատ առ այժմ: Խնդիրը այս սրիկաներու լարած թակարդի շուրջ չէ. խնդիրը հոն է, որ այս խօսքերը ու դէպքերը քիչ քաջութիւն կըներշնչեն  յոյն գիւղացիներու, որոնք առաջուայ չափ չեն սարսափիր հայեր պահելէ, միայն թէ դրամ լինի, դրամ ու միշտ դրամ. 

կարճ՝ դրամով կարելի է մեր կեանքը փրկել:

 Վերջացնելէ առաջ ասեմ նաեւ թէ քանի երկար տեւէ դրութիւնը, եւս որքան ուշանայ օգնութիւնը, այնքան կը 

ծանրանայ եւ կը կնճռոտի մեր գործը:

 Սպասելով ձեր անմիջական աջակցութեան,

 Սրտագին բարեւներով

 Ի դիմաց փախստական հայերու

 Ստորագրութիւն

 Տրապիզոն, անտառ

 20 Դեկտ./2 Յունուար 1916