Հույս չունենաք, որ չեմ վերադառնալու. Վահրամ Մխիթարյանը գնացել, բայց չի հեռացել հայրենիքից

«Գառան պստլիկ գլխին կոտոշ էր ծլում։ Վիզը պնդվում էր, ոտքերը ուժով էին լցվում, մայրիկը ժպտում էր թեև, բայց չէր դիմանում դնչահարելուն և որոշեցին կրծքից կտրեն փորձված միջոցով' աղուպղպեղով։ Երեք-չորս օրից կրծքից կտրվեց, բայց մայրիկից չհեռացավ։ Պատահում էր, մոռանում դառը փորձը, դունչը մեկնում էր ակնկալիքով, մայրիկը մատների ծայրով դնչին խփում էր՝ գառը հիշում էր: Հետո փորձն էլ, կուրծքն էլ մոռացավ, բայց մեծանամ էր մայրիկի կողքին։ Արդեն խոյ էր՝ կպած էր մայրիկի փեշից»...

Սա հատված է Վանո Սիրադեղյանի «Գառ-ախպերիկ» պատմվածքից, որի սյուժեի հիման վրա կինոռեժիսոր Վահրամ Մխիթարյանը սցենար է գրել եւ ֆիլմ նկարահանել: «Կաթնեղբայր» հայ-լեհական համատեղ արտադրության ֆիլմի պրեմիերան կայացել է Կրակովի 54-րդ կինոփառատոնում' լեհական կարճամետրաժ ֆիլմերի մրցութային ծրագրում: Ֆիլմը դատարկաձեռն չի վերադարձել կինոփառատոնից' «Կաթնեղբայր»-ն արժանացել է  խրախուսական մրցանակի՝ ժյուրիի հատուկ հիշատակությանը: Իսկ հունիս ամսին Կոշալինի 33- րդ համալեհական դեբյուտային ֆիլմերի փառատոնում ֆիլմը արժանացել էր «Լավագույն կարճամետրաժ ֆիլմ» մրցանակին։ Մխիթարյանն այժմ ապրում է Լեհաստանում, դասավանդում  Գդանսկի Գեղարվեստի ակադեմիայում, բայց նշում է' «հույս չունենաք, որ չեմ վերադառնալու»:

-«Կաթնեղբայրը» Վանո Սիրադեղյանի «Գառ-ախպերիկ» պատմվածքի հիմքի վրա գրված սցենարի հիման վրա է նկարահանվել: Հե՞շտ ստացվեց սցենարը ֆիլմի վերածելու գործընթացը, արդյո՞ք, «սովորության համաձայն», չփորձեցին քաղաքականացնել ու խանգարել ֆիլմի նկարահանման աշխատանքներին:

-Առանձանապես մեծ խնդիրներ չեղան, բայց մեկ-երկու դեպք եղավ, որ ֆիլմի հանդեպ վերաբերմունքը հեղինակի հետ է կապված եղել: Զավեշտալի դեպքեր էին լինում' հարցնում էին' բա հեղինակից հեղինակային իրավունքը ստացե՞լ ես, որ ցանկանում ես ֆիլմ նկարահանել: Ես էլ խրոխտ պատասխանում էի, թե ստացել եմ: Ոմանք տարակուսում էին'  կարո՞ղ է Վանոն հետ է գալիս: Վանո Սիրադեղյանը, որպես գրող, մեր ժամանակակից գրականության մեջ ինձ համար իր առանձին տեղն ունի: Նրա անձը մի հետաքրքիր ֆենոմեն ունի' նրան կա՛մ չեն սիրում, կա՛մ շատ են սիրում: Սիրադեղյանը տրագիկ կերպար է ինձ համար:

-Տեղյակ եմ նաև, որ «Կաթնեղբայր»-ին զուգահեռ նկարել ես նաև «Հովվի երգը» ֆիլմը: Փաստորեն, քո երկու ֆիլմերն էլ համատեղ արտադրությամբ են ստեղծվել: Որքանո՞վ են կարևոր համատեղ արտադրությամբ ստեղծված ֆիլմերը կինոյի, մանավանդ' հայ կինոյի զարգացման համար:

-Համատեղ արտադրությունն առաջին հերթին այլ երկրի մշակույթի հետ առնչվելու հնարավորություն է տալիս: Մենք փոքր երկիր ենք, իսկ փոքր տարածության մեջ շուտ է ճահճացում տեղի ունենում: Համատեղ արտադրությունը հնարավորություն է հեռանալու և հեռվից քեզ նայելու, հետո' կրկին վերադառնալու, նորեն իմաստավորելու: Եվ հետո' այսպիսով մեծանում է հնարավորությունը, որ ֆիլմն ավելի շատ մարդկանց հասանելի կլինի, շատերը կդիտեն ու միգուցե կգնահատեն: Հայաստանում մտածում էի' ֆիլմ նկարեմ, լավ, հետո ի՞նչ եմ անելու ֆիլմի հետ, ապագան ի՞նչ է լինելու, ո՞վ է տեր կանգնելու: Երկու կինոթատրոն էր այն ժամանակ, պրոդյուսերական չկայացած դպրոց. հնարավորություն չկա, եթե անգամ դու լավ գաղափար ունես' կարողանաս այն կյանքի կոչել այնպես, որ դրսում էլ դրանով կարողանաս ներկայանալ: Անշուշտ, բացի գաղափարական կողմից, կա նաեւ մեծ կիրառական նշանակություն, ինչպես, օրինակ, ֆիլմի դիստրիբուցիան ապահովելու եւ ընդլայնելու հնարավորությունը։

-Ասացիր' համատեղ արտադրությունը հեռանալու և հեռվից ինքդ  քեզ նայելու հնարավորություն է ընձեռում, ի՞նչ պատկեր տեսար հեռվից:

-Գնալն իմ ընտրությունն էր, չեմ ընդունում, երբ սպառնում են, թե' այ, ես էլ կգնամ, կտեսնեք: Ինձ թվում է' ստեղծագործող մարդու համար գնալ-գալը բնական երևույթ պետք է լինի, պետք է գնաս ու ուսումնասիրես ուրիշ դպրոցները, մշակույթները, սա ստեղծագործող մարդուն հարստացնում է: Չեմ կարծում, որ եթե գնացել եմ' վերջ, թողել եմ երկիրս: Երիտասարդները   պետք է գնան, շփվեն մյուսների մշակույթի, ավանդույթների հետ, փորձ ձեռք բերեն: Հիմա երիտասարդներն ավելի մեծ հնարավորություններ ունեն մոբիլ լինելու: Ես գնացի, քանի որ ինքս ինձ փոխելու և փորձելու խնդիր էի տեսնում: Հայաստանում յուրաքանչյուրին թվում է, որ  ինքը բացառիկ է, անփոխարինելի, որն էլ որոշակի չափով սահմանափակում է հետագա զարգացումը եւ, ի վերջո, ինքնամեծարման բարդույթի առիթ դառնում:

-Երիտասարդ, սկսնակ ռեժիսորի, ստեղծագործողի համար ի՞նչ առավելություններ կան Հայաստանում, այստեղ ապագան տեսնելու ի՞նչ գրավական կա:

- Մենք շատ ենք ներփակված, քաղաքական և աշխարհագրական այնպիսի դիրքում ենք, որ մեզ անընդհատ ուզում են մեկուսացնել, մենք ենք մեզ ուզում մեկուսացնել: Ընդունվող քաղաքական որոշումները չեն կարող չանդրադառնալ ստեղծագործող մարդու վրա, ով անընդհատ փորձում է այդ սահմաններից դուրս գալ, ազատ լինել: Ես ավելի ծրագրային մոտեցման   պակաս եմ տեսնում, հասկանո՞ւմ ես' չեմ տեսնում' ինչի՞ վրա ենք մենք շեշտը դնում՝ օրինակ՝ ունենալով այսքան մեծ Սփյուռք: Սփյուռքի հետ մեր կապը շատ խարխուլ է, Հայաստանի քաղաքական ուժերը, կարծես, Սփյուռքի դերն այնքան էլ լավ չեն ընկալում: Ինչո՞ւ պետք է մեր կապերը, գիտելիքները համախմբված չօգտագործենք: Ես զարմանում եմ' մարդիկ, ովքեր զբաղվում են այս ամենով, ինչպե՞ս կարող են խորը չմտածել ու այս ամենի կարևորությունը չնկատել: Հիմա շատ երիտասարդներ են գնում՝ դրսում սովորելու, պետությունն էլ գումար է տալիս, լավ, նրանք գնացին, սովորեցին, բա հետո՞, գան, ի՞նչ են անելու: Տեսլականի պակաս կա: Վերևի օղակներում սրտացավ մարդկանց պակաս կա, մարդիկ, որոնք զգայուն կլինեն և՛ ժամանակի պահանջների առջև, և՛ նրանց, ովքեր ինչ-որ բան անելու հնարավորություն եւ ցանկություն ունեն' Հայաստանի անունը դրսում ևս մեկ անգամ հնչեցնելու, մեզ հաղթանակներ պարգևելու, հետաքրքիր գաղափարներ իրագործելու, նոր իդեաներ ներմուծելու, մարդկության լավագույն փորձը բերելու մեզանում հարմարեցնելու՝ կիրառական դարձնելու համար:

-Նկատե՞լ ես' տարեցտարի Հայաստանում նկարահանված ֆիլմերի ցանկն ավելանում է, բայց ունենում ենք առանձին-առանձին ֆիլմեր, ոչ թե կինոպրոցես:

-Ֆիլմեր, այո, նկարահանվում են, բայց ի՞նչ ֆիլմեր են դրանք: Վերջերս հաճախ դպրոցական ծրագրի վրա հիմնված ֆիլմեր են նկարահանվում' «Խաչագողի հիշատակարանը», «Սպանված աղավնին»: Սա հնարամիտ քայլ է, պրոդյուսերական, ինձ թվում է սա ավելի շուկա ապահովելու համար է արվում, քանի որ ուսուցիչներն աշակերտների հետ տոմս կգնեն, կգնան եւ կնայեն այդ ֆիլմերը: Օրինակ՝ Լեհաստանում հստակ բաժանում կա, բազմազան ձեւավորված պահանջարկ կինոարտադրության նկատմամբ ՝ հեղինակային  ֆիլմեր, որոնք փառատոնային են, այսինքն' դրանք գեղարվեստական պոտենցիալ ունեցող ֆիլմերն են, որոնք կարող են դրսում քո երկիրը ներկայացնել, կան մանկական կամ կատակերգական ֆիլմեր, ընտանեկան ֆիլմեր. թիրախային խմբերի հստակ  բաժանում կա: Լեհաստանում մեծ տեղ է տրվում նաև դեբյուտային ֆիլմերին։

-Մի քիչ շատ հայաֆիկացված չէ՞ մեր ֆիլմերի թեմատիկան:

-Այո, կարծես մեզնից դուրս չեն գալիս մեր նկարահանած ֆիլմերից շատերը: Մյուս կողմից, իհարկե, հայրենասիրական, պատմական նշանակություն ունեցող ֆիլմերը դաստիարակչական առումով շատ կարևոր են: Լեհաստանում էլ նկարահանվում են նման ֆիլմեր, բայց դրանք ընդամենը մի ինչ-որ մաս են կազմում ընդհանուր կինոարտադրության: Կինոկենտրոնն ունի խորհուրդ, որը չգիտեմ, թե ինչո՞վ է իրականում զբաղվում, նրանցից ի՞նչ է կախված: Լեհաստանի կինոյի խորհրդում ընդգրկված են ճանաչում ունեցող եւ սկզբունքներ ունեցող կինոգործիչներ, ովքեր ծրագրային քաղաքականություն են մշակում և համատարած հարգանք են վայելում, քանի որ մտածում են նաեւ սերնդափոխության մասին, երիդասարդներին հնարավորություն են տալիս արտահայտվելու։ Այդ խորհուրդը բաղկացած է կինոգործիչներից, որոնք էլ, օրինակ, իրավունք ունեն անվստահության քվե հայտնելու եւ հեռացման առաջարկ ներկայացնելու «Լեհական ֆիլմ» ինստիտուտի ղեկավարին։ Իսկ մեզ մոտ կարծես թե չինովնիկներն ավելի կարևոր են, քան ստեղծագործող էլիտան, որոնցից շատ բան կախված չի համակարգում, նրանք եղանակ չեն փոխում։ Չկա  հավասար բալանս, առաջին պլան են մղվում չինովնիկները, որոնք էլ ենթարկվում են ավելի բարձր չինովնիկների կուսակցական շահերին, ու դառնում է, կարծես, ընդհանուր մի կուսակցական ակումբ: Մեկ ուրիշ պատճառ էլ կա' Հայաստանում մարդիկ, ովքեր գումար են ստանում մշակույթի նախարարությունից կամ Կինոկենտրոնից, որոշում են ժամանակավորապես չքննադատել համակարգը, լոյալ լինել, քանի որ հետագայում էլի պետք է դիմեն, սակայն դա տեւում է մինչ այն պահը, երբ իրենց դեռ գումար տալիս են, մերժումից հետո պատկերը փոխվում է։ Այդ առումով ես այս պահին մի քիչ անհեռատես եմ գտնվում: Կինոկենտրոնն իմ ֆիլմն էլ է ֆինանսավորել, եւ ես էլ հույս ունեմ հետագա համագործակցության, բայց նաև պատասխանատվություն եմ զգում, որ պետք է խոսել այս ամենի մասին: Ես կոնկրետ որևէ մեկին չեմ քննադատում, այլ համակարգի բացերի մասին եմ փորձում խոսել,  երկխոսության եւ քննադատության կուլտուրան է թույլ մեզ մոտ:

-Ստացվում է այնպես, որ կինոն անկախացնելու խնդի՞ր ունենք:

-Կարծում եմ՝ դա ոչ միայն կինոյին է վերաբերում։ Լաերտ Վաղարշյանն իր հուշապատումում գրում էր, որ խորհրդային ժամանակ  արգելված էր համատեղ արտադրությունները ազգային կինոստուդիաների համար, իսկ իրենք շատ էին ուզում անել դա, կարեւորում էին, փորձում դա իրականացնելու ելքեր գտնել: Այդ շրջանում փակ քաղաքական, տնտեսական համակարգ էր, հնարավորություն չկար, իսկ հիմա կա ազատ օդ շնչելու հնարավորություն, բայց, կարծես, մեզ պետք չէ այդ ազատությունը: Այդ ազատությունը պետք է արժևորել, փորձել այն պահպանել, դա, կարծում եմ, բավականին աշխատատար գործ է: Մի օրինակ էլ բերեմ՝ վերջինը' Լեհաստանում երիտասարդ ստեղծագործող մարդը այդքան քաղաքականացված չէ, զարմանալի կլինի, որ նա նստի' ԱԺ նիստ լսի: Հասկանո՞ւմ ես' այդ ժամանակը նա պետք է ուրիշ բանի վրա ծախսի: Ինչ-որ բան սխալ է, բայց չգիտես' ինչը, այնքան բան է բաց թողնվել: Բայց այնպես չէ, որ ելք չկա, ինձ համար ելքը, կարծում եմ, ֆիլմեր նկարահանելն է: Այժմ ես Գդասկի Գեղարվեստի ակադեմիայում եմ դասավանդում և տեսնում հայ եւ լեհ ուսանողների տարբերությունը, այստեղ անհատականությունը չեն կարող ճնշել, երիտասարդներն ի սկզբանե գիտեն իրենց ազատության գինը, եւ դու այդ իրենց գիտակցության հետ հաշվի ես նստում: Ամփոփելով՝ մի խնդրանք-պահանջ ունեմ՝ պետք չէ վախեցնել մեր երիտասարդներին ու փորձել հարմարեցնել պետության եւ իշխանության պահանջներին, նրանց պետք է ուղղակի սիրել եւ վստահել, հնարավորություն տալ դառնալու այս երկրի քաղաքացի։ Սկզբի համար մի կոնկրետ առաջարկ ունեմ՝ օգոստոսի 1-ից մտցնել ուսանողների համար  51 % զեղչ՝ տրանսպորտից  եւ 37 %՝ թատրոններից և կինոթատրոններից օգտվելու համար՝ դրանով նպաստելով երիտասարդների ակտիվությանը եւ ազատ տեղաշարժմանը։ Հավատացնում եմ, որ այս երկու որոշումները կնպաստեն մեր երկրի, ինչու չէ, նաեւ կինոյի անկախացմանը։ Իհարկե, եթե համապատասխան մարդիկ վերեւներում ցանկություն ունեն եւ այդքան  հոգնած չեն։

Հ. Գ. Ի դեպ, Վահրամ Մխիթարյանի «Կաթնեղբայր» ֆիլմը մասնակցում է «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնին: Ֆիլմը կարող եք դիտել այսօր` ժամը 22-ին, «Մոսկվա» կինոթատրոնում և բացօթյա` Պողոսյան այգիներում:

Կարինե Հարությունյան