Բաքուն ընտանեկան բռնապետության ճիրաններում

Քաղաքական ճնշումը և դաշնակիցների գաղտնի ազդեցությունը

Ուսանողական լրատվական գործակալության միջազգային խմբի տվյալներով՝ Մերձավոր Արևելքի գիտական հետազոտությունների և ռազմավարական ուսումնասիրությունների կենտրոնի Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության և կովկասյան հարցերի ուսումնասիրության խմբի տնօրեն Հիրադ Մուխիրին Ուսանողական լրատվական գործակալությանը տրամադրված գրառման մեջ գրել է. «Վերջին երեք տասնամյակների ընթացքում Ադրբեջանի Հանրապետության քաղաքական համակարգը հետխորհրդային միջավայրում դինաստիական-նավթային ավտորիտարիզմի դասական օրինակ է։

Քաղաքական սոցիոլոգիայի մակարդակում Ալիևի ռեժիմը անձնական-ընտանեկան ավտորիտարիզմի մարմնացումն է։ Ադրբեջանի Խորհրդային Հանրապետության կոմունիստների երկարամյա առաջնորդ Հեյդար Ալիևը Խորհրդային Միության փլուզումից հետո իշխանության հիմքերը դրեց՝ հենվելով կոմունիստական էլիտայի անվտանգության կառույցների և ցանցերի վրա, իսկ նրա որդի Իլհամ Ալիևը շարունակել է իշխանության այս ճարտարապետությունը վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում։ Ընտանեկան մակարդակում իշխանության կենտրոնացումը հանգեցրեց նրան, որ բյուրոկրատիայի, բանակի, անվտանգության ապարատի և լրատվամիջոցների կառուցվածքը լիովին ենթարկվեց անձնավորված լեգիտիմության ծառայությանը։ Չնայած իշխանության այս կենտրոնացումը երաշխավորում է կարճաժամկետ կայունություն, ինչպես ասում են քաղաքական սոցիոլոգները, դինաստիական բնույթը մեծացնում է համակարգի երկարաժամկետ փխրունությունը։

Դասակարգային կառուցվածքի առումով, վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում նավթից և գազից ստացված հարուստ եկամուտները ստեղծել են պետությունից կախված միջին խավ և վարձակալության վրա հիմնված տնտեսություն, որի բարեկեցության գոյատևումը կապված է Ալիևների ընտանիքի կայունության հետ։ Սակայն, հյուսիսային և հարավային ծայրամասային շրջաններում, որտեղ առկա են այնպիսի էթնիկ փոքրամասնություններ, ինչպիսիք են լեզգիները, ավարները, թաթերը և թալիշները, տնտեսական հնարավորությունները արդարացիորեն չեն բաշխվել։ Ավարներն ու լեզգիները, որոնք հիմնականում բնակվում են հյուսիսային շրջաններում և Ռուսաստանի Դաղստանին սահմանակից շրջանում, ապրում են ավելի քիչ զարգացած տարածքներում։ Գործազրկությունը, արդյունաբերական ենթակառուցվածքների բացակայությունը և աշխատանքային միգրացիայից (հատկապես դեպի Ռուսաստան) կախվածությունը կենսապայմանների ապահովման համար կառուցվածքային մարտահրավերներ են այս խմբերի համար։ Թաթերը, որոնք իրանական ծագում ունեցող խումբ են, ցրված հյուսիս-արևելքում և Բաքվի շրջակայքում, չնայած նրանց բնակչությունը փոքր է, տնտեսական ճնշումը և մշակութային ձուլման գործընթացը նրանց մղել են լուսանցք։ Հարավում Լենքարան, Աստարա, Մասալի և Լերիկ նահանգների թալեշները գյուղատնտեսական առումով բերրի շրջան են, սակայն գործազրկությունը, թույլ արդյունաբերականացումը և ինքնության խտրականության զգացումը շրջանը վերածել են էթնիկ բողոքի պոտենցիալ օջախի։ Թալեշ-Մողան ինքնավար հանրապետության 1990-ականների կարճ պատմական փորձը դեռևս վառ է թալեշական էլիտայի որոշ անդամների հիշողության մեջ։

Միջազգային հարաբերությունների մակարդակում, Ադրբեջանը, օգտագործելով իր էներգակիրների արտահանումը և աշխարհաքաղաքական դիրքը, կարողացել է ստեղծել բարդ հավասարակշռություն տարածաշրջանային և միջտարածաշրջանային տերությունների միջև։ Թուրքիան Բաքվի ամենակարևոր ռազմավարական դաշնակիցն է. Ռազմական-հետախուզական աջակցությունը և պանթուրքական գաղափարախոսական կապերը ապահովագրում են Ալիևի ռեժիմը անվտանգության տեսանկյունից։ Երկրորդ Ղարաբաղյան պատերազմում (2020) ռազմական հաղթանակը, որին աջակցում էին թուրքական անօդաչու թռչող սարքերը և խորհրդականները, ամրապնդեց Իլհամ Ալիևի ներքին լեգիտիմությունը։ Միաժամանակ, Արևմուտքը, մասնավորապես Եվրամիությունը, ուկրաինական պատերազմի հետևանքով առաջացած էներգետիկ ճգնաժամի ստվերում, կարիք ուներ Ռուսաստանին այլընտրանքային էներգիայի աղբյուրների, իսկ Ադրբեջանը ներկայանում էր որպես տարանցիկ ուղի և հուսալի մատակարար այս աշխարհաքաղաքական բացում։ Այս էներգետիկայի վրա կենտրոնացած կապը արդյունավետորեն չեզոքացրել է եվրոպական մարդու իրավունքների քննադատությունը և դիվանագիտական անվտանգ ապաստան է ստեղծել Բաքվի համար։

Մինչդեռ, Իսրայելը, որպես հիմնական խաղացողներից մեկը, ունի հատուկ անվտանգության դիրք։ Բաքուն 1990-ական թվականներից ի վեր Թել Ավիվի հետ հաստատել է անվտանգության և հետախուզության սերտ հարաբերություններ։ Առաջադեմ զենքի արտահանումը, անօդաչու թռչող սարքերի մատակարարումը և անվտանգության ուժերի վերապատրաստումը Ալիևներին տրամադրել են ներքին ճնշման և սահմանային զսպման գործիքներ։ Իսրայելի հետ հետախուզական համագործակցությունը, հատկապես Իրանի դեմ, ռեժիմին, անվտանգության ապահովումից բացի, կարևոր խաղաքարտ է տվել աշխարհաքաղաքական բանակցություններում։ Թել Ավիվը նաև ռազմավարական և հսկողության խորություն է ձեռք բերել Իրանի դեմ՝ Ադրբեջանի տարածքի միջոցով։ Այս երկկողմ համագործակցությունը գործնականում ռեժիմն ավելի դիմացկուն է դարձրել ներքին կամ տարածաշրջանային սպառնալիքների նկատմամբ։

Սակայն միջազգային հարաբերությունների տեսությունները զգուշացնում են, որ էներգետիկ վարձավճարներից և արտաքին դաշինքներից չափազանց կախվածությունը երկարաժամկետ հեռանկարում փխրուն է։ Համաշխարհային էներգակիրների գների ցանկացած անկում, պաշարների կրճատում կամ եվրոպական շուկայի ուղղության փոփոխություն կարող է քայքայել համակարգի ֆինանսական հենասյունը։ Մյուս կողմից, եթե Թուրքիան փոխի իր ռազմավարական ուղղությունը կամ Անկարա-Բաքու հարաբերությունները պառակտվեն, Ալիևի աշխարհաքաղաքական վահանը կվերացվի։

Աղբյուրը՝ snn.ir