Յոհաննես Լեփսիուս՝ աստվածաբան, ով ոտքի ելավ ընդդեմ Ցեղասպանության

Նազան Օզջան

Գերմանացի աստվածաբան Յոհաննես Լեփսիուսն առաջինն է, ով Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ փաստաթղթեր է հանձնել գերմանացի քաղաքական գործիչներին։ Լեփսիուսի և նրա գործերի մասին պատմել է դոկտոր Ռոյ Նոքեն:

«Գերմանական կայսրությունը՝ Օսմանյան կայսրության գլխավոր ռազմական դաշնակիցը, նույնպես մասնակցել է այդ գործողություններին: Գերմանական կայսրության թե՛ քաղաքական, թե՛ ռազմական ղեկավարությունն ի սկզբանե տեղյակ է եղել հայերի դեմ կատարված վայրագություններին ու կոտորածներին։ Բողոքական աստվածաբան դոկտոր Յոհաննես Լեփսիուսը 1915 թ. հուլիս-օգոստոս ամիսներին Ստամբուլում իր հետազոտության արդյունքները 1915 թ. հոկտեմբերի 5-ին ներկայացրեց Գերմանիայի Ռայխստագին․ թեման գրաքննության ենթարկվեց Գերմանիայի կայսերական կառավարության կողմից: «Թուրքիայում հայ ժողովրդի դրության մասին» նրա զեկույցը» որը 1916 թ․ Լեփսիուսի կողմից ուղարկվել է անմիջապես Ռայխստագի անդամներին, նույնպես արգելվեց գերմանական ռազմական գրաքննության կողմից․ այն բռնագրավվեց և խորհրդարանի անդամներին հանձնվեց միայն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո՝ 1919 թ․»։

2016 թ․ հունիսի 2-ին Գերմանիայի խորհրդարանը հաստատեց Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող օրինագիծը՝ միաժամանակ ընդունելով, որ Յոհաննես Լեփսիուսի շնորհիվ բոլորը գիտեին դրա մասին, բայց ոչինչ չարեցին։ Ձայնը, որը Լեփսիուսը փորձեց լսելի դարձնել 100 տարի առաջ, լսվեց միայն 100 տարի անց։  Լեփսիուսհաուսի տնօրեն դր․ Ռոյ Քնոքը, ում հետ զրուցել ենք, պահպանում է աստվածաբան Լեփսիուսի ժառանգությունը, ով առաջինն էր, որ ապացույցներով զեկույցներ ուղարկեց գերմանացի քաղաքական գործիչներին՝ միջամտելու Հայոց ցեղասպանությանը և բարձրաձայնելու Ցեղասպանության դեմ։ Յոհաննես Լեփսիուսին հայերի կոտորածների ժամանակ անգամ սկսեցին հավատալ, որովհետև երևում էր, որ նա ավելի շատ բան էր անում 1800-ականների վերջը, որպեսզի տեսնի իրավիճակը մի տեսակ հետաքննող լրագրողի պես:

Ո՞վ է Լեփսիուսը և ի՞նչ նշանակություն ունի հայերի, Թուրքիայի, Գերմանիայի և Հայոց ցեղասպանության համար:

Դոկտոր Յոհաննես Լեփսիուսը գերմանացի աստվածաբան և բարերար էր: Նրա հարաբերությունները հայերի հետ սկսվել են հայերի ջարդերի ժամանակ։ Նա սկզբում չհավատաց, երբ լսեց հայերի կոտորածների մասին։ Քանզի նա ճանապարհորդել էր Օսմանյան կայսրությունում, երկու տարի ապրել Երուսաղեմում և քիչ թե շատ ճանաչում էր օսմանցիներին։ «Օսմանցիները չեն կարող դա անել», – ասել է նա: Հետո նա 1800-ականների վերջին եկավ Ստամբուլ՝ տեսնելու իրավիճակը։ Մի տեսակ հետաքննող լրագրողի նման. Հետո նա այցելեց կոտորածների վայրեր, հավաքեց ապացույցներ, խոսեց փրկվածների հետ և վերջապես հավատաց: Լեփսիուսն արդեն վկա էր, և տեղի ունեցածը Ցեղասպանություն էր։ Հետո նա վերադարձավ Գերմանական կայսրություն և գիրք գրեց՝ «Հայաստանը և Եվրոպան», 300 էջ։ Այս գիրքը առաջին փաստաթուղթն էր, որը նկարագրում էր հայերի ջարդերի սկզբնական օրերը։

Այս գիրքն ամեն ինչ պատմում է։ Թարգմանված է անգլերեն, ֆրանսերեն, ռուսերեն: Այս գրքով Լեփսիուսը դարձավ առաջին մարդը, ում հետ խորհրդակցեցին Գերմանական կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության մասին տեղեկություններ ստանալու համար: Այնուհետև նա հրապարակումներ է արել Հայոց ցեղասպանության և տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին։ Նա նաև Օսմանյան կայսրությունում հիմնեց օգնության միություն՝ հայերին պաշտպանելու և ապահով վայրեր տեղափոխելու համար:

Այսպիսով, երկու հենք կար: Առաջինն այն է, ինչ մենք այսօր անվանում ենք քաղաքական ակտիվություն՝ զանգվածային ձայն բարձրացնելով ջարդերի մասին, իսկ երկրորդը՝ մարդասիրական օգնություն։ Սա սկիզբն էր։ Հետագայում՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, Լեփսիուսը լուրեր էր լսում, որ հայերին տեղահանում են, բայց գրաքննության ժամանակ էր, և հեշտ չէր տեղեկություն ստանալ։ Նա եկավ Ստամբուլ, հանդիպեց Էնվեր փաշայի հետ։ Լեփսիուսը կարծում էր, որ կարող է ինչ-որ կերպ պայմանավորվել: Էնվեր փաշան չընդունեց ու ասաց. «Այս դավաճանների հետ մեր հարցերը մենք ինքներս պետք է լուծենք»։ Այնուհետև Լեփսիուսը հասկացավ. սա այն էր, ինչ մենք հիմա անվանում ենք Ցեղասպանություն, բայց այն ժամանակ դրա մասին խոսք չկար: Եվ նա օգտագործեց գերմաներեն ցեղասպանության բառը՝ Völkermord։ Գերմաներենով դա բառացիորեն նշանակում էր ցեղասպանություն: Կարծում եմ, որ նա օգտագործել է այս բառը, որը ներառում է մի ամբողջ ազգի սպանություն, այսինքն նա Էնվեր փաշայի հետ զրույցից հասկացավ, որ մի ամբողջ ազգ է սպանվում։ Այնուհետև Լեփսիուսը գնաց Սոֆիա, ապա՝ Գերմանական կայսրություն։ Նա աքսորի մասին նյութերը ձեռք բերեց Սոֆիայում։ Այնուհետև նա եկավ Պոտսդամ և 1915 թ․ մեկ այլ գիրք գրեց, որի անվանումն էր «Զեկույց Թուրքիայում հայերի դրության մասին»։ Սրանք ցեղասպանության առաջին փաստաթղթերն էին։ Այս գրքում նա խոսում է գավառների, քաղաքների, վիճակագրության, պատմությունների, աքսորի և սպանությունների մասին, ինչպես նաև՝ երիտթուրքերի ազգայնական վերաբերմունքի մասին փոքրամասնությունների նկատմամբ։

Այս երկրորդ գիրքը ենթարկվել է խիստ գրաքննության, որովհետև Գերմանական կայսրությունը Օսմանյան կայսրության դաշնակիցն էր։

Փորձեց ամենուր տարածել այն, բայց լուրջ գրաքննություն կար։ Բացի այդ, գիրքը չտպագրեցին. Լեփսիուսն ինքը հրատարակեց այն։ Գերմանական կայսրության որոշ մարդկանց համար նա արդեն դավաճան էր: Նա տպագրել է գրքի 20000 օրինակ և դրանք ուղարկել թերթերի խմբագրություններ, եկեղեցիներին և Գերմանիայի խորհրդարանի անդամներին։

Ինչպե՞ս արձագանքեց Գերմանիայի խորհրդարանը, թե՞ չարձագանքեց։

Կարելի է ասել, որ չարձագանքեց։ Հակիրճ քննարկում տեղի ունեցավ խորհրդարանում նրա պատգամավոր ընկերոջ շնորհիվ։ Նրա ընկերը հորհրդարանում հարցրեց, թե արդյոք Լեփսիուսի ասածը ճի՞շտ է: Գերմանական կառավարությունն հայտարարեց․ «Մենք չենք կարող պատասխանել, քանի որ մենք պատերազմի մեջ ենք, և այդ փաստաթղթերը գաղտնի են, մենք ռազմական համագործակցություն ունենք Օսմանյան կայսրության հետ»։ Իրականում գերմանական կառավարությունը 1915 թ․ հունիս-հուլիս ամիսներից գիտեր իրավիճակի մասին, քանի որ ամբողջ Օսմանյան կայսրությունում գերմանացի դիվանագետներ և աշխատակիցներ կային։ Բայց նրանք ոչինչ չէին ուզում անել, որովհետեւ դաշինք կար, ու թքած ունեն։ Վերադառնալով Լեփսիուսին՝ նա հասկացավ, որ Ցեղասպանության մասին լռելը բարոյական աղետ է։ Այսպիսով, պատերազմը կավարտվի, և Գերմանիան մեղսակից կհամարվի: Եթե ​​դուք ճնշեք ցեղասպանության ձայնը, ապա կզգաք դրա հետևանքները։ Նաև 1916 թ․ արգիլեցին նրա գիրքը: Մի փոքր Գերմանիայի պատմություն…

Ի՞նչ նկատի ունեք դրանով։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ, նացիստական ​​ռեժիմ և այլն… Լեփսիուսը կարծես ուղեցույց լինի: Լեփսիուսը նա է, ով քաջություն է ցուցաբերում և ոտքի կանգնում: Մեկը, ով դեմ է կառավարություններին և ասում է՝ ոչ, ես այս ճանապարհով չեմ գնալու։ Սա սխալ ճանապարհ է։ Կարծում եմ՝ սա է ամենակարեւորը։

2016 թ․ Գերմանիայի խորհրդարանը ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը և այնտեղ հարգեց Լեփսիուսի հիշատակը։ Դրանից հետո անցել է 10 տարի։ Ի՞նչ փոփոխություն է մտցրել այս ճանաչումը Լեփսիուսի ինստիտուտում կամ ընդհանրապես մարդկանց մեջ։

Ցեղասպանության ճանաչումը առաջընթաց էր։ Սակայն սուտ կլինի ասել, որ Գերմանիայի կառավարությունը մեծ առաջընթաց է գրանցել Հայոց ցեղասպանության հետազոտության մեջ:

Կարո՞ղ ենք գոնե ասել, որ Լեփսիուսը կարողացավ իր ձայնը լսելի դարձնել Գերմանիայի Բունդեսթագում։

Գուցե 100 տարի անց, բայց այո, նա իր ձայնը լսելի դարձրեց։

Այս տարի Հայոց ցեղասպանության 110-րդ տարելիցն է։ Ձեր ինստիտուտը ծրագիր ունի՞:

Լեփսիուսհաուսը կրթական և հետազոտական ​​կենտրոն է: Կենտրոնը Պոտսդամում գտնվող տունն է, որտեղ Լեփսիուսն ապրում էր իր ընտանիքի հետ։ Մենք աշխատում ենք ակադեմիական հետազոտությունների և կրթության վրա: Որպես գիտական հետազոտություն՝ մենք հրատարակում ենք Լեփսիուսի ամենակարևոր աշխատությունը՝ «Հայկական հարցը»՝ ժամանակակից մեկնաբանությամբ։ Մենք ունենք նաև մեկ այլ ընթացիկ ծրագիր. ուսումնասիրում ենք գերմանացի միսիոներների դերը Օսմանյան կայսրությունում մարդասիրական օգնության հարցում: Քանի որ շատ մարդիկ աշխատել են շատ տարբեր ուղղություններով: Անցյալ դեկտեմբերին մենք գիրք հրատարակեցինք, ինչպես նաև ունեցանք շրջիկ ցուցահանդես։

Կրթությունը հասարակական գործունեություն է։ Լեփսիուսհաուսում ցուցահանդես կա, որը պատմում է Լեփսիուսի գործունեության և Հայոց ցեղասպանության մասին։ Բացի այդ, մենք դպրոցներում տրամադրում ենք ցեղասպանության մասին ուսուցում և նյութեր մշակում այս կրթության համար:

«Բոլորը գիտեն, ոչ ոք չի միջամտում» Բռնություն, ջարդ, կոտորած, ցեղասպանություն… Կարծում եմ՝ ոչ ոք ոչինչ չի սովորում անցյալից: Օրինակ, ինչպե՞ս եք մեկնաբանում Ղարաբաղում և Գազայում ներկայում տեղի ունեցող «ցեղասպանության նման բռնությունները»։ Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ կապ ունեն դրանք անցյալում կատարված բռնության հետ:

Ինչու՞ մենք դասեր չենք քաղում անցյալից: Դա պատմության մեծ հարցն է: Որպես պատմաբաններ՝ մենք աշխատում ենք անցյալի հետ։ Հեգելն ասում է, որ Միներվան սկսում է թռչել երեկոյան։ Նմանություններ, իհարկե, կան։ Բոլորը գիտեն Հայոց ցեղասպանության և Ղարաբաղում տեղի ունեցածի մասին։ Բայց ոչ ոք ոչինչ չի անում։ Այնպես որ, ինձ անհանգստացնում է ոչ թե ղարաբաղցիների ճակատագիրը, այլ այն, որ ոչ ոք չի միջամտել։ Սա Հայոց ցեղասպանության և Ղարաբաղի ամենայուրահատուկ հատկանիշն էր։ Բոլորը գիտեին, բայց ոչ ոք չմիջամտեց։

Իսկ Գազա՞ն

Այնտեղ նույնպես ցեղասպանական բռնություններ են տեղի ունենում։ Նայելով նմանություններին` պաղեստինցիները երբեք երկիր չեն ունեցել․ հայերի պարագայում էլ է նույնը: Իհարկե, կա Հայաստանի Հանրապետություն, բայց սա որպես զգացում եմ ասում։ Սա նմանություն է։ Նաև, այո, եղել է հարձակում հոկտեմբերի 7-ին, իհարկե եղել է արձագանք, ես դա կարող եմ հասկանալ, բայց չեմ կարող հասկանալ, թե ինչ մակարդակի վրա են սպանել խաղաղ բնակչությանը։ Ես իրավաբան չեմ, իրավաբանորեն չեմ կարող սա անվանել, բայց որպես պատմաբան կարող եմ ասել, որ սա ցեղասպանական բռնություն է։ Միևնույն ժամանակ, Իսրայելի կառավարության կողմից օգտագործվող ատելության լեզուն և ատելության խոսքը նույնպես ցեղասպանական բռնություն է։ Քանզի ցեղասպանությունը գործողություն կամ շարժում չէ, այն գործընթաց է: Այսինքն՝ ցեղասպանությունը պետք է դիտարկել որպես գործընթաց, այլ ոչ թե որպես ակնթարթային գործողություն։ Սա կարելի է տեսնել, երբ նայում ես Ղարաբաղին, օրինակ, ադրբեջանական քարոզչությունը դեռ շարունակվում է։ Նրանք լռեցնում են Ղարաբաղի մշակութային ժառանգությունը։ Կարծում եմ, երբ բոլոր Միներվաներն իրենց տեղում լինեն, պատմաբանները կարող են իրենց վերջին խոսքը ասել:

https://www.agos.com.tr/tr/yazi/32129/soykirima-karsi-ayaga-kalkan-teolog-johannes-lepsius

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

www.akunq.net