Կենտրոնական Ասիա գումարած ԱՄՆ

Միեւնույն ժամանակ, Կենտրոնական Ասիայի հետ կապված, ավելի ու ավելի են հայտնաբերվում 5+1 աշխարհագրական թվաբանական բանաձեւի նշաններ, որոնք ստուգում են Կենտրոնական Ասիայի երկրների՝ որպես միջազգային համակարգում մեկ տարածաշրջանի կայունությունը: Հետաքրքիր է՝ արտաքին տերությունների կողմից նման բանաձեւի առաջարկի եւ առաջմղման փաստն ինքնին վկայում է առնվազն նրանց կողմից տարածաշրջանի՝ որպես հինգ պետություններից բաղկացած հատուկ խմբի գոյության ճանաչման մասին։ Հարցն այն է, թե ինչպե՞ս կշահեն այս հինգ երկրները 5+1 աշխարհաքաղաքական շախմատային խաղից, եւ արդյո՞ք իրենք չեն խճճվի այդ սարդոստայնում:

Միացյալ Նահանգները հանգել է Կենտրոնական Ասիայի 5 + ԱՄՆ հայեցակարգին յան բանից հետո, երբ նրանք զգալի փորձ են կուտակել Միջինասիական պետությունների հետ փոխգործակցության եւ համագործակցության մեջ: Օրինակ՝ ԱՄՆ-ն առաջիններից էր, որ ճանաչեց նախկին խորհրդային հանրապետությունների անկախությունը՝ դեռ 1992 թ-ին ընդունելով Ազատության աջակցության ակտ, որը կոչված էր աջակցելու նոր անկախ պետություններին։ 1999 թ-ին Վաշինգտոնի քաղաքականությունն ավելի նպատակային ու կոնկրետ դարձավ. ընդունվեց Մետաքսի ճանապարհի ռազմավարության ակտը, որի շրջանակներում օգնության ծրագրերն ուղղված էին Միջին Ասիայի հինգ եւ կովկասյան երեք երկրների:

2001 թ-ի սեպտեմբերի 11-ից հետո Միացյալ Նահանգներն էլ ավելի մեծ ուշադրություն դարձրեց այս տարածաշրջանին, իսկ 2002 թ-ի մարտին Ուզբեկստանը եւ ԱՄՆ-ը ստորագրեցին ռազմավարական գործընկերության հռչակագիր։ Այդ հռչակագրի ընդունումից հետո Ուզբեկստանում եւ Ղրղզստանում տեղակայվել է ամերիկյան զորախումբ՝ Աֆղանստանում ռազմական գործողությանն աջակցելու համար։

Վերջապես, 2015 թ-ին Միացյալ Նահանգները գործարկեց Միջին Ասիայի հետ գործընկերության նոր ձեւաչափ՝ 5+ԱՄՆ: Շատերն այս ձեւաչափը մեկնաբանում էին որպես Վաշինգտոնի մտադրություն՝ հավասարակշռելու Ռուսաստանի եւ Չինաստանի աճող աշխարհաքաղաքական ազդեցությունն ու ճնշումը Միջին Ասիայի վրա: Վերջին միտումը դարձել է ամերիկյան գլոբալ քաղաքականության մեջ Կենտրոնական Ասիայի կարեւորության բարձրացման պատճառներից մեկը։ ԱՄՆ-ի այն ժամանակվա պետքարտուղար Ջոն Քերին, որը պաշտոնապես հայտարարեց Սամարղանդում (Ուզբեկստան) ԱՄՆ-ի 5+ձեւաչափով աշխատանքի մեկնարկի մասին, հայտարարել է՝ դա զրոյական գումարով խաղ չէ: Յուրաքանչյուր երկիր իրավունք ունի կարգավորել իր հարաբրությունները իր ընտրած ցանկացած երկրի հետ, զերծ լինել արտաքին ճնշումներից եւ ահաբեկումներից: Եվ դա այն հիմնարար սկզբունքն է, որը մեզ բերել է բանակցությունների սեղանի շուրջ։ 2018 թ-ի մայիսին, երբ նախագահ Միրզիյոեւն այցելեց Վաշինգտոն, պաշտոնապես հայտարարվեց՝ սկսվել է ռազմավարական գործընկերության նոր դարաշրջան։ Այսպիսով, կարելի է վստահորեն ասել՝ ամերիկա-միջինասիական հարաբերությունները վերընթաց հետագծի վրա են 1991 թ-ից ի վեր:

ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 78-րդ նստաշրջանի շրջանակներում ԱՄՆ նախագահ Բայդենը հանդիպել է Միջին Ասիայի հինգ երկրների նախագհների հետ: Այս առիթով հրապարակված համատեղ հայտարարության մեջ խոսվում էր 2022 թ-ին 5+1 քարտուղարության ստեղծման եւ տնտեսության, էներգետիկայի, շրջակա միջավայրի եւ անվտանգության հարցերվ աշխատանքային խմբերի գործարկման մասին, որոնք իրենց դերն են ունեցել փոխգործակցության հետագա խորացման գործում: Քարտուղարությունը եւ աշխատանքային խմբերը վկայում են կայուն գործընթացի մասին եւ մատնանշում համագործակցության գերակա ուղղությունները:

Միացյալ Նահանգները, կարծես, վճռականորեն շեշտը դրել է Կենտրոնական Ասիայի անվտանգության եւ տնտեսական զարգացման վրա: Օրինակ՝ անվտանգության ոլորտում հիշատակվում են այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են պաշտպանությունը, իրավապահ մարմինները, ահաբեկչության դեմ պայքարը, սահմանների պաշտպանությունը եւ անվտանգ միգրացիան։ Տնտեսական ոլորտում նախատեսվում է համագործակցություն ԱՄՆ Պետքարտուղարության, զարգացման ֆինանսական կորպորացիայի, ԱՄՆ արտահանման-ներմուծման բանկի եւ ԱՄՆ Միջազգային զարգցման գործակալության (USAID) միջոցով:

Այս մոդելը նպատակ ունի աջակցել ենթակառուցվածքներին՝ ըստ գլոբալ ենթակառուցվածքների եւ ներդրումների առաջնահերթությունների՝ ներառյալ կարեւոր արդյունաբերությունները, ինչպիսիք են տրանսպորտը, մաքուր էներգիան եւ կարեւոր օգտակար հանածոների մատակարարման շղթաները, ինչպես նաեւ թվային հաղորդակցությունը: Ավանդաբար, կարգավորող հարցերը, ինչպիսիք են ժողովրդավարական բարեփոխոմները, մարդու իրավունքները եւ օրենքի գերակայությունը, անընդհատ հայտնվում են ամերիկյան օրակարգում՝ որպես Կենտրոնական Ասիայի ռազմավարության մաս:

Հատկանշական է՝ ռազմավարական մի փաստաթղթից մյուսը Վաշինգտոնը բազմիցս հայտարարել է Միջինասիական պետությունների անկախությանը, տարածքային ամբողջականությանը եւ անվտանգությանը իր պաշտոնական աջակցության մասին: Չնայած ռազմավարական եւ տեսականորեն դա շատ պարզ է, գործնականում յաս դիրքորոշումը բավականին անորոշ է: Հարցն այն է, թե որքան վճռական կգործի Վաշինգտոնը, եթե միջինասիական երկրներն իսկապես բախվեն իրենց անկախության, տարածքային ամբողջականության եւ անվտանգության սպառնալիքներին: 2021 թ-ի օգոստոսին Աֆղանստանից ամերիկյան զորքերի հանկարծակի դուրսբերումն աշխարհում եւ հատկապես Կենտրոնական Ասիայում շատերի կողմից ընկալվեց որպես ամերիկյան ռազմավարական եւ աշխարհաքաղաքական երկիմաստության նշան։

Հատկանշական է, որ շատերը, այդ թվում՝ հենց Միացյալ Նահանգներում, Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանի գրավչությունը բացատրում են նրա բնական ռեսուրսների հարստությամբ։ Ցանկում ներառված են նավթ, գազ, ոսկի, բամբակ, ուրան, ինչպես նաեւ ոչ հանքային ռեսուրսներ: Սովորական իմաստությունը, որպես կանոն, թելադրում է ցուցակի հենց այդ դիրքերի առաջնահերթությունը։ Բնական է՝ Միջին Ասիայում տնտեսապես մոտիվացված աշխարհաքաղաքական գործունեությունը (եւ մրցակցությունը) այս պահից միայն պետք է ուժեղանար։

Այս սցենարը, անշուշտ, կանխատեսել եւ կանխատեսել էին շատ քաղաքագետներ Խորհրդային Միության փլուզումից անմիջապես հետո։ Զբիգնեւ Բժեզինսկին, օրինակ, իր 1997 է-ին լույս տեսած «Շախմատային մեծ տախտակը» գրքում, գրել է՝ այս տարածաշրջան մուտք գործելը եւ դրա հնարավոր հարստությունները մուտք գործելը նպատակներ են, որոնք խթանում են ազգային հավակնությունները, դրդում են կորպորատիվ շահերը, վերակենդանացնում պատմական պահանջները, վերակենդանացնում կայսերական ձգտումները եւ հրահրում միջազգային մրցակցությունը: Ամերիկայի համար աշխարհառազմավարական հետեւանքները պարզ են. Ամերիկան շատ հեռու է Եվրասիայի այս հատվածում գերիշխելու համար, բայց չափազանց հզոր՝ չներգրավվելու համար: Ռուսաստանը թույլ է տարածաշրջանում կայսերական գերիշխանությունը վերականգնելու կամ դրանից մյուսներին բացառելու համար, բայց նաեւ չափազանց մոտ է եւ չափազանց ուժեղ՝ բացառվելու համար:

Այնուամենայնիվ, Միացյալ Նահանգների համար տարածաչրջանի ռազմավարական նշանակությունը գնահատելիս պետք է զգույշ լինել եւ չչափազանցել տնտեսական ասպեկտը: Տնտեսական շահերն ակնհայտ են եւ, անկասկած, կարեւոր։ Այնուամենայնիվ, Միացյալ Նահանգների համար Կենտրոնական Ասիայի ռազմավարական կարեւորության աստիճանի ցանկացած հաշվարկ, որը հիմնված է բացառապես տնտեսական դետերմինիզմի սկզբունքի վրա, սխալ եւ անհեռատես կլիներ: Ռազմավարական գործընկերությունը կրում է համապարփակ բնույթ եւ, կախված պատմական, աշխարհագրական, քաղաքական, տնտեսական, ռազմական եւ այլ հանգամանքներից, կարող է զարգանալ տարբեր ուղղություններով: Այս տեսանկյունից, հիմնարար եւ եզակի դերը, որը Միացյալ Նահանգները կարող է խաղալ աշխարհի այս մասում, Վաշինգտոնի կարծիքով, Կենտրոնական Ասիայի հինգ երկրների տարածաշրջանային ինտեգրմանը վճռական քաղաքական եւ գործնական աջակցությունն է: Այս դերի որոշ ուրվագծեր արդեն ուրվագծվում են:

Ամերիկացի դիվանագետ Ռիչարդ Հոուգլանդը 2024 թ-ի մարտին Կասպյան քաղաքականության կենտրոնի համար հրապարակված հոդվածում պնդում է․ ներկայիս ամերիկյան 5+1 ձեւաչափը հասկանում է առեւտրի եւ ներդրումների վրա կենտրոնանալու անհրաժեշտությունը։ Նրա կարծիքով՝ այլ իրադարձություններ, որոնք, անկասկած, կգնահատեին տարածաշրջանային եւ միջազգային գործարար շրջանակները, կլինեին միջինասիական տարածաշրջանային առեւտրի պալատի եւ միջինասիական տարածաշրջանային էլեկտրոնային առեւտրի համակարգող խորհրդի եւ այլ ոլորտային համակարգման հարթակների ստեղծումը: ԱՄՆ-ն ակտիվորեն առաջ է մղում Միջին Ասիայի պետությունների ասոցիացիայի ստեղծման եւ Միջին Ասիայում յուրօրինակ «Մարշալի պլան 2.0» - ի իրականացման գաղափարները:

Պ․ Բուլատով

Աղբյուրը՝ infoshos.ru-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի