Իրանական ցուգցվանգ

Այդ փաստաթուղթը վերաբերում է իրանական նավթի արտահանման շրջափակմանը եւ, համապատասխանաբար, ուղղված է Իրանի նավթային եկամուտների զրոյացմանը։ Ավելին, դրանում նշված են Իրանի նկատմամբ ռազմաքաղաքական պահանջները, որոնք հետեւյալն են․

- Իրանը պետք է հրաժարվի միջուկային զենքից եւ միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռներից,

- իրանական ահաբեկչական ցանցը պետք է չեզոքացվի (նկատի ունի «դիմադրության առանցքը», որը բաղկացած է Մերձավոր Արեւելքի իրանամետ խմբավորումներից՝ «Հըզբոլլահ», ՀԱՄԱՍ, Իրաքի շիական միլիցիա, Եմենի հուսիտներ)։

Բացի այդ, պետք է միջոցներ ձեռնարկվեն Իրանի կողմից հրթիռային տեխնիկայի, ինչպես նաեւ ասիմետրիկ եւ սովորական զենքի այլ տեսակների ագրեսիվ զարգացմանը հակազդելու համար:

Նախագահական հուշագիրն արձանագրել է Թրամփի կոշտ դիրքորոշումն Իրանի նկատմամբ։ Սսվում է. «Թրամփը թույլ չի տա, որ Իրանը միջուկային զենք ունենա եւ չի հանդուրժի, որ շարունակում է հովանավորել ահաբեկչությունը, հատկապես ԱՄՆ շահերի դեմ ... Հուշագիրը կատարում է նախագահի խոստումը, որը տրվել է 2020ին՝ պայքարելու ամբողջ աշխարհում Իրանի վնասակար ազդեցության դեմ»։

Սակայն արդեն փետրվարի 7-ին ԱՄՆ նախագահը Իրանին մեկնեց ձիթենու ճյուղ՝ հայտարարելով, որ կնախընտրեր դիվանագիտական համաձայնագիր Իրանի հետ եւ պատրաստ է բանակցությունների՝ նոր գործարք կնքելու համար: Հինը հասկացվում է որպես Գործողությունների համատեղ համապարփակ ծրագիրը։ Իր առաջին կադենցիայում ԱՄՆ ներկայիս նախագահը ԱՄՆ-ին դուրս բերեց այդ համաձայնագրից։

Բայց ձիթենու ճյուղը «ծանրաբեռնված» էր։ Խոսելով Թեհրանի հետ գործարք կնքելու ցանկության մասին՝ Թրամփը միաժամանակ բազմանշանակ նշել է՝ Իրանի հակաօդային պաշտպանոթյունը զգալիորեն թուլացել է 2024 թ-ի իսրայելական հարվածներից հետո, եւ որ նա կնախընտրեր պայմանավորվել Իրանի հետ՝ Իսրայելին «գրողի ծոցն ուղարկելոի» ռմբակոծելու փոխարեն։ Բացի այդ, հասկացրել է Թրամփը, «եթե մենք կարողանանք պայմանավորվել Իրանի հետ, դա կվերացնի Իսրայելի կողմից ռազմական միջամտության անհրաժեշտությունը»: Ակնարկը հասկանալի է.իրանական խնդրի լուծման ուժային մեթոդը չի բացառվում։ Վերջերս տված հարցազրույցներից մեկում Թրամփը հստակեցրել է. «Թեհրանին միջուկային զենքի մշակումից կանգնեցնելու երկու եղանակ կա՝ ռոմբերով կամ գրված թղթի կտորով։ Եվ ես նախընտրում եմ գործարք կնքել, որը նրանց չի վնասի: Եվ ես կարծում եմ, որ նրանք նույնպես դա են ուզում»:

Ըստ էության, Իրանի նկատմամբ Թրամփը գործի է դրել մտրակի եւ քաղցրաբլիթի դասական քաղաքական բանաձեւը, իսկ, ըստ էության, Թեհրանին վերջնագիր է ներկայացրել։ Կամ դուք (իրանցիները) համաձայնության (գործարքի) եք գնում մեր (թրամփյան) պայմաններով, կամ մենք ձեզ խոշտանգում ենք կոշտ պատժամիջոցներով՝ ուժի կիրառման մեծ հավանականությամբ։

Պարզ է՝ նման հարցադրման դեպքում Իրանի ղեկավարությունը պարզապես չի կարող համաձայնել բանակցոթյուններին՝ չկորցնելով դեմքը։ Միանգամայն սպասելի է՝ Թեհրանը մերժել է Սպիտակ տան նման մոտեցումը։ Սակայն ամեն ինչ այնքան անելանելի չէ, որքան ներկայացնում են իրանական եւ արտասահմանյան շատ լրատվամիջոցներ։

Ամենայն հավանականությամբ՝ Թեհրանում եւ Վաշինգտոնում ընթանում է շատ նուրբ (արեւելյան դիվանագիտության երեք հազարամյա պատմություն ունեցող Իրանի կողմից) եւ բավականին շիտակ առեւտրային (քաղաքական խնդիրներին բիզնես մոտեցում ցուցաբերող Թրամփի կողմից) խաղ։ Բայց դա դեռ խաղ է:

Փետրվարի 7-ին Իրանի հետ բանակցություններ վարելու Թրամփի առաջարկին ի պատասխան՝ Իրանի գերագույն առաջնորդ այաթոլլա Խամենեին հայտարարել է՝ Ամերիկայի հետ բանակցությունները «խելամիտ, իմաստուն կամ ազնիվ չեն», ուստի ամերիկյան նման վարչակազմի հետ «ոչ մի բանակցություն չպետք է լինի»:

Սակայն պետք է հիշել՝ 2011-2015-ականների ընթացքում (ԳՀՀԾ-ի կնքումից առաջ) այաթոլլա Խամենեին նույնպես հրապարակավ խոսքով չի ողջունել բանակցությունները, որոնք գաղտնի, իսկ հետո նաեւ ոչ գաղտնի ընթանում էին ԻԻՀ-ի եւ ԱՄՆ-ի ներկայացուցիչների միջեւ: Իրանի եւ Արեւմուտքի միջեւ երկխոսությունը շարունակվում է, եւ գերագույն առաջնորդի ներկայիս հայտարարոթյունները հակասում են ամիսներ տեւած ազդանշաններին, որոնք Թեհրանն ուղարկել է Վաշինգտոնին, որ նա ցանկանում է բանակցել իր արագ զարգացող միջուկային ծրագրի շուրջ՝ ջախջախիչ տնտեսական պատժամիջոցները չեղարկելու դիմաց։

Հատկանշական է՝ ԻԻՀ Մեջլիսի ազգային անվտանգության եւ արտաքին քաղաքականության կոմիտեն հայտարարել է՝ թեեւ ԱՄՆ-ի հետ բանակցություններն ապացուցել են Իրանի համար իրենց ոչ ռացիոնալ եւ կործանարար լինելը, դրանք մնում են գործուն դիվանագիտական գործիք եւ արգելված չեն: Այս կապակցությամբ իրանցի շատ քաղաքագետներ հաստատում են մանեւրի, այաթոլլա Խամենեիի հեռատես հաշվարկի թեզը։ Այսպես, նախագահ Հասան Ռոհանիի վարչակազմի նախկին ղեկավար Մահմուդ Վաեզին ենթադրել է՝ Խամենեիի դիտողություններն ամբողջությամբ չեն բացառում բանակցությունները, այլ կոնկրետ ուղղված են Թրամփի օրոք «ներկա հանգամանքներին»: Քաղաքական վերլուծաբան Մոհամմեդ Ալի Ահանգարանը Խամենեիի դիրքորոշումը մեկնաբանել է որպես բանակցությունների ավելի լայն ռազմավարության մաս: Նախկին խորհրդարանական Աքբար Ալամին պնդում է՝ ԱՄՆ-ի հետ բանկցությունների մասին Խամենեիի խոսքերը մարտավարական քայլ էին՝ ուղղված Թրամփից երաշխիքներ ստանալուն, որ ցանկացած պոտենցիալ համաձայնագիր չի չեղարկվի, ինչպես դա տեղի ունեցավ 2018 թ-ին:

Կասկած չկա, որ Թեհրանը չափազանց շահագրգռված է բանակցություններով, Արեւմուտքի հետ համաձայնությունների ձեռքբերմամբ, իսկ ավելի ճիշտ՝ խիստ կարիք ունի պատժամիջոցների վերացման եւ մեղմացման, որը տեղի կունենա համապատասխան գործարքի կնքման դեպքում։ Բանն այն է, որ Իրանի տնտեսությունը գտնվում է կրիտիկական վիճակում՝ զգալի կորուստներ կրելով 2018 թ-ին ԱՄՆ-ի պատժամիջոցների վերականգնումից հետո: Իհարկե, Իրանի համար արեւմտյան սահմանափակումները միակ գործոնը չեն, որը բացասաբար է ազդում տնտեսության վրա, կան բազմաթիվ ներքին բացասական խնդիրներ, բայց անհնար է ժխտել, որ առեւտրային եւ ֆինանսական սահմանափակումները բառացիորեն խաթարում են այդ երկրի տնտեսությունը:Այսպես, ազգային արժույթն արժեզրկվել է 20,5 անգամ։ Եթե 2018 – ի հունվարին սեւ շուկայում մեկ դոլարն արժեր 43 հազար ռիալ, ապա 2025 թ-ի հունվարին՝ 880 հազար, իսկ փետրվարի 7-ին Խամենեիի՝ բանակցությունների դեմ ելույթից հետո, դոլարի արժեքը, ըստ իրանական ԶԼՄ-ների, հասել է 930 հազարի: Սա ցույց է տալիս, որ երկրում թանկացման ալիքը կշարունակվի նաեւ մինչեւ իրանական օրացույցով նոր տարի (20.03.2025) դոլարը կարող է հասնել առնվազն 1 մլն ռիալի։ Երկրում գնաճն արդեն երկար տարիներ պահպանվում է 40-50 տոկոսի մակարդակում։ Ընդ որում՝ պարենյին ապրանքների գնաճը հասել է 145 տոկոսի։ Տնտեսական ճգնաժամը հանգեցնում է սոցիալական հետեւանքների։ 90 միլիոն մարդու բնակչության ավելի քան մեկ երրորդն այժմ ապրում է աղքատության շեմից ցածր: 2024 թ-ին երկրում օր չի եղել, որ որեւէ տեղ գործադուլներ տեղի չունենան։ Այս ամենը տագնապ է առաջացնում իշխանությունների մոտ։

2025ի սկզբին ստեղծված արտաքին քաղքական եւ ռազմական իրավիճակը նույնպես անբարենպաստ է։ Իրանամետ «Դիմադրության առանցքը» ջախջախվեց Իսրայելի կողմից, Բաշար Ասադի տապալմամբ Իրանի համար կորավ Սիրիան։ Թրամփի երդմնկալությունից հետո Իրանի ղեկավարության առջեւ երկընտրանք է առաջացել՝ կամ համաձայնել Թրամփի պահանջներին նոր գործարքում, կամ ուժեղացնել իր դիմակայությունը, առաջին հերթին, ԱՄՆ-ի հետ: Սակայն գաղտնիք չէ՝ այսօրվա ներքին եւ արտաքին քաղաքական պայմանները չեն նպաստում իրանական հզորության ամրապնդմանն ու համախմբմանը։

Իրանի իշխանությունների կողմից Թրամփի «առավելագույն ճնշման» ներքո եւ նրա պահանջներով գործարքի ընտրությունը նշանակում է դեմքի կորուստ, հիմնական գաղափարական պոստուլատների մոռացում եւ, ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, կապիտուլյացիա: ԱՄՆ-ի եւ Արեւմուտքի հետ քաղաքական-տնտեսական առճակատման սրումը Իրանին հաղթանակ չի խոստանում կողմերի ֆինանսատնտեսական եւ ռազմական հնարավորությունների անհամաչափության պատճառով։ Այս ֆոնին Իրանում արդեն մի քանի ամիս է, ինչ քննարկվում է միջուկային զենքի ստեղծման հնարավորության / անհրաժեշտության մասին նախկնում արգելված թեման։ Այս մասին են խոսում իրանցի քաղաքական գործիչները, քաղաքագտները, լրագրողները։

Վերջերս ԶԼՄ-ները հայտնել էին՝ Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի մի քանի բարձրաստիճան հրամանատարներ դիմել են գերագույն առաջնորդին՝ առաջարկելով չեղարկել ֆեթվան (կրոնական որոշումը), որն արգելում Իրանում զանգվածային ոչնչացման բոլոր տեսակի զենքի արտադրությունը, որը ներդրվել է 2005 թ-ին: «Մենք երբեք այսքան խոցելի չենք եղել, հնարավոր է՝ սա միջուկային զենք ստանալու մեր վերջին հնարավորությունն է, քանի դեռ շատ ուշ չէ», - համոզում են նրանք Այաթոլլահ Խամենեիին: Իրանի արմատական-պահպանողական քաղաքական գործիչները աջակցել են այդ գաղափարին։

Թրամփը պառակտել է առանց այդ էլ մասնատված եւ չձեւավորված իրանական հասարակությունը եւ, առաջին հերթին, նրա քաղաքական վերնախավը բանակցությունների եւ գործարքի կողմնակիցների վրա (բայց, իհարկե, առանց ամերիկյան ճնշման եւ նվաստացուցիչ պահանջների, իսկ դրանք չեղարկելու համար անհրաժեշտ են բանակցություններ) եւ կոշտ առճակատման կողմնակիցների վրա, ընդհուպ մինչեւ միջուկային զենքի ստեղծումը։

Իր հերթին, արդեն նշվեց վերեւում, գերագույն առաջնորդը դիրքավորվեց «կռվից վեր»: Այսինքն՝ ձեւականորեն բրենդավորել ու մերկացրել է ԱՄՆ-ի հետ հնարավոր բանակցոթյունները, մյուս կողմից՝ հնարավորություն է տվել մեկնաբանել նրա հայտարարությունները՝ որպես առանց ճնշման հնարավոր երկխոսության պայմաններ։ Թեհրանի հրաժարումը բանակցություններից միջուկային ծրագրի ակտիվացման շարունակման դեպքում, այն էլ միջուկային զենք ստեղծելու հեռանկարով, հղի են լուրջ հետեւանքներով՝ ընդհուպ մինչեւ Իսրայելի կողմից Իրանի միջուկային օբյեկտներին ավիահրթիռային հարվածներ, հնարավոր է՝ ԱՄՆ-ի հետ համատեղ:

Իզուր չէ, որ Թրամփն իր իսրայելցի դաշնակցին 2025 թ-ին ութ միլիարդ դոլարի ռազմատեխնիկական օգնություն է ուղարկում, որը ներառում է տասնյակ հազարավոր ավիառումբներ եւ մի քանի հազար հրթիռներ։ Հատկանշական է՝ Թրամփը համաձայնել Իսրայելին փոխանցել աշխարհի ամենահզոր ոչ միջուկային կառավարվող GBU-43/B Massive Ordnance Air Blast, որը կոչվում է «բոլոր ռումբերի մայրը», որը կարող է ոչնչացնել խորը ստորգետնյա բետոնապատ թիրախները: Ռումբի քաշը կազմում է 9,5 տոննա, որից 8,4-ը բաժին է ընկնում պայթուցիկ նյութին: Թրամփից առաջ ոչ մի ամերիկացի նախագահ, ոչ Բուշ կրտսերը, ոչ Օբաման, ոչ Բայդենը, եւ ինքը՝ Թրամփը, չէր համարձակվում դա անել իր առաջին կադենցիայում: Այս սուպեր ռումբը կարող է ոչնչացնել Նաթանզում եւ Ֆորդոյում ուրանի հարստացման խորը ստորգետնյա արտադրամասերը:

Ընդհանուր առմամբ՝ Իրանի ներկայիս վիճակը կարելի է բնութագրել որպես ցուգցվանգ, Այսինքն՝ ցանկացած քայլ հանգեցնում է ԻԻՀ քաղաքական դիրքի վատթարացմանը: Իրանի իշխանությունները ստիպված են ընտրություն կատարել վատի եւ վատագույնի միջեւ։ Բայց դեռ հույս կա, որ բանակցությունները, յանուամենայնիվ, կսկսվեն։ Չէ՞  որ դրանցում շահագրգռված են բոլորը՝ եւ Իրանը՝ արդեն նշված պատճառներով, եւ ԱՄՆ-ը, այսինքն՝ Դոնալդ Թրամփը, որը ցանկանում է գլոբալ խաղաղարար դառնալ բոլոր հակամարտություններում եւ երազում է Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի մասին, եւ Եվրամիությունը Մեծ Բրիտանիայի հետ, որը շահավետ պայմանագրեր է ակնկալում իրանական շուկայում, եւ Չինաստանը, եւ Ռուսաստանը, որոնք ձգտում են կայունացման եւ անվտանգության Իրանի շուրջ եւ ամբողջ Մերձավոր Արեւելքում։

Ընդ որում՝ հարկ է նշել, որ բանակցային գործընթացի կենտրոնը, առանցքը պետք է դառնա Իրանի միջուկային ծրագիրը, որի լուծումից է կախված շատ բան եւ, առաջին հերթին, Իրանի եւ ողջ տարածաշրջանի խաղաղ ապագան: Այս առումով կարեւոր է նկատի ունենալ, որ 2015ի ՀԳՀԾ-ն օբյեկտիվորեն, իրատեսորեն եւ գործնականում ի վիճակի չէ ապահովել անհրաժեշտ պայմաններ, որոնք կերաշխավորեն Իրանի կողմից միջուկային զենքի ստեղծման անհնարինությունը:Բանն այն է, որ 2015 թ-ի միջուկային գործարքը փաստացի հնացել է եւ սպառել է իր հնարավորությունները։ Նախ, փաստաթղթի կետերի եւ պարբերությունների գրեթե մեծ մասի համաձայն, վավերականության ժամկետն ավարտվում է 2025 թ-ին: Երկրորդ՝ 2018 թ-ին Թրամփի կողմից ՀԳՀԾ-ից ԱՄՆ-ի դուրսբերումից հետո Իրանը հսկայական թռիչք կատարեց իր միջուկային ենթակառուցվածքի զարգացման, ինչպես նաեւ ուրանի հարստացման եւ միջուկային զենքի ստեղծման տեխնիկական եւ տեխնոլոգիական հնարավորությունների ստեղծման հարցում: Այսօր «միջուկային Իրանը» 2018 թ-ի Իրանը չէ Միանգամայն պարզ է, որ Թեհրանը չի ոչնչացնի միջուկային ոլորտում այն ձեռքբերումները, որոնց հասել է 2018-2025-ականների ընթացքում, որպեսզի համապատասխանի 2015 թ-ի ՀԳՀԾ-ի նախկին պահանջներին: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է նոր պայմանագիր, որը ներառում է Իրանում միջուկային իրականության ներկա վիճակը, ՄԱԳԱՏԷ-ի կողմից վերահսկողության նոր սկզբունքներն ու մեխանիզմները եւ փաստաթղթում նշված պահանջների կատարման նոր ժամկետները։

Խնդրի փոխզիջումային լուծման հասնելը չափազանց բարդ գործընթաց է։ Ուստի, չնվազեցնելով Իրանի եւ ԱՄՆ-ի կարեւորությունն ու առաջատար դերը ապագա գործընթացում, անհրաժեշտ է ՀԳՀԾ-2015-ի մյուս հեղինակների՝ Ռուսաստանի, Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Եվրամիության եւ, իհարկե, ՄԱԳԱՏԷ-ի ակտիվ մասնակցությունը։ Ընդ որում՝ Թրամփի 2025ի փետրվարի 4-ի նախագահական հուշագրի պահանջները Մերձավոր Արեւելքում հրթիռների եւ իրանամետ խմբավորումների վերաբերյալ օգտակար կլիներ առայժմ հետաձգել, բերել այլ հարթակներ եւ այլ ձեւաչափեր, թեկուզ միջուկային բանակցությունների ընթացքում։

Այսպիսով, 2025 թ-ի հունվարին ԱՄՆ նոր-հին նախագահ Թրամփի երդմնակալությունից ի վեր Իրանի եւ ԱՄՆ-ի եւ Իսրայելի հետ նրա հարաբերությունների շուրջ իրավիճակը դառնում է ավելի խճճված, անկանխատեսելի եւ հղի Իրանի, Մերձավոր Արեւելքում խաղաղության եւ անվտանգության համար ամենալուրջ հետեւանքներով: Ամենակարեւորն այսօր այն է, որ կողմերը չխաղան իրենց բազմաքայլ քաղաքական-դիվանագիտական խաղերում։ Ընդ որում՝ շատ բան, եթե ոչ ամեն ինչ կախված կլինի միմյանց ընդդիմացող երկու գլխավոր ուժերի՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների եւ Իրանի Իսլամական Հանրապետության ղեկավարության ռեալիզմից, պրագմատիզմից, տրամաբանությունից եւ իմաստնությունից։

Վլադիմիր Սաժին

Պատմական գիտությունների թեկնածու, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Արեւելագիտության ինստիտուտի Մերձավոր եւ Միջին Արեւելքի երկրների ուսումնասիրության կենտրոնի ավագ գիտաշխատող, պրոֆեսոր

Աղբյուրը՝ infoshos.ru-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի