Հայաստանի խաչքարերը` հերոսության խորհրդանիշ

Ասորի պատմաբան, պատմական գիտությունների թեկնածու, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Անահիտ Խոսրոևան persecution.org լոբբիստական կայքում հրապարակել է հոդված հայկական խաչքարերի մասին։

2021 թվականի նոյեմբերի 14-ին երեք խաչքարեր իրենց նոր տեղն են գտել Եռաբլուր զինվորական հուշահամալիրում։ 1988 թվականից այդ վայրը դարձել է Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմների ժամանակ կյանքը զոհած հազարավոր հայ զինվորների վերջին հանգրվանը։

Խաչքարը հայկական եզակի հուշարձան է և միջնադարյան քրիստոնեական հայկական արվեստի հայտնի բնութագիր։ Խաչքարը փորագրված հուշաքար է, որը կրում է խաչ՝ հաճախ լրացուցիչ մոտիվներով, ինչպիսիք են վարդակները, միախառնվածքները և բուսաբանական մոտիվները: Առաջին իրական խաչքարերը հայտնվել են 9-րդ դարում և կանգնեցվել ողջ մարդու կամ հանգուցյալի հոգու փրկության համար։ Դրանք օգտագործվել են նաև ռազմական հաղթանակի, եկեղեցու կառուցման կամ բնական աղետներից պաշտպանվելու առիթներով: Վաղ խաչքարերի համար ամենատարածված վայրը եղել է գերեզմանոցը:

Ներկայումս աշխարհում հազարավոր խաչքարեր կան, որոնցից շատերը Օսմանյան կայսրությունում թուրքերի կողմից իրականացված Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշարձաններ են։ Դրանք տեղադրվել են տարբեր վայրերում, այդ թվում՝ Վատիկանի թանգարանում, Քենթերբերիի տաճարի հուշահամալիրում, Սուրբ Մարիամի տաճարում, Սիդնեյում և շատ այլ վայրերում: Ամբողջ աշխարհի թանգարանները ձեռք են բերել կամ նվիրատվություններ են ստացել հայկական խաչքարեր, դրանք ժամանակավորապես ներկայացրել են նշանակալից ցուցահանդեսներում, այդ թվում Բրիտանական թանգարանում, «Մետրոպոլիտեն» արվեստի թանգարանում և Ճապոնիայի Օսակա նահանգի Էթնոլոգիայի ազգային թանգարանի հատուկ ցուցահանդեսում:

Քրիստոնյաների, այդ թվում՝ հայերի, ասորիների և հույների դեմ իրականացված մշակութային ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության և Ադրբեջանի կողմից արցախյան բոլոր երեք պատերազմների ժամանակ հայ ժողովրդի ֆիզիկական ցեղասպանության բաղադրիչն է։ Քրիստոնյա հայ համայնքի հալածանքները նպատակ ունեն ոչնչացնել նրանց գոյության ցանկացած նշույլ իրենց պապական հողերում, որտեղ նրանք բնակվել են դարերով: Այս երկու ագրեսոր երկրները՝ Թուրքիան և Ադրբեջանը, կազմակերպում և ղեկավարում են ոչ միայն հայերի դեմ վերջին դարերի երկու ամենասարսափելի հանցագործությունները, այլև պատասխանատու են այդ մարդկանց մշակութային ցեղասպանության համար։

Երկուսի ժամանակ էլ հայերը ենթարկվեցին տեղահանության՝ քայլելով ճանապարհներով՝ տանելով ծանր, սուրբ խաչքարերը դեպի իրենց բնակության նոր վայրերը, որպեսզի չոչնչացնի մահմեդական թշնամին: 2020 թվականի Արցախյան պատերազմի ավարտին հրադադարի համաձայնագիրը հայկական հողերի 75 տոկոսի իրավասությունը հանձնեց Ադրբեջանին։ Այս տարածքը առնվազն 1456 հայկական պատմամշակութային վայրեր ունի, այդ թվում՝ 161 եկեղեցի և հազարավոր խաչքարեր։

Լեռնային Ղարաբաղի Մարտակերտի շրջանի Չայլու գյուղը մինչև 1990-ականների Արցախյան առաջին պատերազմը բավականին մեծ գյուղ էր՝ գրեթե 3000 բնակչությամբ։ Ադրբեջանի հետ ծանր մարտից հետո գյուղը, ցավոք, ամբողջությամբ մնացել է թշնամուն։ 1990-ականների կեսերին գյուղից փրկվածները տեղափոխվեցին Արցախում մեկ այլ վայր և հիմնեցին նոր գյուղ՝ այն վերանվանելով Նոր Այգեստան: Տեղաշարժից շատ չանցած՝ զոհված զինվորների անուններով խաչքարերը տեղադրվեցին գյուղում՝ ի հիշատակ նահատակների։

2020 թվականի Արցախյան 44-օրյա պատերազմի ժամանակ գյուղի արական սեռի բնակչությունը հիմնականում եղել են նախկին պատերազմում զոհված սերնդի երեխաները։ Առաջին պատերազմի մարտիկների սերունդը զենք վերցրեց իր հողի համար և իր կյանքը զոհեց թուրք-ադրբեջանական ագրեսորների դեմ հայրենիքի համար մղվող պայքարում։ Հայ ժողովուրդը դարձյալ պայքարեց իր հողի համար։ Թեև ռազմական գործողությունները չհասան Նոր Այգեստան գյուղի սահմանին, սակայն նոյեմբերի 9-ի պայմանագրով գյուղը հայաթափվեց և հանձնվեց ադրբեջանցիներին։ Գյուղացիներն ընդամենը 24 ժամ ունեին՝ լքելու իրենց տները և տեղափոխվելու Հայաստանի Հանրապետության տարածք։ Գյուղացիները որոշեցին իրենց հետ տանել ոչ թե անձնական իրերը, այլ ամենաթանկարժեք իրերը՝ խաչքարերը, որոնք օծվել են Արցախյան առաջին պատերազմի հերոս զավակների անունով և արյամբ։ Այսօր այդ երեք խաչքարերը տեղադրված են Եռաբլուր զինվորական պանթեոնում՝ որպես Արցախի մեկ հայկական գյուղի և նրա հերոս բնակիչների զոհաբերության պատմության հուշարձան։

Հոդվածի անգլերեն բնօրինակը՝ այս հղումով․