Հայոց մայրենին երեկ և այսօր

Գրասեղանիս վրա է ընդհանուր կրթության մասին Վրաստանի օրենքը, որի 3-րդ հոդվածի 5-րդ կետը ազդարարում է. «Հանրակրթական դպրոցներում դասավանդման լեզուն վրացերենն է»։ Չգիտեմ՝ ում ինչպես, բայց ինձ` որպես մայրենիի ուսուցչի ու տասնամյակներով տեսչա-մեթոդական աշխատանքների բովով անցածի, այն անամպ երկնակամարում պայթող որոտ է թվացել և ստիպել է լրջորեն խորհել վրաց օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների ընդունած ու գործողության մեջ դրված հիշյալ օրենքի շուրջ։ Այսպես` երեկ՝ խորհրդային կարգերի շրջանում, կարգեր, որոնց ստվերոտ կողմերը գոնե ինձ՝ նախկին կոմունիստիս, քաջածանոթ են, նման անսպասելի և «խիզախ» նորույթը կա՛մ վրիպում կորակվեր, կա՛մ կդիտվեր արկածախնդրական ու բուռն վեճերի տեղիք կտար. վերջին հաշվով` Վրաստանը բազմազգ պետություն է, և միջազգային նորմերով երաշխավորված է մայրենի լեզվով ուսանելու և դաստիարակելու այլազգիների իրավունքը։ Սակայն, ո՜վ զարմանք, անցնում են տարիներ, և… «ձայն բարբառոյ յանապատի»… Ճիշտ այնպես, ինչպես սարսափից լռում են երեխաները, երբ դանակը մոտենում է մատաղացուի կոկորդին։

Չնայած որոշ սահմանափակումներին՝ մայրենին՝ մեր կենաց ծառը, խորհուրդների օրոք Ջավախքում շարունակում էր դալար մնալ. գործում էր համակարգված, տեղում և վերևից վերահսկվող ուսումնական գործընթացը, ժողկրթբաժիններն իրենց կից մեթոդկաբինետներով պլանավորված գործունեությամբ մեծապես նպաստում էին սերնդի կրթադաստիարակչական աշխատանքները դպրոցներում բարձր հիմքի վրա դնելուն։ Այսպես` Ախալքալաքի շրջժողկրթբաժինը, որտեղ տողերիս հեղինակը տևական ժամանակ զբաղեցրել է տեսչա-մեթոդական պաշտոններ, տարեկան ստուգում ու քննարկում էր առնվազն տասնհինգ դպրոցի աշխատանք։ Բաժնի և նրա մեթոդկաբինետի անձնակազմերից ու շրջանում իրենց առաջավոր փորձով աչքի ընկած մասնագետներից կազմված ստուգող խումբն այցելում էր նախատեսված մանկավարժական կոլեկտիվ և հիմնականում դասալսումներով ստուգում առարկաների դասավանդման դրվածքը։ Դասից ստացած տպավորությունները նախ քննարկվում էին ուսուցչի հետ և ապա դառնում մանկխորհրդի արտապլանային նիստի քննարկման նյութ։ Բնականաբար (մանավանդ ցածր դասարաններում), կենտրոնում մայրենի լեզուն էր, և առաջինը իրենց տպավորությունների մասին խոսում էին մայրենիի դասավանդումը ստուգողները։ Մայրենիի կարևորությունը առանձնապես ընդգծվում էր, քանզի այն մնացած առարկաների յուրացման բանալին է։

Ուսուցման արդյունավետության բարձրացմանը նպաստում էին պարբերաբար տրվող տեսչական թելադրություններն ու շարադրությունները։ Մեծ դպրոցներում գործում էին հատուկ առարկայական, իսկ փոքրերում` խմբային կամ շրջիկ մեթոդմիավորներ։ Գործին օգնում էր շրջանային «Փարոս» թերթը, որը հատուկ էջ էր տրամադրում դպրոցական կյանքին։ Նրա էջերում հանդես էին գալիս ուսուցիչները, տարածվում էր առաջավոր փորձը։ Տեղում կամ հանրապետության սահմաններից դուրս կազմակերպվում էին վերապատրաստման դասընթացներ, որոնց ժամանակ ուսուցիչները ծանոթանում էին գիտամեթոդական նորույթներին։

Դպրոցական գործը տեղական իշխանության օրգանների գործունեության կարևոր բնագավառն էր: Պարտադիր էր ամենամյա համաշրջանային օգոստոսյան խորհրդակցությունը, որի ընթացքում իշխող օրգանների ներկայացուցիչների ներկայությամբ շրջժողկրթբաժինն ու նրան կից գործող մեթոդկաբինետը հանդես էին գալիս կատարված աշխատանքի մասին յուրատեսակ հաշվետվությամբ, և դրա հիման վրա նախագծվում էին նոր ուսումնական տարվա անելիքները։

Հիշատակվածը միջոցառումների ամբողջական ցանկը չէ, բայց, ափսո՜ս, դրանք երեկ էին։ Ի՞նչ է արվում այսօր, ո՞ւր է այն հոգատարությունը, որ կար մայրենիի հանդեպ։ Նախ, ինչպես հիշատակվեց վերևում, մեր մայրենին՝ հայոց լեզուն, Սահմանադրությամբ մերժվում է որպես դասավանդման լեզու, տարեցտարի կրճատվում են դասաժամերը։ Դասավանդման որակը մնացել է պարապող ուսուցչի խղճին, իհարկե եթե նա մասնագետ է. տեղական ինքնակառավարման մարմինները, նույնիսկ ժողկրթբաժինների ու նրանց մեթոդկաբինետների վերացման պայմաններում, ազատ են և գրեթե պատասխանատու չեն դպրոցի աշխատանքը վերահսկելու «գլխացավանքի» հարցում։ Վերադասը՝ Կրթության նախարարությունը, ի վիճակի չէ հեռվից հետևելու դպրոցի գործերին։ Ռեսուրսկենտրոն կոչված հիմնարկի աշխատանքները զուտ ձևական բնույթ են կրում։

Անռեսուրս ռեսուրսկենտրոնին վերադասը նոր անակնկալ մատուցեց. անկախ դասավանդած առարկայից՝ տարեց ուսուցիչները, սահմանված չափի գումար ստանալով, կարող են դուրս գալ աշխատանքից։

Բնականաբար, առաջարկված գումարը հրապուրիչ է, և շատերն են ցանկանում դուրս գալ։ Հարց է առաջանում՝ ովքեր պետք է փոխարինեն նրանց, չէ՞ որ առանց այդ էլ դպրոցները այս կամ այն առարկայի համապատասխան մասնագետներով ապահովված չեն։ «Միամիտ մի՛ եղեք, -ասում են չար լեզուները, -կա՛ ճանապարհ. կա՛մ դպրոցներն ու դասարանները կկրճատվեն, կա՛մ վերադասը ռեսուրսկենտրոնին օգնության ձեռք կմեկնի իր վրացի մասնագետներով. գլխավորը սայլը տեղից շարժելն է։ Եվ շարժվում է սայլը. մայրենիին հատկացվող ժամաքանակի կրճատումը, դրա և այլ առարկաների հաշվին վրացերենին հատկացվող ժամաքանակը մայրենիի ժամաքանակին հասցնելը դեռ բավական չէին, պետական լեզվով ուսուցումը հնարավոր համարվեց նաև նախադպրոցական փուլում, երբ երեխան իր մայրենի լեզվից ունեցած սակավատարր բառապաշարով ու ինքնաճանաչմամբ չի կայացել որպես իր ազգի ներկայացուցիչ։ Նախավարժանքը գիտություն է և իր օրենքներն ունի. նախադպրոցական հասակում իշխողը մայրենին է, որը չի հանդուրժում ուրիշ ոչ մի լեզու։ Վերջիններիս հերթը կգա միայն ուսուցման հաջորդ օղակում՝ դպրոցում։

Կրթական նոր օրենքը դպրոցներին կից գործող Հոգաբարձուների խորհրդին օժտել է արտակարգ իրավունքներով, ինչը, բնականաբար, ստիպում է վերադասին (այս պարագայում նաև տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ու տնօրենությանը) ուշի-ուշով հետևել՝ ովքեր են համալրում Հոգաբարձուների խորհուրդը, որ վերջինս «գլխացավանք» չդառնա վերադասի, տնօրենության և շահագրգիռ այլ մարմինների ու անձանց համար։

Մանկավարժական կոլեկտիվների գործունեության նկատմամբ անմիջական վերահսկողության բացակայության պայմաններում, բնականաբար, նվազում է կրթադաստիարակչական գործընթացի արդյունավետությունը: Ստեղծված բարոյահոգեբանական լարված իրադրության և անվստահության պայմաններում գրեթե անհնար է բարձրաձայնել հրատապ լուծում պահանջող որևէ խնդիր։ Դպրոցի տնօրենի ամենակարևոր և պատասխանատու պաշտոնն անցնում է վրացերենի ուսուցչին, որը չի տիրապետում հայոց գրական լեզվին, և հայտնի էլ չէ՝ կազմակերպչական ինչ կարողության տեր է։

Գիտամանկավարժական քննադատության չեն դիմանում հրամցվող դասագիրքը, թրենինգային հանդիպումները։

Մի խոսքով` ստիպված ես մտորել` այս ամենը վրացերեն սովորեցնելու նպատակ ունի՞, թե՞ «լիարժեք քաղաքացիներ» պատրաստելու հեռագնա ծրագիր է։ Մի բան անտարակուսելի է` «լապտերով պիտի փնտրենք գրագետների»։

Վաչագան Ռստակյան

«Դրօշակ», թիվ 5 (1651), մայիս, 2021 թ.