Մարդիկ ճարահատյալ լեռնային գազաններ, բույսերի արմատներ էին ուտում

Հովհաննես Աբրահամյանի վկայությունը

1914թ., Մուշ

Ցեղասպանությունը վերապրած Հովհաննես Աբրահամյանը պատմում է, որ Մուշում ու Սասունում թեև կազմակերպել են ինքնապաշտպանություն, գաղթն անխուսափելի է եղել: Երբ պատերազմը սկսվել է, թուրքական կառավարությունը 3 անգամ զորք է ուղարկել զինվորագրման համար, բայց ապարդյուն: Հույսներն իրենց վրա դնելով՝ տեղացիները ՀՅԴ-ից զենք են ստացել՝ որոշելով  կռվել ու պատվով մեռնել: Դրությունն աստիճանաբար անտանելի է դարձել. մարդիկ ճարահատյալ լեռնային գազաններ, բույսերի արմատներ են կերել, շատերը՝ սովամահ եղել:

Տեղեկութիւն սասունցիների որպիսութեան [մասին]

Երբ պատերազմն սկսուեց` թիւրք կառավարութիւնը նոյն միջոցներին հայերից զօրք էր ստացած: 1914 թ. միւտիր Տալֆ էֆէնդին մաս մը զօրքով ուղարկուեց մեզ մօտ` զօրք պահանջելու, բայց մենք ժամանակ շահելով` ընդհանրական ժողով ունեցանք և որոշեցինք, որ զօրք չտանք, քանի որ քիւրտ աշիրէթներից զօրք չի առնում, իսկ մեր երիտասարդներին էլ մեզնից հեռացնելով և ուղարկելով կռուի վայրր, ուր տասից մէկը չի վերադառնալու տուն, և ինքն էլ վատ լինելով մեզ հետ, գուցէ հրաման տայ աշիրէթներին կամ իր զօրքին` մնացած ժողովուրդին կոտորելու:

Յիշեալ միւտիրը երկրորդ անգամ եկաւ զօրքով: Մշոյ մութասարիֆ փաշայի հրամանովը նրա հետ էր և մեր Առաջնորդական տեղապահ Վարդան վարդապետը, և զօրք պահանջեցին նորէն: Մեր ժողովի նախագահ Մանուկ Շառոյեանը պատասխան տուաւ, թէ զօրք չենք տայ. երբ մեր սահմանների քիւրտ աշիրէթներից զօրք ստացար՝ նոյն միջոցին մենք ևս կը յօժարենք տալ, ապա թէ ոչ` չենք տայ: Ինչէ՞ն կը լինի, որ երկուսս էլ տէրութեան հպատակ ենք, նրանցէն զօրք չէք ստանար և մեզնից խստիւ կը պահանջէք: Վերադարձան: Յիշեալ թուի դեկտեմբերին կրկին գալով յիշեալ միւտիրը, մեզանից մարդ պահանջեց, որ կռուի վայրերը շալակով զօրքին ուտելիք հասցնեն: Չլսեցինք և վերադարձաւ:

Այդ տեսակով ձմեռն անցաւ և եկաւ գարունը: Արդէն մենք նկատի ունեցած էինք, որ թուրք կառավարութիւնը առիթ և միջոց գտած է մեզ կոտորելու, օգտուելով այն հանգամանքից, որ բոլոր տէրութիւնները պատերազմի մէջ են: Թէև ցանքսեր սկսած էինք, բայց միուս կողմից Հ.Յ.Դ միջոցով գործելով սպասում էինք զէնքեր և ուժեր ձեռք բերելու, որ գոնէ վրէժներս ստանանք և տղամարդու պէս մեռնենք:

Մենք և Հ.Յ.Դաշն. ձեռք-ձեռքի տալով, հոյսներս ուժերիս և բազուկներիս վրայ դնելով լաւ համարեցինք քաջութեամբ մեռնել, քան թէ երկչոտութեամբ գլուխ խոնարհեցնել այդպէս ամբարտաւան մոլորուած ազգին, որ թուլ չէր տար խաչ և կրօն պաշտել:

Արդէն կռիւները հետզհետէ սկսած էին: Լսեցինք, որ զօրքը և աշիրէթները յարձակած են Մշոյ դաշտի հայերը կոտորելու, Ուրբաթ օրից սկսած մինչև լուս Կիրակի Վարդավառի օրը, իսկ ազատուածները փախած են Քան ըսուած լերան գագաթները: Եկող Երկուշաբթի լոյսը բացուելուն թնդանօթների գոռումն և հրացաններից ճայթումն սկսած էին Մշոյ հայերի վրայ: Նրանք տեղ-տեղ կռուելով և մօտ 4-5 օր դիմադրելով` նրանց օգնութիւն խնդրելու ձայնը մեզ հասաւ: Իսկույն խմբեր վերցնելով գացինք, մինչև որ հասանք Մշոյ վերի գագաթները: Բայց ցաւալին այն էր, որ տէրութեան բանակները դէմերնիս կտրելով` չկարողացանք անցնել նրանց օգնութեան և իրենք ուժասպառ ըլլալով յաղթուած էին, որը սրով, որը կրակով, որը ջուրը նետելով խեղդուելով: 15000 ժողովրդից հազիւ թէ 200 հոգի գիշերով փախան դէպի մեզ և ազատուեցան: Կռիւները չորս կողմից օրըստօրէ կը շարունակուէին: Մեր ժողովուրդը ամփոփած էինք Անտոք, Գեբինի, Միճէլնիի ստորոտները:

Աւա~ղ, որ դրութիւններս ցաւալի և վիճակներս անտանելի է եղել, նախ մանաւանդ ուտեստի մասին: Անպատմելի է կերած սնունդներս, որ եղած է լեռնային գազանների միս, որ է գայլի, աղուէսի, կատուի, նապաստակի, թռչուններից` անծեղ և ինչ որ պատահած է, երկրորդ ամառը, կռուի ժամանակ մորթած ոչխարի, տաւարի գլուխ, ոտքեր և մորթեր, որ թափած էին գետին, գնացած ենք յիշեալ տեղերից երեք արշին ձիւնը թափ տալով բերած, փշրած, տաքացնելով կերած: Երրորդ` կրկին ձիւնը թափ տալով, չորացած խոտ և նրանց արմատները բերելով, կերակրուած ենք: Բայց այնպէս սով տիրեց ժողովրդին, որ գրեթէ մաս մը սովէն կոտորուաւ: Սա ձևի ալ ենթարկուած ենք, որ քանիներ իսկ մեռած մարդու միս ուտելով մի շաբաթ յետոյ նրանք ալ մահացած են:

Բայց անիրաւ թիւրք կառավարութիւնը ատոր վրայ ալ չթողնելով՝ կրկին տեղերս լրտեսելով, ատենէ ատեն զօրք կուղարկէր մեզ վերայ` կոտորելու, բայց մենք յաջողուելով կը քաշուէինք լեռները և դիրքերը` դիմադրելու: Նրանք որ չէին կարողանար ձիւնի վրայ կենալու` ետ կը վերադառնային:

Բազում չարչարանքներից հետո մենք գաղթեցինք Խնուս: Արդեն այնտեղից սկսած մեզ օգնութեան հասաւ ուտեստ, ալիւր, շաքար և ճանապարհորդեցինք մինչև հասանք Ալեքսանդրապոլի Շորակեալի գիւղերը տեղաւորուելու:

ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 150, թթ. 1-8 շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. Վերապրածների վկայություններ, փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 2, Բիթլիսի նահանգ, ՀԱԱ, Երևան, 2012, էջ 28 – 35: