Աքսորի ճանապարհից հիշում եմ 4 կողմից քամու բերած` դիերի հոտը

Արաքս Մկրտչյանի վկայությունը

Տիգրանակերտ

Տիգրանակերտցի Արաքս Մկրտչյանը  Խարբերդի ամերիկյան «Եփրատ» քոլեջի շրջանավարտ էր: Պատմում է, որ երբ քոլեջի տնօրենին հայերը խնդրել էին ամերիկացիներին տեղեկացնել իրենց դեմ թուրքերի վայրագությունների մասին, բայց մերժվել՝ ցինիկ հիմնավորմամբ: 1915-ի մարտին դիմադրություն կազմակերպելու հնարավորություն ունեցող բոլոր հայերին ձերբակալեցին, մեղադրեցին կուսակցական լինելու մեջ, բայց թե' քոլեջի պրոֆեսորները, թե'քաղաքի մեծամեծները հեռու էին կուսակցականությունից: Օրեր անց 3.000 տղամարդ աքսորվեց, ապա լուր տարածվեց, թե հասել են Արաբիա և կանանց էլ պետք է տանեն նրանց մոտ: Աքսորի ճանապարհից 21-ամյա աղջիկը հիշում է 4 կողմից քամու բերած` դիերի հոտը: Եվ այս ամենի կազմակերպիչներից  մեկն Էնվեր փաշան էր, որի կյանքը հայերը երեք անգամ փրկել են:

«Արաքս Թովմաս Մկրտիչեան, տիգրանակերտցի, Խարբերդի Ամերիկեան «Եփրատ» գոլէճի, նաև Կեսարիոյ ամերիկեան մանկավարժական դպրոցի շրջանաւարտ, 21 տարեկան (իր ձեռագրէն արտատպուած):

Հայրս Տիգրանակերտի անգլիական հիւպատոսարանին թարգմանն էր, վերջերս անգլիական հիւպատոսի պաշտօն տրուեցաւ, մէկ ամիս չանցած Թիւրքիոյ պատերազմէւ սկսելուն իր կառավարութենէն կանչուեցաւ: Մայրս` Եսթեր, նոյն գոլէճի շրջանաւարտ, մեր կրթութեան ցանկացող, եր­կու տարիէ ի վեր մեզի հետ կը բնակէինք Խարբերդի գոլէճին մօտերքը: Հօրմէս հեռու ըլլալով` չկրցինք իրեն ընկերանալ, ուստի մեզ Խարբերդի ամերիկեան հիւպատոսին յանձնած էին:

Հօրս պաշտօնը որևէ մէկուն չյայտնեցինք, ամբողջ ընտանեօք այնքան ծածուկ կապրէինք, որ կառավարութիւնը ուշ չդարձնէ:

Խարբերդի հայութիւնը ամէնայն հանդարտութեամբ իր գործով կը զբաղուէր, զինուորցուները կը զինուորագրուէին, հարուստները փրկանք կու տային, մնացածները իրենց ապրանքներով, փոխագրութեան միութույներով ու բաց շտեմարաններով միշտ պատրաստակամ օգնելու կառա­վարութեան (յօժար կամ անյօժար խմբեր չէ):

Խորամանկ գերմանացիները յաջողեցան համոզել նաև «Եփ­րատ» գոլէճի նախագահ պրն. Ըրնեստ Սիքսը, որուն տիկինը նախապէս թրքասէր լինելով, չուզեց լսել հային լացը ու նախընտրեց Խարբերդէն հե­ռանալ: Ողջերթի ատեն հայերը կը խնդրեն, որ Ամերիկա իմացնեն իրենց կրած տառապանքը, պրն. Սիքս կը պատասխանէ պարզ կերպով. «Եթէ անոնք ձեզի չընէին, դուք անոնց պիտի ընէիք»: Այս անլուր յայտարարու­թեան բանալին պէտք է փնտռել գերման միսիոնարներու շէֆ պրն. Էհմանի մօտ, որը միայն կրնայ պատասխանել նաև, թէ ինչպէս երաշխաւորեց հայի ազատութիւնը, ապահովութիւնը և հաւաքեց հայի ապահովութեան գրա­ւական զէնքերը:

1915-ին մարտ ամսուն շաբաթ կէս օրէն յետոյ մեր փողոցով անցուցին «Եփրատ» գոլէճի թանկագին բրոֆ. 3. Պուճիգանեանը, ժանտարմներով և ոստիկաններով շրջապատուած: Նոյն ժամուն քաղաքին յայտնի անձնաւորութիւններն ալ ձերբակալուեցան: Ժամանակ լուռ անցաւ բանտարկութիւններէն յետոյ, որ ատեն հայ զինուորները բանակէն հանուելով, «գոր­ծաւոր բանակ» անուան տակ, ճամբաներու շինութեան ղրկուեցան խիստ հսկողութեան տակ: Յետոյ սկսաւ զէնքերու հաւաքումը. որսի հրացան ունեցողն իսկ յանձնեց կառավարութեան, զէնքի վաճառականներ, որոնք կառավարութեան արտօնութեամբ առևտրականներ էին, ասոնց ընդդիմութեան յանձնեցին, որոնք հաշտուեցան ազգային ինքնապաշտպանութեան զէնքերու թւոյն: Բանտարկեալները սկսան խոշտանգել, որ զէնքերնին յանձնեն, չունեցողները ծախու կ՚առնէին կը յանձնէին, որպէսզի բանտի անողորմ նեղութիւններէն ազատին: Կառավարութիւնը սկսաւ ստիպել բանտարկեալներուն, որ կուսակցական ըլլալնին խոստըվանին և կուսակ­ցութեան գաղտնիքները տան: Մեր բրոֆեսորները ո՛չ միայն կուսակցական չէին, այլ միշտ աշակերտները հեռու կը պահէին կուսակցութիւներէ: Նոյնպէս քաղաքին մեծամեծները հեռու էին կուսակցութենէ, քանի մը երիտասարդներ կային միայն կուսակցականներ: Երբ կառավարութիւնը տեսաւ, թէ իր զրպարտիչ գրուածքները չեն ստորագրեր, օրինակ, թէ «Մենք՝ հայերս, 5-75 տարեկան, արական թէ իգական, քօմիթէի անդամներ ենք, կազմ և պատրաստ ոչնչացնելու թուրքերը, արականները` զէնքե­րով և իգականները` ածելիներով», սկսաւ չարաչար տանջանքներու ենթարկել զանոնք: Բրոֆեսորներուն եղունգները քաշելով կ՚ըսէին. «Այն ճառերը այստեղ արտասանեցէ՛ք, գրեցէ՛ք»: Գլուխներուն վրայ կարմրցուած թաս կը դնէին, պեխ, մօրուք կը փետտէին, ոտքերնին պայտ կը զարնէին, անութներուն տակ խաշուած հաւկիթ կը դնէին և կը սեղմէին մինչև պաղիլ, արտաքնոցին մէջ գլխիվար կը կախէին և ծեծի տակ կը մարեցնէին, ձեռքներնին գործիքներով դարձնելով մատներնին և ոսկորները կը ճզմէին, կը ջարդէին:

Մինչ այդ` բրոֆ. Որբերեան ձերբակալուած չէր: Ւրիկուն մը Որբերեանը կը հանեն տունէն, և ոստիկանները կը ստիպեն, որ պատ[ուելի] Ամիրխանեանին երթան: Ան ալ վերցնելով, կերթան բանտ: Անոնց ներկայութեան պրն. Յակոբ Ֆերմանեանը կը խոշտանգեն մինչև կիսամեռ աստիճա­նի, կը դառնան վերոյիշեալներուն և կը յայտարարեն. «Եթէ վաղը թրքա­կան ժամը ութին հայոց բոլոր զէնքերը չյանձնուին, ձեզի ալ այդ վիճակին կը հասցնենք»: Որբերեան ամբողջ գիշեր զառանցանքներով կ՚անցընէ և հեաևեալ օրը, հիւանդացած, կը փոխադրուի Մեզրէի Ամերիկեան հիւան­դանոց, իսկ պատ[ուելի] Ամիրխանեանը կ՚անհետանայ:

Մանուկ աղա Աղայիկեանը իբր ասորի բանտէն ազատուելէն վերջ, հեծկլտուքով կը պատմէր, թէ իր բարեկամ բրոֆ. Թէնէքէճեանը կառավա­րութեան զրպատագիրը չստորագրելուն համար փողոց մաքրող 15 մարդ­կանց կը հրամայեն անոր բերանը միզել և աղբ խոթել: Խեղճին րնտանիքը անապատները քշելով, բոլորովին մերկ և անօթի, կիզիչ արևին տակ 8-10 օրուայ րնթացքին զաւակները գլուխնին մօրը գիրկը դրած կը մեռնին, մայրն այս ահարկու տեսարանէն սարսափած` մազերը ամբողջութեամբ կը ճերմըկին – կը թափին և ինքն ալ կը մեռնի:

1915 յունիս 21-ին, «Եփրատ» գոլէճի շրջանաւարտներու քննութեանց սովորական օրը` գոլէճի շրջանը փակելու և արձակուրդները սկսելու կիրա­կի օրը, գիշերով բոլոր բանտարկեալները Խարբերդէն վարը` Մեզրէ փոխադրեցին: Որպէսզի աղմուկ չբարձրանայ` խաբեցին, թէ «գերման պաշտօնեաներ եկած են զիրենք քննելու»: Երեք օր յետոյ 3000 հոգի աքսորեցին: Մեր լսածին նայելով, Առաջնորդը ծառէն կախելով` ողջ-ողջ քերթած են, բրոֆեսորները նաւթով վառած են, մնացեալները գնդակահարած են: Նոյն գիշերը միւնետիկները կը հաղորդէին հրապարակաւ, որ թշնամիէն երեք հազար հոգի ջարդուած են…

Շաբաթ մը չանցած, իգականներու աքսորի մունետիկը պոռաց, իբր թէ արականներէւ Արաբիա հասած են, իգականներն ալ անոնց քով պիտի ղրկ­ուին: Շատեր ուրախութեամբ կը պատրաստուէին անմիջապէս ճամբայ իյնալու: Թէև ոչ ոք տող մը նամակ ստացած էր, միմիայն մունետիկին տուած լուրն էր: Մեր ընտանիքն ալ սկսաւ պատրաստուիլ, նկատի ունենալով, որ Արաբիայէն Գահիրէ շատ մօտիկ է և մենք դիւրաւ կը կարողանանք հասնիլ հօրս, որ այդ քաղաքը կը գտնուէր: Մինչև որ Կարնոյ և Երզնկայի աքսորականներու չնչին մնացորդ բեկորները հասան և պատմեցին իրենց կրած սարսափները:

Հօրս պատանեկութեան բարեկամ մը Վահաճ, որ թրքաց կրօնապետն ու կառավարական կարևոր անձնաւորութիւններէն էր, լուր ղրկեց մեզի, որ ամէն գնով աշխատինք մնալ և աքսորի չերթալ, եթէ երթանք բոլոր տղաքը կը կորսնցնենք»:

Աղբյուրը՝ armeniangenocide100