Արա Գյուլերը պատմել է, թե ինչու է թաքցրել իր` հայ լինելը

Թուրքական Hurriyet թերթի լրագրող Իզզեթ Չափան բացառիկ հարցազրույց է արել պոլսահայ լուսանկարիչ Արա Գյուլերի հետ:

Հարցազրույցը ներկայացնում ենք ստորև:

- Գիտեմ` հիմա այնքա՜ն բանի մասին կպատմեք, բայց ես չգիտեմ՝ որտեղից սկսեմ:

- Արա', բա ինչո՞ւ ես եկել, նստել դեմս:

- Առաջին րոպե, առաջին գոլ (!)... Մոռացա` ինչ պետք է հարցնեի: Լավ, գոնե լրագրողների անգիր արած հարցերից սկսեմ: Խոսենք Ձեր մանկության մասին:

- Ամառային մի օր` օգոստոսի 16-ին, բռնել են մորս ցավերն, ու 6:15-ին ես եմ ծնվել: Այդ օրվանից մինչ հիմա ապրում ենք, էլի:

- Աստված Ձեր կյանքը երկարացնի: Փոքր-ինչ զրուցե՞նք Ձեր հոր ու մոր մասին:

- Հայրս իրականում շապինգարահիսարցի է: Մայրս՝ պոլսեցի: Մեծ պապս միայն Քադըքոյում  վեց տուն ուներ, դրա համար էլ չգիտեմ` մորական կողմս հստակ որտեղ էր բնակվում Պոլսում:

- Այսինքն` Ձեր մայրը հարուստ ընտանիքի զավակ է…

- Այո', այդպես է:

- Իսկ հորական կո՞ղմը:

- Հորական կողմից մեկը չկար, որ… 1915 թվի` հայերի տեղահանության ժամանակ` աքսորվելուց հետո, նրանց ընտանիքից լուր չեն ստացել: Մարդը (հայրը) մնացել է որբ: Նրան ուղարկել են հայկական գիշերօթիկ դպրոց, դրա համար էլ ողջ է մնացել: Եթե գնացած չլիներ, նրան էլ կկոտորեին: Մեծ աղետներ են եղել այս երկրում: Աստծո անիծած երկիր էր. պարզ չէր՝ երբ, ինչ կլինի:

- Ինչևէ, մի կողմ թողնենք երկիրը, վերադառնանք Ձեր հորը…

- Դեղատան տեր, հարուստ մարդ էր: Այն ժամանակ Պոլսում ընդամենը 4-5 դեղատուն կար, ու այսօրվա նման չէր, որ խանութի նման մտնեիր ու ուզածդ գնեիր: Դեղերը պատրաստվում էին դեղատան հետնամասում: Հայրս մեծ քիմիկոս էր:

- Ձեր տանն ինչպիսի՞ մթնոլորտ էր:

- Այն ժամանակ այստեղի հայերն ապրում էին ֆրանսիացի ընտանիքների նման: Ինտելեկտուալ կառուցվածք ունեինք: Ամեն մեկս առնվազն 2-3 լեզվով էինք խոսում: Ինձ էլ միշտ ամենալավ դպրոցներն են ուղարկել:

- Իսկ Դուք քանի՞ լեզու գիտեք:

- Թուրքերեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, հայերեն: Մնացածը չհաշվեմ հիմա, ս... արա:

- Ես Ձեզ չեմ պատկերացնում` դասարանում նստած դաս անելիս: Իսկապես, ինչպիսի՞ աշակերտ էիք:

- Ինչպիսի՞ն պետք է լինեի՝ անհնազանդի մեկը: Երեք անգամ մնացել եմ նույն դասարանում: Եթե ինձ հարցնես` նույն դասարանում չմնացածից մարդ դուրս չի գա: Միշտ ինչ-որ վախ կա աշխատասեր աշակերտների մեջ, դրա համար էլ միշտ սովորում են:

- Տանեցիներն ի՞նչ էին ասում Ձեր՝ մարդ դուրս գալու վերաբերյալ այս «տեսակետի» մասին:

- Որպեսզի փողոցում ավարայություն չանեմ, հայրս ինձ աշխատանքի տեղավորեց դպրոցի անկյունում գտնվող «Իփեք» կինոընկերությունում: Տնօրենը՝ Իհսանը, հորս դեղատան ընկերն էր:

- Իսկ ի՞նչ գործ էիք անում կինոընկերությունում:

- Ի՞նչ գործ պետք է անեի, արա', ինչ տալիս էին: Այնտեղ աշխատողները` բոլորը, բացի ինձնից, ռեժիսոր դարձան: Իմ արկածներն այնտեղ կիսատ մնացին:

- Ինչո՞ւ:

- Նոր կինոնկարի տրեյլերի ցուցադրման համար տասնյակ ընկերություններ էին հրավիրել: Ցուցադրության ընթացքում որ բացեցի դուռը, տեսա՝ ամեն տեղ այրվում է, հրդեհ է շենքում: Հրշեջների կողմից փրկված ամենավերջին մարդը ես էի: Մայրս այդ օրը անհանգստությունից շաքարախտ ստացավ: Հայրս էլ այլևս թույլ չտվեց դրանով զբաղել:

*Արա Գյուլերը պատմում է, թե ինչպես է մասնակցել հեքիաթի մրցույթի՝ օգտագործելով կեղծ անուն (Ալի Իհսան Այգուն), որում զբաղեցրել է առաջին տեղը*

- Իսկ ինչո՞ւ եք կեղծել Ձեր անունը:

- Ոնց թե` ինչո՞ւ: Որպեսզի հայ լինելուս պատճառով գործիս առաջ ձեռնափայտ չդնեն (չխոչընդոտեն): Բայց մրցույթում հաղթելուց հետո գնացի և ասացի՝ իմ անունը Արա Գյուլեր է:

- Ծանոթացե՞լ եք Աթաթուրքի հետ:

- Ֆլորիա պալատի կողքին՝ հանրային ծովափի մոտ, տուն ունեինք: Աթաթուրքն էլ երբեմն գալիս և ծովն էր մտնում: Տեսել եմ նրան, քանի որ միշտ այնտեղ էր նստում` իր զոլավոր լողազգեստով: Այդ ժամանակ դեռ երեխա էինք: Չգիտեինք՝ ով էր:

- Գոնե հետո ծանոթացա՞ք:

- Արա', ի՞նչ ծանոթանալ: Ասում եմ՝ երեխա էի, չի հասնո՞ւմ տեղ: Մի հատ ջարդված նավակ ուներ, ես էլ դրա հետևը բռնած լողացող երեխաներից մեկն էի: Եղած-չեղածը սա է:

- Խոսենք լրագրողի «վիրուսով» վարակվելու մասին:

- Երբ կինոընկերությունն այրվեց, հայրս ինձ «Նոր Պոլիս» պարբերականում գործի դրեց: 1950 թվականին լրագրող դարձա: Դրանից հետո էլ ընկա ք...ի մեջ, հասա այս օրերին:

- Այսինքն` սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերի ժամանակ Դուք լրագրող էիք: (1995 թվականի սեպտեմբերի 6-7-ը լուրեր էին տարածվել, թե ռմբակոծվել է Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի տունը` Սելանիկում, որից հետո Թուրքիայի գրեթե բոլոր շրջաններում բողոքի ցույցեր սկսվեցին և հարձակումներ` Թուրքիայում ազգային փոքրամասնությունների, այդ թվում` հայերի վրա: Պոլսի ցույցերի ընթացքում գրանցվել են զոհեր):

-Իհարկե, այդ օրերը շատ լավ եմ հիշում: 1995 թվականն էր: Ժողովրդական պարերի տարածման և պահպանման համար հանձնախումբ կար: Պետք է ելույթ ունենային Աչըքհավա թատրոնում: Իմ պարտականությունն էլ նրանց լուսանկարելն էր: Ինչևէ, ճամփա ընկա դեպի Իսթիքլալ փողոց: Մեկ էլ ի՞նչ տեսնեմ՝ ամենուրեք ջարդուխուրդ են անում:

- Իսկ ի՞նչ արեցիք:

- Թաքսիմի կինոթատրոնի դիմաց մի սրճարան կար՝ պատշգամբով: Արագ այնտեղ պատսպարվեցի: Դրսում բոլորը գոռում են իրար վրա, խանութների ապակիներն են ջարդում, կարճ ասած՝ կատարյալ քաոս: Ժողովուրդը խանութների ջարդված ցուցափեղկերից ներս էր մտնում և նոր զգեստներով դուրս գալիս: Խոշքր-խոշոր մարդիկ երեք վերարկու իրար վրայից էին հագնում: Թալան էր, բացահայտ թալան:

-Կատարյալ խայտառակություն…

- Մեհմեդ Ջեմալի հիշատակին «Գիլդա» անունով զարդերի խանութ կար: Երբ գնում էինք, փորձում էին մեզ խոչընդոտել` ասելով. «Սա Ջեմալ փաշայի խանութն է»: «Գիլդա» անունը թուրքական չէ: Ի՞նչ է նշանակում Գիլդա» ասելով՝ դա էլ քանդեցին: Եթե այդ մտածելակերպն այսօր լինի՝ ամբողջ Թուրքիան կքանդվի: Մեկ խանութ անգամ չի մնա, քանի որ ուր նայում ես` գյավուրի անվանումներ են:

- Ձեր միտքն էլ Ձեր դեղատան կողմն էր…

- Սեպտեմբերի 6-ի դեպքերն սկսվեցին կեսօրից հետո, և մինչև սեպտեմբերի 7-ի առավոտ ավերվել էր 73 եկեղեցի, 2 վանք, գործարան և 5538 սեփականություն, սակայն Բեյօղլըում գտնվող միակ խանութը, որ ձեռք չէին տվել, հորս դեղատունն էր:

- Բախտավոր է եղել…

-Արա', ի՞նչ բախտ: Մեր դեղատունը վերածել էին շտապօգնության կենտրոնի, դրա համար էլ չէին քանդել: Բոլոր վիրավորներն այնտեղ էին: Դեղատունն էլ չէին քանդել, քանի որ իրենց ձեռնտու է եղել: Թե չէ շրջակա բոլոր խանութները թալանել էին: Պրիմիտիվ երկիր էր, է~, պրիմիտիվ:

- Նախկին վարչապետերից Ադնան Մենդերեսի հետ շատ ժամանակ եք անցկացրել…

- Մի' ասա: Ադնան Մենդերեսն ինձ դիվադադար է արել այդ ժամանակ:

- Խեր լինի, ինչո՞ւ:

- Բռնագրավումների ժամանակ միշտ ուզում էր` կողքին լինեմ, էլ ինչո՞ւ:

- Մինչդեռ Դուք այնքան էլ նման չեք մարդու, ով կմնա իր չցանկացած տեղում:

- Այդ ժամանակ «Հայաթ» ամսագրում էի աշխատում: Առաջին հրատարակման ժամանակ մտածում էինք՝ 100.000 հատ կվաճառվի, այդպես էինք հաշվարկն արել: Բայց երբ 400.000 հատ վաճառվեց, ընկանք ք...ի մեջ: Պատկերացրու` թղթերը Հունգարիայից են գալիս…

- Դուք էլ նորերը պատվիրեիք...

- Արա', դու հասկանո՞ւմ ես խոսքը որ ժամանակաշրջանի մասին է: Տպագրված թղթերի բաշխումը կապված էր պետության հետ: Իրենց ուզած լուրերը չհրատարակողներին թուղթ-մուղթ չէին տալիս: Մենք էլ ստիպված էդ շան տղերքի ջրով էինք գնում: Ու քանի որ Ադնան Մենդերեսը ինձ սիրում էր, նրան «յուղվելու» գործն ինձ էր տրված: Դրա համար էլ` ուր գնում էր, ես հետևում էի նրան:

Թարգմանությունը՝ Արազ Գայմագամյանի