Պապս մահացել է…

Մոտ 5 տարի առաջ՝ 2020 թ. ապրիլի 19-ին էի գրել սա: Այսօր՝ 2025 թ. փետրվարի 24-ին, լրանում է պապիս ծննդյան 100-ամյակը: 100 տարի... Ու կրկին հուշեր, խոհեր ու մտորումներ....

****

Ուղիղ 21 տարի առաջ այս օրը վախճանվեց մորական պապս։ Ես այդ ժամանակ 15 տարեկան էի և արդեն գիտեի, որ մարդիկ անմահ չեն։ Այդուհանդերձ չէի հավատում, որ պապս կմահանա։ Բոլորի պապիկները կարող էին մահանալ, բայց պապս՝ ոչ։ Երևի շատերի մեջ է ապրել այս զգացումը և նրանց պապերի մահվան հետ փշրվել։ Կյանքումս շատ շրջադարձեր են եղել, բայց երբեք այդքան խորը ներգործություն չեն ունեցել վրաս, որքան այդ մեկը։ Տան մեծերը գիտեին, որ նա արդեն մահամերձ է, ես՝ ոչ, չէի կասկածում անգամ, որ նա շուտով ոտքի կկանգնի։ Իր տան երկրորդ հարկի գրադարանում էի, երբ լուրը բերեցին՝ «պապը մահացավ»։ Մի պահ քարացա, հետո հասկացա, որ մեծանալու հերթի մեջ եմ… Արագ իջա ներքև, որտեղից արդեն լսվում էր տատիս և մյուս հարազատների ձայները, մոտեցա նրա սենյակի բաց դռանը, և... այո՛, «պապս մահացել է»․․․։ Տեսարանն ստիպեց ինձ պարտվել, դուրս մղեց մանկությունն իմ միջից։  Այո՛, պապս կարող էր նաև մահանալ...

Պապիս կառուցած տունն ու այգին՝ հայրենի Ղադո գյուղում

Անցած 21 տարիներին շա՜տ-շատ եմ մտորել պապիս մասին, թեև գիտակցական կյանքի ընդամենը 10 տարին եմ անցկացրել նրա հետ։ Այդ ընթացքում մանկական նրբազգաց հոգիս շատ բան է ամբարել և, որպես հետագա մտորումների ատաղձ, փոխանցել ինձ։ Եվ որքան խորանում եմ այդ մտորումների մեջ, այնքան փոքրանում եմ, փոքրանում եմ ոչ թե մանկանալու իմաստով, այլ ինձ օղակի նման սեղմում են ծանր ապրումները, ճնշող միջավայրը։ Իմ այս մտորումները կհամարվե՞ն խոստովանանք, կազատե՞ն ինձ մեղավորության զգացումից՝ չեմ կարող ասել, բայց որ այլևս չեմ կարող չգրել այս ամենի մասին՝  փաստ է։

Պապիս մասին 21 տարիների մտորումներս, խոհերս, ապրումներիս անքուն գիշերներն իմ մեջ ձևավորել են մի անխախտ համոզմունք. պապս իսկական հայ տղամարդ էր։

Չգիտեմ՝ մեզանում կա՞ իսկական հայ տղամարդու սահմանում։ Հավանաբար մեր պատմության հազարամյակների ընթացքում նման սահմանումներ բյուրեղացել են, բայց չեմ ուզում իմանալ այդ մասին, քանզի ինձ համար պապս է այդ սահմանումը։

Պապս ծնվել է Ջավախքի ծայր հյուսիսային գյուղում։ Թռեղքի լեռների հարավային փեշին թիկնած մեր գյուղը մի տեսակ «սահմանամերձ» է. մեզանից ուղիղ գծով քիչ վերև ավարտվում է Ախալքալաքի շրջանը (Ջավախքը), և սկսվում են հարևան Բորժոմի շրջանն ու Թռեղքի լեռնազանգվածները։

Տեսարան՝ հայրենի Ղադո գյուղից

Մեծ հայրենականի տարիներին պապս եղել է ռադիստ (ռադիովար), Մորզեի այբուբենով կոդավորված տվյալներ է հաղորդել... Ցավոք միայն մահվանից հետո հասկացա, թե նրա գույնզգույն մեդալներն ինչ էին նշանակում։ Լռակյացի համբավ ունեցող պապս քիչ էր խոսում ինչպես պատերազմի, այնպես էլ ուսումնառության տարիների մասին (ավարտել է Խ. Աբովյանի անվան Երևանի պետական մանկավարժական ինստիտուտի աշխարհագրության ֆակուլտետի հեռակա բաժինը)։ Պահպանվել են նրա ուսանողական տարիների տետրերը, խնամքով գծագրած քարտեզները, տնօրինության տարիների աշխատաքային պլանները, ռազմաճակատային հուշերով փոքրիկ ծոցատետրը՝ Մորզեի այբուբենով,  կապավորների շտաբի զինակից ընկերների ու հրամանատարության՝ պապիս բնութագրող գրառումներով։ Այս ամենը լուռ վկաներն են նրա փառավոր անցյալի, որի մասին կենդանության օրոք գրեթե ոչինչ չիմացանք։

Մեր գյուղի իննամյա դպրոցն ինձ համար այրող հիշողությունների աղբյուր է, որի կիզակետում են ոչ միայն մանկությանս ոսկե հուշերը, այլև պապս, ով, բացի տասնամյակների մանկավարժական գործունեությունից, նաև շուրջ քառորդ դար եղել է այդ նույն կրթօջախի տնօրենը։ Ողջ կյանքն ապրեց հայրենի գյուղում, շուրջ կեսդարյա ուսուցչական աշխատանքով լույս սփռեց իր շուրջը, մտավորականի իր տեսակով դարձավ արդարության և աշխատասիրության չափանիշ։ Սիրով խնամում էր իր հիմնած այգին, հող էր մշակում, խնամում անասուններին... Խոսում էր միայն այն ժամանակ, երբ չխոսելն այլևս կվնասեր գործին։ Սակայն խոսուն էր պապիս հայացքը. նրա խորաթափանց նայվածքը հազար խոսք արժեր։

Իմ հայրենի գյուղում պապս ամենուր է, և հիշողությանս կինոժապավենով անցնում են դպրոցի՝ նրա ճամփան, դրախտային այգին, ցանկապատի երկայնքով շարված բարդիների խշշոցն ու դռան շրխկոցը, մեղվանոցը, տարատեսակ գործիքները, տունն ու տնտեսությունը,  արտերն ու ոսկի  գրադարանը...

Ընթերցանության արվեստը սովորել եմ պապիցս։ Երբ ուրիշների տանը տեսնում էի սեղան, որի վրա գիրք չկար, շատ էի զարմանում. ես չեմ պատկերացրել տուն կամ սեղան՝ առանց գրքի, առանց քարտեզների։ Պապս մասնագիտությամբ աշխարհագրագետ էր, բայց ապշելու աստիճանի հիմնավոր էին նրա գիտելիքները մաթեմատիկայի, պատմագիտության և այլ ոլորտներից։ Հիշում եմ, թե ինչպես մահվանից մեկ ամիս առաջ մրցեցինք, և նա անկողնում իներորդ դասարանի հանրահաշվի տնային հանձնարարությունս ինձանից կրկնակի արագ լուծեց՝ նույնիսկ մերժելով վերհիշել որոշ բանաձևեր, որոնք առաջարկեցի։

                                                                     ***

Մոտ երկուհարյուրամյա պատմության ունեցող մեր փոքր գյուղից տարբեր ժամանակներում և տարբեր պատճառներով հեռացնողներ էլ են եղել, սակայն մեծ մասը հավերժացել է գյուղի գերեզմանոցում:

Երկար, շատ երկար եմ մտորել մեր գյուղի գերեզմանոցի մասին: Այն սոսկ ննջեցյալների հանգստարան չէ... Այն մեծ խորհուրդ ունի, և այնտեղ ամփոփված մեր նախնիները, որոնց թվում և պապս, ոչ թե հեռացել են գյուղից, այլ, ճիշտ հակառակը, դարձել են գյուղի հավերժական բնակիչները, հավերժական մեծերը: Նրանք հսկում են ոչ միայն գյուղի անդորրը, այլև գյուղացիներին, նրանց վարքուբարքը, պահվածքը, քննում գյուղը լքելու պատճառները, լսում արդարացումները... Չգիտես ինչու` ինձ միշտ թվացել է, որ մեր գյուղի ամենամեծ դատավորները գերեզմանոցում ապրող և գործող մեր պապերն են:  Այդ նրանք են այս հավերժական հանգստարանը օժտել խորը իմաստությամբ՝ միևնույն ժամանակ լինելով նոր կյանքի խորհրդանիշ...

Պապիս ու տատիս գերեզմանները՝ հայրենի գյուղի հանգստարանում

Անցած տարիների իմ մեծագույն դատավորը ևս եղել է պապս, նա, ով հետևում է ինձ ամեն քայլափոխիս՝ ստիպելով մտորել արածիս ու չարածիս մասին, շարունակում իր գործը՝ հարատևության շունչ տալով հայրենի գյուղին, իմ մեջ անդադար բորբոքելով  հայրենի գյուղն ապրեցնելու գիտակցությունը։ «Մահացել են» նրանք, ովքեր, ապրելով այլուր, մոռացել են իրենց առաջացման պատճառների, գերեզմանոցի «դատավորների» գոյության մասին։ Նրանք ապրելով՝ «մեռել են» արդեն և մեռցրել իրենց մեջ գյուղը, մեռցրել նաև գյուղն ապրեցնելու իրենց բաժին պարտքը։ Սակայն պապս և գերեզմանոցի մյուս մեծերը ապրում են՝ ապրեցնելով գյուղը նաև «մեռածների» փոխարեն։

Նաև սպասում են «մեռածների» և «մեռնողների» «հարությանը», նրանց վերադարձին՝ պատրաստ ներելու և ընդունելու հարազատ հոր պես։ 

Ուղիղ 21 տարի առաջ այս օրը վախճանվեց մորական պապս։ Ես այժմ 36 տարեկան եմ և արդեն գիտեմ, որ նա չի մահացել, այլ… ես եմ դանդաղ «մահանում»։

Ուղիղ 6 տարի է, ինչ չեմ մտել մեր գերեզմանոցը, չեմ այցելել պապիս, չեմ քայլել նրա հետքերով։ Պատճառները բնավ չեմ ուզում քննել՝ հարգելի են, թե ոչ, միևնույն է՝ ես գնալով «մեռնում եմ»՝ մեռցնելով նաև գյուղն ապրեցնելու իմ բաժին պարտքը։

Իսկ պապս… նա սպասում է ինձ, իմ «հարությանը», իմ վերադարձին՝ պատրաստ ներելու և հուզվելու կրկին, պատրաստ դիմավորելու ինձ իր դրախտային այգում՝ խոսուն հայացքովը հենված բահի կոթին, պատրաստ դիմավորելու ինձ մի ողջ սենյակ զբաղեցնող իր ոսկե գրադարանում, իր մեղվանոցում, իր սիրելի դպրոցի ճամփին, իր պես հզոր մեր սարերում, որտեղ միասին քննել ենք աշխարհի կառուցվածքը, լեռների խորհուրդը, մեր ապրելու իմաստը…

Պապս սպասում է ինձ… Ես՝ կարոտում նրան…

Պապս մեր գյուղի, մեր տեսակի, մեր հայրենիքի հարատևության խորհրդանիշն է…

Պապս իսկական հայ տղամարդու, հաղթանակա՛ծ հայ մարդու օրինակ է...

Վահե Սարգսյան

19.04.2020 թ.