Ինչո՞ւ Միացյալ Նահանգները սկսեց հետաքրքրվել Կենտրոնական Ասիայում տրանսպորտային լոգիստիկայով

Վերջին մի քանի տարիներին եվրասիական տարածքը տրանսպորտային-լոգիստիկ ոլորտում նախագծերի իսկական բում է ապրում։ Դրա պատճառները համաշխարհային առեւտրի գլոբալ փոփոխույուններն էին, ինչպես նաեւ մայրցամաքում աշխարհաքաղաքական վերափոխումը: Ուկրաինայի հակամարտությունը, կլիմայի հետ կապված խնդիրները, ակտիվ նավարկության տարածքներում ահաբեկչության աճը եւ այլն հանգեցրին ավանդական տրանսպորտային ուղիներից շատերը կամ փակվեցին, կամ դրանց երկայնքով տրանսպորտի ծավալները զգալիորեն նվազեցին: Միեւնույն ժամանակ, նախկինում մոռացված նախգծերը սկսեցին բեմ բարձրանալ, ինչպես նաեւ հայտնվեցին նոր գաղափարներ, որոնցից մի քանիսը ոչ այնքան տնտեսական, որքան քաղաքական բնույթ են կրում։ Տեղի ունեցածի մեջ կարեւոր դեր են խաղում Կենտրոնական Ասիայի երկրները, որոնք իրենց աշխարհագրական դիրքի պատճառով ավելի ու ավելի են սկսել վերածվել խոշոր լոգիստիկ կենտրոնների, որոնք կապում են Եվրասիայի կարեւորագույն տնտեսական կենտրոնները։ Ուստի զարմանալի չէ՝ հենց այս տարածաշրջանն է այսօր հատուկ ուշադրություն դարձրել Արեւմուտքում։

Հուլիսին հայտնի դարձավ՝ ԱՄՆ-ում որոշել են ակտիվացնել իրենց գործողությունները Կենտրոնական Ասիայի երկրներից դեպի համաշխարհային շուկաներ այլընտրանքային ցամաքային միջանցքի ստեղծման ուղղությամբ։ Նախ, ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (USAID) ղեկավարի օգնականի տեղակալ Կաուրը հայտարարել է՝ Միացյալ Նահանգները 2025ին ընդլայնված ֆինանսավորման շնորհիվ կարող է Կենտրոնական Ասիայի երկրների համար «հուսալի այլընտրանք» դառնալ Ռուսաստանին եւ Չինաստանին։ Այնուհետեւ հռետորաբանությանը միացավ նաեւ ԱՄՆ պետքարտուղարի Եվրոպայի եւ Եվրասիայի հարցերով օգնական Ջեյմս Օ'Բրայենը։ Նրա խոսքով՝ Վաշինգտոնն ուսումնասիրում է Կենտրոնական Ասիայի երկրներից Հայաստանի եւ Ադրբեջանի տարածքով նոր ցամաքային միջանցքի ստեղծման հնարավորությունը, ինչը թույլ կտա նրանց «ավելի քիչ կախված լինել Ռուսաստանից եւ Չինաստանից»: Ամերիկյան կողմի նման հայտրարությունները նորություն չեն։ Վաշինգտոնը նախկինում էլ ձգտում էր իր վերահսկղության տակ դնել նախկին ԽՍՀՄ երկրները՝ առաջարկելով համագործակության ամենատարբեր տարբերակներ։ Սակայն նախկինում տրանսպորտային լոգիստիկայի հարցերում գերիշխող դեր է խաղացել Եվրամիությունը, որի համար կարեւոր է տարածաշրջանից տարբեր ռեսուրսների մատակարարման պահպանումը, ինչպես նաեւ ԵՄ-ն Չինաստանի հետ կապող երթուղիների զարգացումը։ Իսկ այսօր իրավիճակը սկսել է փոխվել։ Պարզվոմ է՝ ԱՄՆ-ի համար կարեւոր է դարձել ոչ միայն հարված հասցնել Ռուսաստանի տնտեսությանը՝ Մոսկվայի հետ տարածաշրջանի երկրների համագործակցությունը խաթարելու հաշվին, այլեւ վերհսկողության տակ վերցնել եվրասիական մայրցամաքում տրանսպորտային զարկերակների հնարավոր առավելագույն քանակը, որպեսզի անհրաժեշտության դեպքում ազդեցություն ունենա եւ Չինաստանի, եւ իր եվրոպական գործընկերների վրա: Ճիշտ է՝ ամերիկացիների համար դա անելը, ամենայն հավանականությամբ, բավական դժվար կլինի։

Բանն այն է, որ Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանը Եվրոպայի հետ տրանսպորտային միջանցքով միացնելու առաջին գաղափարները՝ շրջանցելով ռուսական տարածքը, հայտնվել են դեռեւս 1980-ականների վերջին։ Դրանք իրենց զարգացումը ստացել են 1993ին ստորագրված ԵՄ եւ Կասպից ծովի տարածաշրջանի գործընկեր երկրների՝ ՏՐԱՍԵԿԱՅԻ միջեւ միջազգային համագործակցության ծրագրում։ Ճիշտ է՝ հետագա տարիներին այս նախագծից ոչ մի լուրջ բան չստացվեց, թեեւ ոչ ոք չհամարձակվեց չեղարկել այն։ 1990-ականների վերջին տարածաշրջնում սկսեցին փորձել զարգացնել առանձին տրանսպորտային եւ ենթակառուցվածքային նախաձեռնություններ։ Օրինակ՝ Nabucco գազատրանսպորտային նախագիծը, որը պետք է այլընտրանք դառնար ռուսական «Հարավային հոսքին» եւ գազ մատակարարեր Թուրքմենստանից Եվրոպա։ Բայց այս անգամ էլ մտահղացումը ավարտին հասցնել չհաջողվեց։

Վերջին տարիներին բավականին ակտիվորեն սկսել է զարգանալ Տրանսկասպյան միջազգային տրանսպորտային երթուղու (TMTM կամ Միջին միջանցք) գաղափարը, որն անցնում է Կասպից ծովի արեւելյան ափերից դեպի Ադրբեջան եւ այնուհետեւ Անդրկովկաս։ Նախագծի իրականացումը, որը պետք է զուգորդվի չինական «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախաձեռնության հետ, սկսվել է 2013ին, իսկ դրա աշխատանքներին միացել են ոչ միայն տարածաշրջանի երկրները, այլեւ ԵՄ-ն, ինչպես նաեւ ամերիկացի ներդրողները: Միեւնույն ժամանակ, մինչ օրս այնտեղ ֆինանսվորման ծանրությունը հիմնականում Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունների վրա էր, ինչի պատճառով դրա զարգացումը բավականին դանդաղ էր ընթանում: Միայն 2024ի սկզբին եվրոպացիները Բրյուսելում կայացած Global Gateway ներդրումային համաժողովում հայտարարեցին կարճաժամկետ հեռանկարում «Միջին միջանցքում» 10 միլիարդ եվրո ներդնելու ցանկության մասին, իսկ ընդհանուր առմամբ խոսքը 2021-2027 թվականների ընթացքում 300 միլիարդ եվրոյի տարբեր ներդրումների մասին է։ Նախագծի զարգացման նպատակով այս տարվա հունիսի 12-ին Եվրահանձնաժողովը եւ Ղազախստանը համատեղ Աստանայում բացեցին Տրանսկասպյան տրանսպորտային միջանցքի համակարգող հարթակը: Եվրոպացիների դիրքորոշումն այս դեպքում բավականին պարզ է։ ԵՄ – ն երկու հիմնական հետաքրքրություն ունի «Արեւմուտք-Արեւելք» գծով այլընտրանքային ուղիներ ստեղծելու հարցում՝ Չինաստանից եւ հակառակ ուղղությամբ բեռների անխափան տարանցումը, ինչպես նաեւ Կենտրոնական Ասիայի երկրներից էներգառեսուրսներ եւ այլ բնական հանածոներ ստանալու հնարավորությունը։ Սակայն տվյալ դեպքում անհրաժեշտ է հասկանալ՝ ոչ առաջին, ոչ երկրորդ դեպքերում ԵՄ-ի մոտ տեսանելի ապագայում դժվար թե հաջողվի իսկապես լուրջ այլընտրանք ստեղծել ռուսական երթուղիներին, հատկապես նավթի ու գազի ոլորտում։ Եվրոպացիների համար խնդիրն այն է, որ Կենտրոնական Ասիայի երկրների ամբողջ տրանսպորտային ենթակառուցվածքը, ներառյլ նավթագազային ենթակառուցվածքը, կառուցվել է ԽՍՀՄ տարիներին եւ կապված է Ռուսաստանի հետ: Հետեւաբար, Կենտրոնական Ասիայի երկրներ եւ դրանցից բեռների հոսքի կեսը անցնում է Ռուսաստանի տարածքով: Մնացած ճանապարհները, ինչպես TM-ն, Չինաստան տանող երկաթուղին կամ Աֆղանստանի միջով անցնող միջանցքը Պակիստանի հետ, ունեն բազմաթիվ թերություններ՝ սկսած քաղաքական եւ ռամական ռիսկերից եւ վերջացրած սովորական թանկությամբ եւ ժամանակի մեծ ծախսերով։ Ավելին, եթե խոսենք այն մասին, թե ինչն է ԵՄ - ին ամենից շատ հետաքրքրում Կենտրոնական Ասիայի երկրներում՝ նավթն ու գազը, ապա այստեղ տարծաշրջանի երկրների կախվածությունը Ռուսաստանից ավելի քան ակնհայտ է։ Օրինակ՝ ղազախական նավթի արտահանման մատակարարումների մոտ 80% - ը անցնում է Ռուսաստանի տարածքով անցնող Կասպյան մայրուղային նավթամուղով։ Նմանատիպ իրավիճակ է նկատվում Կենտրոնական Ասիայի այլ երկրների հետ, որոնց համար, իհարկե, կարեւոր է դիվերսիֆիկացնել իրենց արտահանման ուղիները, բայց ներկայումս նրանք ի վիճակի չեն արագորեն ստեղծել լուրջ այլընտրանքներ ավանդական երթուղիներին: Տարածաշրջանում ԱՄՆ-ի շահերի հետ կապված իրավիճակն այլ է, քանի որ դրանցում տնտեսությունը հիմնականը չէ։ Իհարկե, Վաշինգտոնը չի կարող հրաժարվել TSA-ի բնական հանածոները վերահսկողության տակ վերցնելու փորձից, հատկապես, եթե դրանց արդյունահանումն ու փոխադրումը դեռ կախված չեն Ռուսաստանից կամ Չինաստանից: Ավելին, եթե հիշում եք՝ մանգանի հանքաքարի համաշխարհային պաշարների ավելի քան 38% - ը կենտրոնացած է Կենտրոնական Ասիայում, քրոմի 30% - ը, կապարի 20% - ը, ցինկի մոտ 12% - ը, տիտանի մոտ 9% - ը եւ այլ նյութերի զգալի պաշարներ, որոնք կարեւոր նշանակություն ունեն Միացյալ Նահանգների համար: Ուստի պատահական չէ, որ Վաշինգտոնը 2023ի սեպտեմբերին կազմակերպեց «ԱՄՆ - Կենտրոնական Ասիա» գագթնաժողովը, որի արդյունքում ընդունվեց համատեղ հռչակագիր, որտեղ առանձին ուշադրություն է դարձվել «կրիտիկական հանքանյութերի մատակարարման բազմազան, կայուն եւ հուսալի շղթաների» ստեղծմանը։ Միեւնույն ժամանակ ԱՄՆ-ի գլխավոր նպատակն, այնուամենայնիվ, տարածաշրջանի երկրների վրա քաղաքկան ազդեցության ուժեղացումն է, իսկ դրանց միջոցով ազդեցությունը ոչ միայն Ռուսաստանի, այլեւ Եվրամիության եւ նույնիսկ Չինաստանի վրա։ Այն բանից, թե ով կվերահսկի ֆինանսավորումը, իսկ հետո նաեւ տրանսպորտային երթուղիների աշխատանքը՝ երկրներով բեռների տարանցման համար, ընդ որում՝ կարեւոր չէ, թե ինչ՝ էներգառեսուրսներ, պարենամթերք, ժողովրդական սպառման ապրանքներ եւ այլն, մեծապես կախված կլինի ամբողջ եվրասիական տարածքի տնտեսությունից։ Հենց այդ պատճառով էլ վերջին տարիներին Վաշինգտոնը սկսել է ակտիվորեն աշխատել այդ ուղղությամբ։

Կարելի է հիշեցնել՝ Վաշինգտոնի ակտիվացումը Կենտրոնական Ասիայում սկսվել է դեռեւս 2015ին, երբ ստեղծվեց այսպես կոչված C5+1 ձեւաչափը, որում ընդգրկված են Ղրղզստանի, Ղազախստանի, Տաջիկստանի, Ուզբեկստանի, Թուրքմենստանի եւ ԱՄՆ-ի ներկայացուցիչները: Հենց դրա միջոցով է, որ Միացյալ Նահանգները փորձում է առաջ տանել իր շահերը տարածշրջանում՝ առաջարկելով իր ինչպես քաղաքական, այնպես էլ ֆինանսական ծառայությունները, այդ թվում՝ նոր տարանցիկ ուղիների ձեւավորման շրջանակներում։ 2022ին Բայդենի վարչակազմը նույնիսկ նախաձեռնեց Կենտրոնական Ասիայի տնտեսական կայունության նախաձեռնությունը (ERICEN)՝ նախատեսելով 25 միլիոն դոլար ներդնել առեւտրային երթուղիների դիվերսիֆիկացման եւ տարածաշրջանում ներդրումների ընդլայնման համար։ Ճիշտ է՝այդ պահին նման գումարը ծիծաղելի էր թվում, հատկապես հաշվի առնելով այն, որ 2023ի մայիսին Չինաստանը հայտարարել էր տարածաշրջանի երկրներին 4 մլրդ դոլար հատկացնելու մասին։ Սակայն այս ամենը բնավ չի շփոթեցրել Վաշինգտոնին, որտեղ լրջորեն մտադիր են իրենց տակ առնել Կենտրոնական բանկի տրանսպորտային եւ լոգիստիկ ենթակառուցվածքը Economic Resilience in Central Asia Initiative - United States Department of State։

Ընդ որում, ամերիկացիները գործում են ոչ միայն մեկ ուղղության շրջանակներում։ Օրինակ, Վաշինգտոնը ակտիվորեն ձգտում է իր վերահսկողության տակ վերցնել Հայաստանի եւ Ադրբեջանի տարածքով, այդ թվում՝ այսպես կոչված Զանգեզուրի միջանցքով բեռների տարանցման հարցի լուծումը։ Դ.Օ ' Բրայենը նշել է՝ Բաքվի եւ Երեւանի միջեւ խաղաղության հասնելը եւ տրանսպորտային նոր հաղորդակցությունների բացումը, որոնք թույլ կտային ստեղծել առեւտրային երթուղի՝ շրջանցելով Ռուսաստանը, կարեւոր նշանակություն ունեն ոչ միայն Հարավային Կովկասի երկրների, այլեւ տարածաշրջանի այլ պետությունների համար: Ակնհայտ դարձավ՝ Վաշինգտոնն ամեն ինչ անելու է, որպեսզի այն երթուղին, որը պետք է Ադրբեջանը միացնի Նախիջեւանին Հայաստանի հարավով, այնուհետեւ Թուրքիայի հետ, չհայտնվի ՌԴ ազդեցության տակ Вашингтон и Брюссель тоже хотят «Зангезурский коридор». Но в какой конфигурации? - наш комментарий; все еще актуально — Haqqin։

Կենտրոնական Ասիայում ԱՄՆ-ի գործունեության մեկ այլ կարեւոր ուղղություն է Ղազախստանը, որտեղ Վաշինգտոնին հետաքրքրում են ինչպես տրնսպորտային ենթակառուցվածքները, այնպես էլ հանրապետության բնական հարստությունները, առաջին հերթին հազվագյուտ մետաղները, որոնք լայնորեն օգտագործվում են համակարգիչների, մեքենաների, ինքնաթիռների եւ այլնի արտադրության մեջ: Հետեւաբար, ԱՄՆ-ն առաջին տարին չէ, որ ակտիվորեն քննարկում է Աստանայի հետ բնական ռեսուրսների արդյունահանման լոգիստիկ հնարավորություններն ու հեռանկարները: Այսպես, հունիսի կեսերին առաջին անգամ Ղազախստան եւ Ուզբեկստան է այցելել ԱՄՆ պաշտոնական առեւտրային ներկայացուցիչ Քեթրին Թայը։ Այցի նպատակներից մեկն էր աջակցել ТМ -ի զարգացմանը, այդ թվում՝ հաշվի առնելով այդ երկրների բնկան հանածոների արդյունահանման եւ արտահանման զարգացումը: Վաշինգտոնի կողմից Կենտրոնական Ասիայի երկրների նկատմամբ վերջին իրադարձությունների եւ առաջարկների տեսանկյունից հարկ է ընդունել, որ Սպիտակ տունը որոշել է լրջորեն զբաղվել Կենտրոնական Ասիայի տրանսպորտային հարցով՝ անկախ նրանից, թե որքան ժամանակ եւ միջոցներ կպահանջվի դրա լուծման համար։

Այսպիսով, կարելի է փաստե՝լ ԱՄՆ-ի համար, ի տարբերություն ԵՄ-ի, այն հարցը, թե որ ապրանքներն ու ռեսուրսները շրջանցելու են Ռուսաստանը Կենտրոնական Ասիայի երկրների միջոցով, այսօր ավելի քիչ արդիական է: Վաշինգտոնի համար ավելի կարեւոր է Եվրասիական մայրցամաքում տրանսպորտային ուղիների նկատմամբ տնտեսական, իսկ դրա հետ մեկտեղ քաղաքական վերահսկողություն ձեռք բերելը ինչպես տարածաշրջանի վրա իր ազդեցության ուժեղացման, այնպես էլ ՌԴ-ի եւ ՉԺՀ-ի վրա ճնշման համար: Բացի այդ, այս ուղղությամբ հաջողության դեպքում ԱՄՆ-ը լրացուցիչ հնարավորություն կստանա վերահսկելու ոչ միայն Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանը, այլեւ Եվրամիությունը, որն անշեղորեն վերածվում է ամերիկյան գաղութի։

Եգոր Լիսովենկո

Աղբյուրը՝ ritmeurasia.ru-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի