Նախագծում չի նշվում, որ զուգընկեր են բացառապես կինը և տղամարդը. ընտանեկան բռնության մասին օրենքի նախագիծը՝ լուրջ սպառնալիք ՀՀ-ի համար

Սույն թվականի փետրվարի 2-ին ՀՀ Ազգային ժողովն առաջին ընթերցմամբ ընդունել է «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության և ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին»  ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքի նախագիծը (այսուհետ՝ Նախագիծ), որով ամենից առաջ նախատեսվում է փոխել օրենքի վերտառությունը՝ շարադրելով հետևյալ խմբագրությամբ՝ «Ընտանիքում և կենցաղային բռնության կանխարգելման, ընտանիքում և կենցաղային բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության և ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» ՀՀ օրենք: Առաջին հայացքից Նախագիծը միտված է ՀՀ օրենսդրական  դաշտում հնարավոր հակասությունների վերացմանը, ներպետական օրենսդրությունը միջազգային իրավական պահանջներին համապատասխանեցնելուն, ՀՀ-ում բռնության իսպառ վերացմանն ու համերաշխության ապահովանը, մինչդեռ այն պարունակում է ազգային, մշակութային և, ի վերջո,  ժողովրդագրական լուրջ սպառնալիքներ:

Այժմ առավել առարկայական երեք դրվագի առնչությամբ՝ ուղղակի մեջբերումներով, թեև մտահոգությունները ողջ Նախագծի բովանդակության, դրա հետապնդած հակազգային նպատակի և ազգային արժեքներին ուղղակիորեն վնաս պատճառող գործողությունների մասին են: Այսպես՝

1. նախագծով առաջարկվում է Օրենքի 3-րդ հոդվածում ամրագրել ընտանեկան բռնության նոր սահմանում, այն է. «Ընտանիքում և կենցաղային բռնություն է համարվում ֆիզիկական, սեռական, հոգեբանական կամ տնտեսական բռնի արարքը, անտեսումը կամ հետամտումը, որոնք կատարվել են ընտանիքի անդամների կամ զուգընկերների կամ նախկին զուգընկերների միջև»:  Օրենքի կարգավորման առարկայի համատեքստում Նախագծով առաջարկվում է սահմանել նոր հասկացություն. «Զուգընկեր՝ անձ, որի հետ առկա են հարաբերություններ, որոնց հատուկ է սիրային կապը՝ անկախ համատեղ բնակության կամ միմյանց հետ սեռական հարաբերություններ ունենալու հանգամանքից»: Իսկ  ահա Նախագծի հիմնավորման մեջ նշվում է. «Հայաստանի Հանրապետության Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի առկա կարգավորումներով դատարանները մի շարք դեպքերում պաշտպանական որոշում կիրառելու համար ներկայացված հայցադիմումները վերադարձնում են կից փաստաթղթերի ցանկից պատասխանողի և ընտանեկան բռնության ենթարկված անձի միջև ընտանեկան և /կամ/ արյունակցական կապերի մասին տեղեկատվության բացակայության պատճառաբանությամբ: Սակայն որոշ դեպքերում ամուսինները փաստացի ամուսնության մեջ են գտնվում կամ հանդիսանում են զուգընկերներ, ինչը նշանակում է, որ նման դեպքերում անհնար է ներկայացնել վերը նշված փաստաթղթերը:» Այս առթիվ հարկ է նշել հետևյալը. ՀՀ Սահմանադրության 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ ամուսնական տարիքի հասած կինը և տղամարդը միմյանց հետ իրենց կամքի ազատ արտահայտությամբ ամուսնանալու և ընտանիք կազմելու իրավունք ունեն: Ամուսնության տարիքը, ամուսնության և ամուսնալուծության կարգը սահմանվում են օրենքով: Այսպիսով, ՀՀ Սահմանադրությունը ճանաչում և իրավական նշանակություն տալիս է բացառապես «կնոջ և տղամարդու միությանը»: ՀՀ ընտանեկան օրենսգրքի 1-ին հոդվածում որպես հիմնական սկզբունք ամրագրված է միայն քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման մարմիններում գրանցված ամուսնության ճանաչումը: ՀՀ ընտանեկան օրեսգիրքը չի ճանաչում և որևէ իրավական հետևանք չի նախատեսում այսպես կոչված փաստական ամուսնական հարաբերությունների հետ, հետևաբար, Նախագծի վերոգրյալ ձևակերպումը առնվազն իրավական անգրագիտություն է: Տեղին է նաև նշել, որ «Հայաստանի Հանրապետության և Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ» ՀՀ օրենքի 9-րդ հոդվածի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու միջև ստորագրված համաձայնագրով սահմանված կարգին համապատասխան, Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու` կանոնական ծեսով իրագործած ամուսնություններն ու հռչակած ամուսնալուծությունները: Սակայն նշված օրենքի ընդունումից մինչ օրս ՀՀ կառավարության և եկեղեցու միջև որևէ համաձայնագիր չի ստորագվել և որևէ կարգ չի սահմանվել: Հետևաբար, Օրենքի 9-րդ հոդվածը, ըստ էության,  դեռևս չի գործում, ուստի ՀՀ-ում ներկայումս ճանաչվում են միայն քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման մարմիններում գրանցված ամուսնությունները և ամուսնալուծությունները:  Ինչ վերաբերում է «զուգընկեր» հասկացության ներմուծմանը ՀՀ օրենդրական դաշտ, ապա սա միտված է աղավաղելու ավանդական պատկերացումները ամուսնության, ընտանիքի մասին և հղի է լրջագույն վտանգներով, որքանով Նախագծի և ոչ մի հոդվածում չի նշվում, որ զուգընկեր կարող են համարվել բացառապես կինը և տղամարդը:
2. Նախագծի հիմնավորման մեջ նշվում է, որ «...Նկատի ունենալով Հայաստանում ընտանեկան հարաբերությունների համակարգը, ակնհայտ է, որ համատեղ չբնակվելու հանգամանքը միշտ չէ, որ կանխարգելող բնույթ է կրում բռնության համար: Ուստի օրենքը պետք է տարածվի ընտանիքի անդամների վրա՝ անկախ համատեղ բնակության հանգամանքից, ինչպես նաեւ կարգավորումներ ունենա զուգընկերների և նախկին զուգընկերների համար:»: Բացի այդ նշվում է, որ «...Ներկայումս ՀՀ քննչական կոմիտեն հանցագործությունների զոհերի վերաբերյալ ըստ սեռերի տարանջատված վիճակագրություն չի վարում, ինչը թույլ չի տալիս վերլուծելու իրավիճակը և մշակելու արդյունավետ քաղաքականություն: Սա նաև օրենսդրական բացի հետևանք է, որն էլ իր հերթին պատճառ է դառնում համապատասխան մեխանիզմների բացակայության:»:  Նախագծի հեղինակները նվազագույն ցանկության դեպքում իսկ կարող էին ծանոթանալ առկա ողջ վիճակագրությանը, որն ամեն եռամսյակ հրապարակվում է ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից վարվող armstat.am կայքում: Դրանից հետո նրանց մոտ նման «մտահոգություններ» չէին առաջանա, որքանով կհանդիպեին ոչ մեծ վիճակագրական թվերի:
3. Նախագծի հիմնավորման  հենց առաջին պարբերությամբ ազդարարվում է, որ Նախագծի ընդունման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է ընտանեկան բռնության բոլոր դեպքերի բացահայտման և արդյունավետ կանխարգելման, ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց,  այդ թվում՝ երեխաների լավագույն շահի արդյունավետ պաշտպանության ապահովման և համարժեք աջակցության միջոցներ տրամադրելու անհրաժեշտությամբ: Անուհետև նշվում է. «Oրենքը որպես բռնության ենթարկված անձ չի դիտարկում երեխային, ով անմիջականորեն ականատես է եղել բռնության կիրառմանը և/կամ կրել է այդ բռնության բացասական հետևանքներն իր վրա (անուղղակի զոհեր): ... երեխան՝ որպես բռնությունից տուժած անձ, չի ստանում իրավական պաշտպանություն և գործնականում, հաճախ մնում է բռնարարի անմիջական ազդեցության տակ: Նման պայմաններում, անհրաժեշտ է բռնության հարաբերություններին ականատես կամ բռնության ազդեցությունն այլ կերպ կրած երեխայի իրավական պաշտպանվածությունը հավասարեցնել անմիջականորեն բռնության ենթարկված անձանց կարգավիճակին՝ Օրենքով սահմանված նույն երաշխիքների տրամադրմամբ:»: Այնուհետև նշվում է. «Պաշտպանության բոլոր միջոցներում առաջնահերթությունը պետք է դրվի զոհի և նրա երեխաների անվտանգության վրա: Օրինակ՝ ամուսնալուծության և երեխայի խնամակալության վերաբերյալ գործերով դատական վարույթը, որը զոհի համար ամենավտանգավոր ժամանակահատվածն է, կարող է տևել տարիներ:»

Այս առնչությամբ Նախագծի հեղինակներին պետք է տարրական հուշումներ անել հետևյալի մասին՝

ՀՀ ընտանեկան օրենսգիրքը, երեխաների իրավունքներին վերաբերող ողջ ներպետական օրենսդրությունը երեխաների իրավունքների պաշտպանության համակարգում առաջնային օղակ է համարում խնամակալության և հոգաբարձության մարմիններին, որոնք և երեխայի լավագույն շահի ապահովման առաջին պատասխանատուներից են: Միևնույն ժամանակ,Երեխայի իրավուքների կո­մի­տեն (իրականացնում է ՀՀ-ի կողմից 1993 թվականին վավերացված «Երեխայի իրավունքների մասին» ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի՝ անդամ պետությունների կողմից կատարման նկատմամբ վերահսկողությունը),  դրա­կան գնա­հա­տե­լով մեր երկ­րում ազ­գա­յին, մար­զա­յին և տե­ղա­կան մա­կար­դակ­նե­րում ստեղծ­ված ե­րե­խա­յի պաշտ­պա­նութ­յան ե­ռաս­տի­ճան (ա­ռաջ­նա­յին օ­ղակ՝ խնա­մա­կա­լութ­յան և հոգաբարձության մար­մին (այսուհետ՝ Խնամակալության մարմին), երկ­րոր­դա­յին օ­ղակ՝ մարզ­պե­տա­րան, Երևա­նում՝ քա­ղա­քա­պե­տա­րան, եր­րոր­դա­յին օ­ղակ՝ սո­ցիա­լա­կան ա­ջակ­ցութ­յան բնա­գա­վա­ռում ՀՀ կա­ռա­վա­րութ­յան լիա­զո­րած կա­ռա­վար­ման մար­մին)) հա­մա­կար­գը, 2009  թվականից իր ամենամյա զեկույցներում մտա­հո­գիչ է հա­մա­րել տե­ղա­կան մա­կար­դա­կում ե­րե­խա­յի պաշտ­պա­նութ­յու­նը հիմ­նա­կա­նում անհ­րա­ժեշտ ո­րա­կա­վո­րում և մաս­նա­գի­տա­կան պատ­րաստ­վա­ծութ­յուն չու­նե­ցող կա­մա­վոր­նե­րի կող­մից ի­րա­կա­նաց­վե­լը՝ ա­ռա­ջար­կե­լով մի­ջոց­ներ ձեռ­նար­կել մասնագիտացված Խնամակալության մարմնի ստեղծման ուղղությամբ, որում կընդգրկվեն համապատասխան որակավորում ունեցող հոգեբաններ, սոցիալական աշխատողներ, իրավաբաններ, մանկավարժներ: Հանրահայտ փաստ է, որ ՀՀ-ում Խնամակալության մարմինները համայնքի ղեկավարներն են, որոնց առաջնային գործառույթը ամենևին երեխաների իրավունքների պրոֆեսիոնալ պաշտպանության իրականացումը չէ: «Երեխայի լավագույն շահի» ապահովման համար մասնագիտացված Խնամակալության մարմնի ստեղծման հրամայականն է ընդգծվում նաև  ՄԻԵԴ մի շարք որոշումներում (Օրինակ՝ Օլ­սոնն (թիվ 2) ընդ­դեմ Շվե­դիա­յի, P. C.- ն և Տ-ն ընդ­դեմ Միաց­յալ Թա­գա­վո­րութ­յան , W-ն ընդ­դեմ Միաց­յալ Թա­գա­վո­րութ­յան գործերով): Երեխաների իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից մասնագիտացված Խնամակալության մարմնի ստեղծման խիստ կարևորությունը ընդգծվում է  առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների բացահայտման, երեխային խնամակալության և հոգաբարձության, խնամատար ընտանիք հանձնելիս, որդեգրման գործերի ժամանակ և այլն: Ուստի, նշվածի և երեխայի նկատմամբ կամ նրա ներկայությամբ բռնության կիրառման դեպքերի նվազագույնի հասցման առումով հրատապ է նախևառաջ մասնագիտացված Խնամակալության մարմնի ստեղծումը և ոչ ամենևին նմանօրինակ  մակերեսային հիմնավորումներիով օրենքների ընդունմամբ արտաքուստ խնդրի առևերույթ լուծումը, որը խորքում կեղծ է և ամենևին չի բխում «երեխայի լավագույն շահից»: Բացի նշվածը, «երեխայի լավագույն շահ» ըստ  ՄԻԵԴ-ի, ՀՀ վճռաբեկ դատարանի,  ՀՀ սահ­մա­նադ­րա­կա­ն դա­տա­րա­նի կող­մից բնո­րոշ­վել է դի­նա­միկ, բարդ, ընդգր­կուն հաս­կա­ցութ­յուն, ո­րը հնա­րա­վոր չէ վե­րա­ցա­կա­նո­րեն և օբ­յեկ­տիվ կեր­պով սահ­մա­նել և յու­րա­քանչ­յուր կոնկ­րետ դեպ­քում վեր է հան­վում կոնկ­րետ ի­րա­վի­ճա­կի, հան­գա­մանք­նե­րի և ե­րե­խա­յի կա­րիք­նե­րի հաշ­վառ­մամբ, հետևաբար սույն Նախագծով նմանօրինակ դրույթների ամրագրումը ամենևին չի կարող ապահովել երեխայի լավագույն շահը:

1. Նախագծի հիմնավորման մեջ նշվում է. «Պաշտպանության բոլոր միջոցներում առաջնահերթությունը պետք է դրվի զոհի և նրա երեխաների անվտանգության վրա: Օրինակ՝ ամուսնալուծության և երեխայի խնամակալության վերաբերյալ գործերով դատական վարույթը, որը զոհի համար ամենավտանգավոր ժամանակահատվածն է, կարող է տևել տարիներ:» Նման մտքերի շարադրումից առաջ ավելորդ  չէր լինի, եթե Նախագծի հեղինակները ուսումնասիրեին ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, որտեղից պարզ կդառնար, որ երեխայի նկատմամբ խնամակալությունը չի սահմանվում դատական կարգով, իսկ ահա ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի ուսումնասիրությունից կտեղեկանային, որ խնամակալություն և հոգաբարձություն սահմանվում է խնամակալության և հոգաբարձության մարմնների, այն է՝ համայանքների ղեկավարների որոշմամբ, որը երբեք չի կարող ձգվել տարիներ և  որոշումն ընդունվում է խնամակալություն սահմանելու անհրաժեշտության փաստի հաստատումից հետո շատ սեղմ ժամկետներում:

Նախագծի՝ որևէ կերպ չհիմնավորված «Հիմնավորման» մեջ մեկ տող չկա անգամ միջազգային լավագույն փորձի մասին, թե, ի վերջո, որ երկրում է նմանօրինակ կարգավորումը հանգեցրել բռության իսպառ կանխմանը կամ վերացմանը: Հեղինակները բավարարվել են ընդամենը «domestic violence» անգելերեն եզրույթի բառարանային թարգմանության շարադրմամբ՝ դրա վրա կառուցելով ամբողջ Նախագիծը:Մինչդեռ՝

Ողջ վերոգրյալից հետո Նախագծի հեղինակներին մնում է մեկ բարի խորհուրդ տալ ՝ պարզապես զերծ մնալ նմանօրինակ ողորկ, չհիմնավորված և հակազգային նախագծեր շրջանառության մեջ դնելու անպտուղ զբաղմունքից, ակտիվ ջանքերի կիրառմամբ հանել Նախագիծը ԱԺ օրակարգից՝ այդպիսով դառնալով հնի ու նորի, նախկինի ու ներկայի, պատմական և իրական Հայաստանների մասին երկիրը կազմաքանդող թեզերը մերժող առաջամարտիկներ և Հայստանի հիմնանորոգման գործի առանցքային դերակատարներ:

Ռուբինա Պետրոսյան

Իրավաբանական գիտությունների թեկնածու, փաստաբան,

«Լույս ու սեր իրավունքների պաշտպանություն» ՀԿ-ի նախագահ