Ամերիկայի Կենտրոնական Կոմիտէին Ուղղուած Աւետիս Ահարոնեանի 1920ին գրուած նամակը՝ Սեւրի նախօրեակին

Աւետիս Ահարոնեանի իննը էջանոց ձեռագիր նամակը, որ 1920 թուականի Յուլիսի 14-ին Փարիզից, որպէս Փարիզի Խաղաղութեան Համաժողովին Հայաստանի ներկայացուցիչ գրել է Ամերիկայի Կենտրոնական Կոմիտէին։

Նամակը շատ յուզիչ է և խոր բովանդակային հարցեր արծարծող, յատկապէս Փարիզում այդ օրերին տեղի ունեցող իրադարձութիւնների մասին․ այն արտատպում ենք նոյնութեամբ։

Republique Armenienne

Delegation a la Conference de la Paix

27, Avenue Marceau

Paris, le 14 Յուլիս, 1920

Սիրելի Ընկերներ,

Ձեր Յունիս 15 թուակիրն ստացայ։ Իրապէս յաճախ նկատած եմ, նորից տեսնում եմ, որ դուք տարաբաղդաբար լիապէս իրազեկ չէք այստեղի անցուդարձին։, եւ ձեզ հասնող արձագանգներով էք յուզւում ու փոթորկւում։ Եթէ ինձ անկեղծօրէն ուրախացնում է Ձեր երիտասարդական բուռն եռանդը եւ անվերապահ ուղղագիծ ընթացքը, չեմ կարող սակայն չցաւել, որ յաճախ ճշգրիտ տեղեկութիւնների բացակայութիւնը Ձեզ անօգուտ տեղը վատնել է տալիս Ձեր թանկագին աւիւնը։ Դեռ չեմ մոռացել Պօղոս-Շերիֆեան լրագրական տխուր էպօպէն, որ հաւատացէք ինձ, Ձեր պատուական թերթի մէկ օրինակի ճերմակ թղթին չէր արժի։ Խորապէս ցաւում եմ, որ իմ խոհական ընկերները մեր հակառակորդներին աժան յաղթանակի այս փառաւոր առիթը տուին։

Ես չեմ զարմանար, որ «Ազգ․ Միութիւն» կոչուած մարմնին ուղղուած որեւէ հրահանգ Փեզ համար անարժէք է եւ շատ պիտի ցաւէի, թէ այդ այդպէս չը լիներ․ բայց միաժամանակ ծանր է ինձի համար որ դուք , ընկերնե՛ր, մինչեւ այժմ չըմբռնեցիք, թէ ինչու՞ «Պօղոս Նուպարի հետ նաեւ իմ ստորագրութիւնը կ’ըլլայ» այս կամ այն փաստաթղթի տակ։ Դուք մոռացել էք երեւի, որ ես նախ եւ առաջ անմիջական պատասխանատուութիւն ունեմ մի կառավարութեան հանդէպ, որ քիչ մնաց նոյն այդ  Պօղոս Նուպարին կարգէր ե՛ւ նախագահ միացեալ պատուիրակութեան, եւ՛ արտքին գործոց նախարար, գուցէ եւ առաջին նախարար։

Կարծեմ դուք չէիք որ ի դերեւ հանեցիք այս անասելի ամոթն ու թշուառութիւնը, որ վիճակուած էր մեր դատին ու ժողովուրդին։ Այս պարսաւելի քաղաքական արկածը վերացաւ, այո՛, բայց նրա թողած հետեւանքները դեռ մնում են եւ այսօր․ մի՛ զարմացէք, ուրեմն, որ իմ ստորագրութիւնը երբեմն Պօղոս Նուպարի հետ որեւէ հրապարակական խորունկ արտայայտութեան մէջ երեւան է գալիս, այլ զարմացէք նրա վրայ, որ Փաշան մեն-մենակ իր ողբալի անկարողութեամբ հանդերձ՝ այսօր տէր ու տիրական չէ Հայոց աշխարհի եւ Հայ ժողովրդի, ինչպէս նաեւ Ձեր բաղդին, իմ սիրելի ընկերներ։

Անշուշտ Ձեզ անծանօթ են իմ յարատեւ պայքարի ծանր յեղյեղումները, որոնց դառնութիւնն ու արժէքը միայն ես՛ գիտեմ, քանի որ միայն իմ՛ ուսերուն ծանրացաւ։ Պատմութիւնը կ’ասի մի օր, թէ իր հայրենիքի բուռն սիրու միայն զինուած ու տառապած հայ գրագէտը, ինչ գերմարդկային ճիգերի գնով յաջողեցաւ իր ցեղի ազնուագույն դատը ամենաանարժան ձեռքերից դուրս շորթել։ Թողնենք ցաւոտ այս նիւթը եւ շատ թանաք վերցնող։

Կրկնում եմ, դուք անգիտութեան մէջ էք շատ խնդիրներում եւ մեղքն ի՛մը չէ, որ դուք իրազեկ չէք։ Իմ շուրջը տասնեակներ են նրանք, որոնք կարող էին գէթ մասամբ Ձեզ իրազեկ պահել, ընկերներ են, Ձեր, իմ, դիմեցէք, կարգեցէք մէկին այստեղ մշտական թղթակից եւ տեղեկատու։ Պատուիրակութեան քարտուղարները հազիւ թէ հասնեն․ շատ են զբաղուած եւ յետոյ, ամէն կողմից ճիշտ Ձեզ պէս քարտուղարներից են տեղեկութիւն սպասում։ Արկենտինիա եւ Եգիպտոս, Յունաստան, Պոլիս ու Բալկաններ պահանջում են, որ մեր քարտուղարութիւնը, իր պաշտօնական դիրքից դուրս, նաեւ կուսակցական թղթակցութիւնները պահպանի։ Այդ անհնարին է։ Ես բնականապէս ի սպառ անկարող եմ։ Եթէ այս տեղերը գրելու բռնադատուեցի, պարզապէս նրա համար, որ ինձ ստիպեցիք գէթ մի անգամ իմ խօսքն ասել։

Թողէք այժմ պաշտպանողականից անցնեմ դատախազի դերին։ Ասեցի՝ սիրում եմ Ձեր հեշտ խանդավառութիւնն ու յանկարծական ցասումը․ սիրում եմ Ձեր մշտադալար հոգու անհանգստութիւնը, եռուն կամքը, պրպտող, մարտական իմաստութիւնը, սիրում եմ Ձեր ամբողջ փթթուն երիտասարդութիւնը – հեռուէն հեռու հետեւում եմ Ձեր կուռ փոթորկումներին, Ձեր հրապարակական ասուլիսներին, Ձեր հանդէսներին, հետեւում եմ խորապէս դիտում եմ մտածելով, որ այդ բոլորը ամերիկեան հեշտ ու օտար, խորթ, յաճախ անիրաւ երկնքի տակ։ Եւ հեռուն մեր աշխարհը հիւծուած, քամուած, քաղցից, կռիւներից, արիւնից․ այս պատկերների հակադրութիւնը Ձեզ չի՞ զբաղեցնում, Ձեր հոգիները չի՞ խռովում։ Գիտցէք ընկերներ, որ մեր ժողովրդի գլխին ծանրացած աղէտը արտասահմանեան մեր հայրենասիրական գործունէութեամբ, որ անշուշտ յարգելի է – դարմանել չենք կարող։ Այդ կարգի պակասի հետ, մեր աշխարհին ժողովրդին նեղում է նաեւ ազնիւ, անձնուրաց, եռանդուն մարդկանց պակասը։ Չէ՞ք գտնում, որ ժամանակը հասած է երբ պարտքի, գիտակցութեան, հայրենեաց սիրոյ սէր, կորովի, կարող մեր ընկերները պէտք է շտապեն Հայրենիք եւ այն առանց յոյս դնելու նիւթական վարձատրութեան վրայ, որ մեր պետութիւնը տակաւին անկարող է ապահովել։ Պէտք է որ մեկնող ընկերները կուսակցական գանձարանով սնուին, ապրեն գործեն։

Խորհեցէք այս մասին խնդրում եմ․ երկարօրէն գրած եմ նաեւ ընկեր Գարոյին։ Սպասում եմ Ձեր որոշումներին ու եզրակացութիւններին։ Ալ․ Խատիսեանը հասաւ։ Շատ բան պատմեց, շատ բան պարզեց։ Սքանչելի է եղած մեր հինաւուրց Դաշնակցութիւնը բոլշեւիկեան վտանգի առջեւ։ Մեր մեծ Երրորդութեան (Քրիստափոր, Սիմոն, Ռոստոմ) ոգին նորից մի անգամ ծառացել է առիւծի պէս եւ մեր Հայրենիքին սպառնացող ամենամեծ վտանգը երկու շաբաթում դիմագրաւել է աննկուն արիութեամբ։ Մեղք է, որ մեր ընկերները պայքարներից յոգնած, արիւնաքամ շարունակեն մենակ մնալ։ Մեղք է որ մեր ազնիւ ու խոհական Քաջազնունին, իր երկրորդ զաւակը կորցնի Զանգեզուրի ձորերում եւ մեր մարտական երիտասարդութիւնը արտասահմաններում իր հասարակական ու ազգային գործունէութիւնը սահմանափակի օտար հորիզոններում։ Խե՜ղճ Քաջազնունի, ինչպէս պիտի տանի այս գոյժը․ առաջին զաւակը Ղարաքիլիսայի կռիւներուն ընկաւ եւ երկրորդը Զանգեզուրի․․․

Աշխատեցէք, որ «Ճակատամարտ»ի այս համարը, ուր այս սրտաբեկ լուրն է տպուած առայժմ Քաջազնունու ձեռքը չը հասնի։

Վերջին խնդիրս մեր պատուիրակութեան ֆինանսականի մասին գրած եմ ընկ․ Գարոյին։ Ձեզ ալ գրեմ երկու խօսք։ Գիտէք անշուշտ, որ Երեւանից ես դրամ ստանալու հնար չունեմ։ Եւ ահա մէկ ու կէս տարիէ կարողացայ հազար ու մեծ դժուարութիւններով պահել այս պատուիրակութիւնը միշտ խոյս տալով հանգանակութիւնից, որ կարող էր մեր պետական վարկը վար զարնել։ Սակայն, այլեւս հնար չունեմ։ Քանի գնաց պատուիրակութեան վրայ ծանրացած պարտականութիւնների շրջանը ծաւալուն դարձաւ։ Մեր պետութեանը ճանաչուելուց յետոյ մանաւանդ, այս տունը դարձաւ կառավարական տուն, որին դիմում են ամէն կողմից։ Եւ ես նստած եմ բառին բուն մտքով առանց սանթիմի։ Պարտք արի մէկ երկու անձից, շատ նեղուելով, շատ կոտրած։ Աւելի վատն այն է, որ չենք կարողանար ժամ առաջ մեր ներկայացուցիչներն ունենալ քանի մի կարեւոր կենտրոններում, պարզապէս դրամական տագնապի երեսից։

Լոնտոնում տպագրուած մեր թղթադրամների երկրորդ սերին (առաջինը դուք վճարեցիք) չեմ կարողանում ուրանալ նոյն պատճառով – եւ խոստումնազանց եմ մեծ հիմնարկութեան առաջ, որ մեզ հաւատաց որպէս պետութիւն։ Այս բնակարանի, (ուր պատուիրակութիւնը կը մնայ) առաջիկայ վճարը- Յուլիսի վերջին- մօտ 16 հազար ֆրանկ չը պիտի կարողանամ հասցնել եւ բնականապէս պիտի ենթարկուինք բնակարանից դուրս նետուելու անարգանքին։ Եւ բազմաթիւ նման պէտքեր մէկը միւսից անյետաձգելի եւ անհրաժեշտ։ Անդին Փաշան Անդրանիկ-Յակոբեաններից  հարիւր հազարներ է ստանում զանազան բախտախնդրութիւնների համար, այստեղ պետական մեր միակ հիմնարկութիւնը, այս ծանր ֆինանսական տագնապի մէջ գալարւում է։ Գրեցի Գարոյին, գրում եմ եւ Ձեզ։ Անմիջապէս հայթայթելու էք գէթ 2500 անգլիական ոսկի վճարելու համար Լոնտոնի թղթադրամների տպագրութեան ծախքը եւ յետոյ 15 հազար ֆրանկ բնակարանին, այլապէս կրկնում եմ, մենք պիտի դրուենք հրապարակական սկանտալի առաջ։ Այդ գումարը, ինչպէս եւ նախընթաց գումարները բնականապէս փոխառութեան ձեւով եմ խնդրում։ Կարող էք նոյնիսկ մէկ երկու անհատից վերցնել եւ ես ստանալուն պէս պէտք եղած պարտաթուղթը կը ղրկեմ։ Եթէ յաջողցնէք շատ երախտապարտ կը մնամ եւ պիտի խնդրեմ հեռագրով փոխադրել։ Խորհեցէք Գարոյի հետ եւ լուր տուէք անմիջապէս։

Յանձնարարեցի մեր քարտուղար ընկ․ Արտաւազդ Հանըմեանին Ձեզ երկարօրէն գրել Հայաստանի եւ մեր շրջապատի նորութիւնները։

Ընկերական ջերմ բարեւներով

Ձերդ Ա․ Ահարոնեան (ստորագրութիւն)

Եւ ահա Արմէն Գարօն Կեդրոնական կոմիտէին գրում է՝ տեղեկացնելով․

Սիրելի Ընկերներ,

Ձեր եւ մեր բոլոր ընկերներուն կը շնորհաւորեմ Օգոստոսի 10ի պատմական մեծ ակտի առթիւ, ինչպէս նաեւ Օգոստոս 11ի Ամերիկեան կառավարութեան յայտարարութեան առթիւ մեր նկատմամբ։ Թող մեր քոյր հակառակորդները հասկնան թէ ինչ մեծ նշանակութիւն ունեցաւ մեր հանրապետութեան ճանաչումը Ապրիլ ամսուն, ներկայ դէպքերէն անմիջապէս առաջ։

Ընկերական Ջերմ բարեւներով՝ Ա․ Գարօ

ԱՐՄԻՆԷ ՄՈՒՔՈՅԵԱՆ ԹԱՇՃԵԱՆ