ՍԴ վերաբերյալ օրենքի՝ 30.06.2020 թ. փոփոխությունը խաթարում է իրավական պետության բնութագիրը

Ինչպես խոստացել էի, այս հրապարակմամբ կանդրադառնամ 2020 թ. հունիսի 30-ին մի քանի ժամվա ընթացքում քննարկված և ամբողջությամբ ընդունված «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի փոփոխության բովանդակությանը։ Արդեն սովորական դարձած արատավոր պրակտիկային համապատասխան` այս փոփոխություններն ընդունվեցին «Իմ քայլը» խմբակցության կողմից՝ 80 կողմ ձայնով։ Առանց հանրային քննարկումների, ընդդիմության, ինչպես նաև իրավասու մարմինների կարծիքների, հապճեպ ընդունված այս փաթեթի միակ շարժառիթը ընդամենը 8 օր առաջ ապօրինությամբ ընդունված և հրապարակված` Սահմանադրության 213 հոդվածի փոփոխությունը գործադրելն էր։

Հարցն այն է, որ Սահմանադրության` 2020 թ. հունիսի 22-ին հակասահմանադրական կարգով ընդունված փոփոխությամբ ձևակերպվեց, որ Սահմանադրական դատարանի գործող նախագահի և դատարանի` տասներկու տարի պաշտոնավարած երեք դատավորների լիազորությունները համարվում են ավարտված, և նրանց պաշտոնավարումը դադարում է, իսկ նրանց փոխարեն պետք է կատարվեն նոր նշանակումներ։ Հատկանշական է, որ երեք դատավորներն էլ նշանակված են եղել Հանրապետության նախագահի կողմից տարբեր ժամանակահատվածներում (Ալվինա Գյուլումյանը՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և Սերժ Սարգսյանի, Հրանտ Նազարյանը և Ֆելիքս Թոխյանը՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կողմից)։ Ըստ էության, այս փոփոխության գործադրման դեպքում Սահմանադրական դատարանում դատավորի կարգավիճակում մնում են միայն Ազգային ժողովի կողմից նշանակված 6 դատավորները։

Ոգևորված 2020 թ. հունիսի 22-ի հակասահմանադրական փոփոխությամբ` երկրի վարչապետը, Ազգային ժողովի նախագահը և բազմաթիվ պաշտոնատար անձինք հայտարարեցին, որ Սահմանադրական դատարանի նշված պաշտոնյաների լիազորությունները դադարել են հունիսի 26-ից, և նրանց փոխարեն պետք է առաջադրվեն նոր անձինք։ Սակայն ակնհայտ շտապողականության պայմաններում սահմանադրական փոփոխության հեղինակները «մոռացել էին»,  որ «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքով երաշխավորված է «լիազորությունները ավարտված համարվող» դատավորների պաշտոնավարումը՝ Սահմանադրական դատարանի նախագահի և փոխնախագահի համար մինչև 65 տարին, իսկ դատավորների համար՝ մինչև 70 տարին լրանալը։ Մասնագիտական հանրության և քաղաքական ուժերի հրապարակային քննադատություններից հետո իշխանությունը հասկացավ, որ կոպտագույն սխալ է թույլ տվել, և արդեն հունիսի 30-ին ընդունեց «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի փոփոխությունը, որն, ինչպես հենց ընդունման օրը պարզվեց, Հանրապետության նախագահը չի պատրաստվում ստորագրել։

Իսկ ի՞նչ հիմնական փոփոխություններ են արվում «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքում, և արդյո՞ք դրանք համապատասխանում են Սահմանադրությանը։

Սակայն մինչև անդրադառնալը Սահմանադրության հետ առերևույթ խնդիրներ ունեցող դրույթներին, կատարենք երկու արձանագրում.

ա) փոփոխություններից մեկով ուժը կորցրած են ճանաչվում ընդամենը 6 ամիս առաջ ընդունված, Վենետիկի հանձնաժողովի մասնագիտական եզրակացություններին չհամապատասխանող և իրավական խայտառակություն որակված` Սահմանադրական դատարանի դատավորներին վաղաժամ թոշակի ուղարկելու վերաբերյալ օրենքի դրույթները, որոնք հանրության մեջ ստացել էին «օրինական կաշառք» անվանումը։ Փաստորեն, դատավորներին վաղաժամ թոշակավորելու մասին օրենքի դրույթները ուժը կորցրած ճանաչելով` իշխանությունն, ըստ էության, ընդունում է, որ նախկինում այս նորմերի ներմուծումը ոչ միայն անիմաստ է եղել, այլ նաև դրանցով խախտվել են դատավորի սոցիալական հենքով պայմանավորված անկախության երաշխիքները։

բ)  «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասից նախ հանվում է մի բացառություն, և ուժը կորցրած է ճանաչվում նույն հոդվածի 5-րդ մասը, որոնք ընդամենը 6 օր առաջ էին ներմուծվել։ Սա վկայում է այն մասին, թե որքան անփույթ և չմշակված են ներկայացվում օրենքների նախագծերը։

Այժմ անդրադառնանք հիմնական փոփոխություններին։ Այսպես` ուժը կորցրած են ճանաչվում Սահմանադրական դատարանի նախագահի և դատավորների պաշտոնավարման ժամկետները սահմանող դրույթները, ներմուծվում են մինչև 12 տարի պաշտոնավարելու, պաշտոնավարման դադարեցման, ինչպես նաև թափուր պաշտոններում դատավորների թեկնածուների առաջադրման հիմքերի, ժամկետների և ընթացակարգերի նոր կարգավորումներ։ Փոփոխվում է նոր դատավորների ընտրության համար առաջադրման հերթականությունը, դատարանի նախագահի ընտրության ժամկետ է սահմանվում այն պահը, երբ ինը դատավորները նշանակված կլինեն։ Բացի այդ` մինչև դատարանի նախագահի ընտրությունը լիազորություններ են նախատեսվում դատարանի նախագահի լիազորությունները ժամանակավորապես կատարողին։ Այսպիսով՝

1. «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքում որպես Սահմանադրական դատարանի դատավորների լիազորությունների դադարման հիմք է սահմանվում Սահմանադրության 213-րդ հոդվածում կատարված փոփոխությունը։ Այս կարգավորումը ուղղակի հակասության մեջ է մտնում Սահմանադրության 164-րդ հոդվածի 8-րդ մասում սպառիչ կերպով սահմանված` Սահմանադրական դատարանի դատավորի լիազորությունների դադարեցման հիմքերի հետ: Այլ կերպ ասած` օրենքը սահմանում է Սահմանադրական դատարանի դատավորի լիազորությունների դադարեցման մի հիմք, որը Սահմանադրության 164-րդ հոդվածի 8-րդ մասում սահմանված չէ: Բացի այդ` «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքում ներմուծվող այս կարգավորումը ներքին հակասության մեջ է մտնում նույն օրենքի 8-րդ հոդվածի հետ, որով ամրագրված է, որ Սահմանադրական դատարանի դատավորն անփոփոխելի է։ Վերջին դեպքում հակասություն չունենալու համար կա՛մ պետք է միաժամանակ ուժը կորցրած ճանաչվի 8-րդ հոդվածը, կա՛մ նույն հոդվածում բացառություն սահմանվի, ինչն արված չէ և, փաստորեն, առկա է անհամապատասխանություն։
2. Փոփոխությունների մեկ այլ դրույթով` Սահմանադրական դատարանի երեք դատավորների լիազորությունները համարվում են դադարած «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի հիմքով, իսկ նրանց փոխարեն նոր դատավորների առաջադրումների համար սահմանվում է լիազորությունների դադարեցումից հետո երկամսյա ժամկետը (ընդ որում, Սահմանադրության 213 հոդվածի փոփոխության 3-րդ կետով էլ այս ժամկետը սահմանվում է մեկ ամիս)։ Մինչդեռ, «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի համաձայն, այս հիմքով լիազորությունները դադարեցված դատավորի թափուր տեղի ընտրությունը պետք է կատարվի մինչև լիազորությունների դադարեցումը (օրենքի 12-րդ հոդվածի 5-րդ մաս, 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետ)։ Այսինքն` սահմանադրական օրենքում նույն հիմքով լիազորության դադարեցման և նոր ընտրության համար տարբեր իրավակարգավորումներ են նախատեսվում, որը  հակասում է ինչպես Սահմանադրության 28-րդ հոդվածով սահմանված օրենքի առջև բոլորի հավասարության սկզբունքին և 73-րդ հոդվածով նախատեսված օրենքի հետադարձ ուժի կանոնին, այլև խաթարում է իրավական պետության սահմանադրական նորմ-սկզբունքը։
3. Փոփոխություններով առաջարկվող մի շարք նոր կարգավորումներ որոշ հակասության մեջ են մտնում Սահմանադրությամբ ամրագրված դատական իշխանության ապաքաղաքական լինելու սկզբունքների հետ, որն առավել ակնառու է լինելու անցման փուլից դուրս գալու ընթացքում, երբ Սահմանադրական դատարանի կազմը, ըստ փոփոխության հեղինակների, ամբողջությամբ կձևավորվի Սահմանադրության 7-րդ գլխին համապատասխան։ Այսպես` մինչև փոփոխությունները, անցման փուլի համար սահմանված էր Սահմանադրական դատարանի դատավորների առաջադրման հետևյալ հաջորդականությունը՝ Հանրապետության նախագահ, դատավորների ընդհանուր ժողով և կառավարություն։ Փոփոխությամբ` կառավարությունը ստացել է դատավորի թեկնածու առաջադրելու առաջնահերթության իրավունք, բացի այդ` այս հերթականությունը գործելու է մշտապես՝ անկախ անցման փուլից։ Ընդ որում, հավելյալ նոր կարգավորման համաձայն, ներմուծվել է թեկնածուների առաջադրման մի ընթացակարգ, որն ունի ներքին տրամաբանական հակասություն։ Մասնավորապես` «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասում փոփոխությամբ ավելացվում է նոր նախադասություն, որի համաձայն՝ «…սահմանված հաջորդականությամբ հերթական առաջադրումն իրականացնելու իրավունք ունեցող մարմինը Սահմանադրական դատարանի դատավորի թափուր տեղի համար թեկնածու չի առաջադրում, եթե նրա կողմից առաջադրված և սույն օրենքի 12-րդ հոդվածի 5-րդ մասով սահմանված տեղեկացումը համապատասխան մարմնին տրամադրելու պահին պաշտոնավարող Սահմանադրական դատարանի դատավորների թիվը, Սահմանադրության 166-րդ հոդվածի 1-ին մասին համապատասխան, հավասար է երեքի: Տվյալ դեպքում Սահմանադրական դատարանի դատավորի թափուր տեղի համար թեկնածու առաջադրում է սույն մասով սահմանված հաջորդականությամբ թեկնածու առաջադրելու իրավունք ունեցող այն մարմինը, որի մոտ առկա չեն սույն մասի երկրորդ նախադասությամբ սահմանված սահմանափակումները:» Ո՞րն է խնդիրը։ Այսպես, փորձելով պահպանել Սահմանադրության 166-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված սահմանադրական երեք մարմինների համար երեքական դատավոր առաջադրելու հավասար իրավունքը, օրինագծի հեղինակները ձևակերպել են թեկնածուների առաջադրման սահմանափակումներ, որոնք նախ` ժամանակի առումով անտրամաբանական կապի մեջ են դրված։ Չէ՞ որ թեկնածու առաջադրելու իրավունք ունեցող մարմինն այդ մասին ի սկզբանե պետք է տեղեկանա և կատարի առաջադրում, այլ ոչ թե, ինչպես օրինագծի հեղինակներն են ձևակերպել, կատարի առաջադրումը, նոր որոշվի` իրավունք ունե՞ր, թե՞ ոչ։ Սա ոչ միայն անլրջացնում է Սահմանադրական դատարանի դատավորի թեկնածու առաջադրելու սահմանադրական ինստիտուտը, այլ նաև տեղ է բացում հավելյալ մանիպուլյացիաների համար։ Օրինակ` պատկերացնենք, թե առաջացել է դատավորի թափուր տեղ, որի համար թեկնածու առաջադրելու իրավունքը Հանրապետության նախագահինն է, որը ցանկանում է առաջադրել մի անձի, որին չի ցանկանում կառավարությունը (վարչապետը), որն Ազգային ժողովում ունի քաղաքական մեծամասնություն։ Հետևաբար, անընդհատ մերժելով Հանրապետության նախագահի թեկնածուին, կգա մի ժամանակահատված, երբ նոր դատավորի նոր տեղ առաջանալու դեպքում թեկնածու առաջադրելու առաջնահերթության իրավունքը կվերապահվի կառավարությանը, այսինքն` կընտրվի տվյալ պահին կառավարության կամ, որ նույնն է, քաղաքական մեծամասնության համար ընդունելի թեկնածուն։ Կամ էլ Հանրապետության նախագահը ստիպված կլինի առաջադրել այնպիսի թեկնածուի, որը կառավարության համար նախընտրելի է։ Սա լոկ տեսական օրինակ չէ, այն արդեն իսկ մեկ անգամ կիրառվել է՝ ի դեմս Սահմանադրական դատարանի դատավոր Վահե Գրիգորյանի։ Սակայն ցավալի է, որ այս նախադեպը, օրինագծում ներկայացված ձևակերպումների համաձայն, կարող է կրել մշտական բնույթ։ Այսինքն` իրավակիրառ պրակտիկայում գործադրված այս արատովոր մոտեցումը փոփոխությամբ ստանում է օրենսդրական ապահովում։ Մինչդեռ հակառակը պետք է լիներ։ Անհրաժեշտ էր, օրինակ, թեկնածուների առաջադրման հերթականությունը պահպանել միայն անցումային ժամանակաշրջանի համար, այսինքն` երբ բոլոր իրավասու մարմինները՝ Հանրապետության նախագահը, դատավորների ընդհանուր ժողովը և կառավարությունը, կհամալրեին իրենց վերապահված` դատավորների թեկնածուների առաջադրման և ընտրության չափաքանակները՝ երեքական դատավոր, այնուհետև առաջացող յուրաքանչյուր թափուր տեղի համար թեկնածու առաջադրելու իրավունքն անվերապահորեն կմնար այն մարմնին, որի առաջադրած և ընտրված դատավորի տեղը կազատվեր։ Բացի այդ` նոր կարգավորումների լույսի ներքո չափազանց կարևոր էր ամրագրել այնպիսի դրույթներ, որոնք կբացառեին, քաղաքական նպատակահարմարությունից ելնելով, այս կամ այն մարմնի ներկայացրած թեկնածուին մերժելը։ Չէ՞ որ հենց քաղաքական մտադրությամբ է ներկայիս քաղաքական իշխանությունը փորձում Սահմանադրական դատարանում նախընտրելի մեծամասնություն ձևավորել։ Ուստի, ի տարբերություն մինչև փոփոխությունները տրված լուծման, առաջարկվող փոփոխությունները մշտական են դարձնում քաղաքական շարժառիթներով Սահմանադրական դատարանում դատավորների նշանակումը՝ ձևավորելով փաստացի քաղաքական գործունեության նկատմամբ հակումներ ցուցաբերող դատավորների թեկնածուներ, ինչն էլ իր հերթին հակասում է թե՛ դատավորների ու դատարանների արտաքին անկախության և թե՛ դատավորների` քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու արգելքի` Հայաստանի Սահմանադրությամբ, ինչպես նաև միջազգային իրավունքով ամրագրված սկզբունքին։

Վերը բերված` դատավորի ընտրության քաղաքականացման օրինակը կիրառելի է նաև Սահմանադրական դատարանի նախագահի թեկնածուի դեպքում, հատկապես` այս անցումային փուլում։ Ինչպես նշեցինք, «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքում փոփոխությունների համաձայն, դատարանի նախագահը կընտրվի այն ժամանակ, երբ բոլոր դատավորները նշանակված կլինեն։ Ապաքաղաքական սկզբունքի խախտումից զատ, նման իրավակարգավորումը հակասում է նաև Սահմանադրության 166-րդ, 167-րդ, ինչպես նաև «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի 19-րդ հոդվածներին, որոնց համաձայն` Սահմանադրական դատարանի նախագահն ընտրվում է ընդհանուր թվի ձայների 2/3-ով, իսկ մեկ թեկնածուի դեպքում՝ պարզ մեծամասնությամբ։

            Բացի այդ` «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքում կատարված փոփոխությամբ մինչև դատարանի նախագահի ընտրությունը լիազորություններ են նախատեսվել դատարանի նախագահի լիազորությունները ժամանակավորապես կատարողին։ Սակայն պետք է արձանագրել, որ այսպիսի կարգավիճակը նույն «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 18-րդ հոդվածը պայմանավորում է դատարանի նախագահի և փոխնախագահի բացակայության հետ։ Այսինքն` Սահմանադրական դատարանի նախագահի լիազորությունները ժամանակավորապես կատարողի ինստիտուտը ի հայտ է գալիս այն դեպքում, երբ կան Սահմանադրական դատարանի ընտրված նախագահ կամ փոխնախագահ, և նրանք տարբեր պատճառներով բացակայում են։ Մինչդեռ օրենսդրական նախագծի հեղինակները, անտեսելով այս իրավանորմը, մի կողմից դադարեցնում են Սահմանադրական դատարանի նախագահի ու փոխնախագահի լիազորությունները, մյուս կողմից նշում են նախագահի լիազորությունները ժամանակավորապես կատարողի մասին, ինչը չի համապատասխանում լիազորող նորմերի իրավական որոշակիության սահմանադրական նորմ-սկզբունքին։

            Առ այդ, ամբողջացնելով վերը նշված վերլուծություներն ու փաստարկումները, հանգում ենք հետևյալին` «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքում 30.06.2020թ. կատարված փոփոխությունները առերևույթ պարունակում են բազմաթիվ հակասահմանադրական դրույթներ, որոնց օրենքի տեսք հաղորդելը խաթարում է Սահմանադրությամբ ամրագրված իրավական պետության բնութագիրը։ Ուստի չափազանց կարևոր է դրանց քննարկումն ու գնահատումը Սահմանադրական դատարանի կողմից` որպես Սահմանադրության գերակայությունը ապահովող հիմնական ինստիտուտի (Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 1-ին մաս)։ Հետևաբար, Սահմանադրական արդարադատություն իրականացնելու համար այս փուլում միակ օրինական դիմումատուն Հանրապետության նախագահն է, որը պետք է իրականացնի իր լիազորությունը և Ազգային ժողովի կողմից 2020թ. հունիսի 30-ին ընդունված «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի փոփոխությունը՝ կից օրինագծով, ներկայացնի Սահմանադրական դատարանի քննությանը։

Արծվիկ Մինասյան

ՀՅԴ Հայաստանի Գերագույն մարմնի անդամ

Տնտեսագիտության թեկնածու, իրավաբան

Տես նաև՝ Նախագահի անգործության և ՍԴ թնջուկի մասին