Որտեղ է կոռուպցիան․ մտորումներ «Հաղթանակի ապրիլ» ֆիլմի պրեմիերայից հետո

Երբ որոշեցի անդրադառնալ ապրիլյան պատերազմին, շատ քչերին պատմեցի  այդ մասին: «Շատ քչեր» ասելով՝ նկատի ունեմ ամենամտերիմներիս՝ մարդկանց, որոնց հետ երկար ճանապարհ էի անցել, և այդ ճանապարհին ընկերությունը այնքան էր ամրացել, որ հարազատներ էինք դարձել: Նրանք շատ չեն՝ երեք-չորս հոգի, ոչ ավելի: Եվ ամենևին կապ չուներ, թե վերջին երկու տարիներին երկրում ստեղծված իրավիճակը մեզ ինչ նոր  ափեր նետեց:  Մենք նույն երամի թռչուններն էինք, որ իրավիճակի բերումով զրկվելով մեր տեղերից, հայտնվեցինք տարբեր չուերում:

Հեռուստատեսությունում, որտեղ այժմ աշխատում եմ, չէի խոսում նախաձեռնությանս մասին: Զգույշ էի: Վստահ չէի, որ կհաջողեմ և կկարողանամ ներկայացնել ապրիլյանի բոլոր խութերը: Վերոնշյալ ընկերներիցս մեկը, ում մասնագիտական կարծիքը միշտ հաշվի եմ առել և չեմ կարող չխոստովանել՝ իրենից շատ բան եմ սովորել և դեռ սովորելու առիթ եմ ունենալու (երանի), խորհուրդ տվեց անպայման անդրադառնալ բանակում կոռուպցիայի խնդրին: Համոզված էր, ասում էր՝ ապրիլյանի հիմքում կոռուպցիա կա և եթե դրան չես անդրադառնալու, անիմաստ է:

Ես շատ էի ուզում  հասկանալ՝ ի՞նչ կոռուպցիա կարող է լինել չորսօրյա պատերազմում: Լսել էի՝ ասում էին՝ պարտվել ենք, որ՝ տանկերի մեջ դիզվառելիքի փոխարեն ջուր է եղել, որ՝ դիրքերում փամփուշտներ չեն եղել և տղաները բահերով են կռվել,  որ՝ զինվորները սոված են եղել, որ՝ գեներալները արյունարբու են, որ՝ Թալիշը մերոնք են թալանել, որ՝ Արայիկ Հարությունյանը չի թողել տանկերը իր ցանքատարածություններով գնան…որ՝ պատերազմը ռուսներն են հրահրել։ Ամեն ինչ  լսել էի, բայց ոչինչ հստակ չէր: Պետք էր պարզել:

Քառօրյայի հետքերով

Առաջին հարցազրույցները Արցախում էին: Ավելի հեշտ էր համաձայնության գալ նրանց հետ, ովքեր արդեն բանակում չէին  և հարցազրույց տալու հարցում կաշկանդվածություն չունեին:

Առաջին հարցազրույցը վարեցի գեներալ Վիտալի Բալասանյանի հետ: Շատ էի լսել, կարդացել Ապրիլյանի ժամանակ նրա դերակատարության մասին, բայց, որքան էլ տարօրինակ էր, Վիտալին այդ մասին ոչինչ չասաց: Միայն գովաբանում էր  բանակը, հրամկազմին և առանձնակի հպարտությամբ պատմում  18-19 տարեկան զինվորների գործողությունների մասին:

Հետո շարժվեցինք Մարտունի՝ Ներքին Ճարտարի հայտնի դպրոցը:

Սիսական ջոկատի հրամանատար, գնդապետ Աշոտ Մինասյանի հետ Թալիշում նկարահանումները ավարտելուց հետո ճանապարհը կամաց-կամաց  բացվեց  և, վերադառնալով Ստեփանակերտ, որոշեցինք՝ մեկնում ենք Ֆիզուլի:

Հետո արդեն նկարահանումներ Մարտակերտում, կրկին Թալիշում: Ստեփանակերտում Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև Սրբազանի հետ զրուցելուց հետո համաձայնության եկանք Լևոն Մնացականյանի հետ, և հարցազրույցից հետո արդեն ունեի բավարար տեղեկատվություն, որը պետք է ստուգեի:

Երևանում Սերժ Սարգսյանի հետ հանդիպման ժամանակ պայմանավորվեցինք. հարցնելու եմ ամեն ինչ և որևէ հարց անպատասխան չի  թողնելու: Ի պատիվ նախագահի ասեմ, որ նա հավատարիմ մնաց մեր պայմանավորվածությանը․ հարցազրույցի ժամանակ, երբ հնչեցնում էի ոչ  այնքան հաճելի հարցերից մեկը, նկատեցի նրա օգնականի անհանգստությունը, նախագահը իրեն հատուկ հանգստությամբ ասաց՝ ամեն ինչ կարգին է, մենք պայմանավորվել ենք և, դիմելով ինձ, շարունակեց՝ Հարո՛ւթ, տուր բոլոր հարցերը, ինչ նախատեսել ես: Ես ազատ էի, իսկ հարցազրույցից հետո՝ բավարարված:

Նախագահի հետ հարցազրույցից հետո հաջորդ զանգիս հասցեատերը  պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանն էր: Նախագահի հարցազրույցից հետո բազում հարցեր կային, որ ճշտման  կարիք ունեին:

Ըստ էության, հարցազրույցները նման էին հարցաքննության, որտեղ  հակասություններ չկային: Ինչպես մեր՝ լրագրողներիս, մոտ է ընդունված ասել՝ «բզբզում» էի, բայց հակասություններ չէի գտնում:

Հետաքննությունը  պետք է շարունակվեր և մենք  կրկին մեկնեցինք Արցախ: Ընդհանուր առմամբ, չորս անգամ՝ մոտ քսան օր, Արցախում փորձում էի գտնել պատասխաններ,  որ հեշտությամբ չէին տրվում: Գործ ունեի զինվորականների հետ, որոնք մասնավոր զրույցներում հաճելի զրուցակիցներ էին, իսկ երբ միացնում էինք տեսախցիկը, դառնում էին զինվորական՝ խիստ, ձիգ, գերզգույշ  և զուսպ բառապաշարով: Լրագրողական լեզվով ասած՝ նրանց «բացելը» մեծ ճիգեր էր պահանջում և միշտ չէր, որ ստացվում էր:

Գեներալների հետ դժվար է, բայց պարտավոր ենք նրանց  ճանաչել

Ոչ միայն գեներալները, հրամանատար գնդապետներն էլ պակաս գեներալներ չեն, նույնիսկ՝ զինվորները․բայց պատերազմի ժամանակ ամեն մեկն իր գործն է արել և մարտադաշտում  յուրաքանչյուրը անզուգական է:  Ուրիշ զգացում է, երբ դիրքերում ես: Այդ զգացումը հնարավոր չէ բացատրել: Դու ուժեղ ես, ուժեղների կողքին և մոռանում ես քաղաքի խայտաբղետ թուլությունը: Ընդհանրապես, սահմանը  ուրիշ աշխարհ է, ուրիշ զգացում, ուրիշ ապրումներ, ուրիշ մտածողություն: Բայց այդ մասին չէ որ ուզում եմ գրել:

Միայն երրորդ փորձից հետո կարողացա հարցազրույց կազմակերպել գեներալներից մեկի հետ: Չէր ուզում խոսել, նեղացած էր…աշխարհից, մարդկանցից, իր շուրջը հյուսված կեղտոտ բամբասանքներից: Ինքն իր աշխարհում էր, իր կորցրած և շահած զինվորների հետ, իր անցած մարտական ուղու և հաղթանակների հետ: «Ինչի՞ս է պետք», -ասում էր,-«հիմա դա ու՞մ է հետաքրքիր»: Վերջը՝ համոզեցի, համառությունս հաղթեց․ խոսեց: Բայց դա ի՞նչ հաղթանակ, դա ընդամենը հաջողություն էր, որն ինքս ինձ պարգևեցի: Ես տեսա  երկու պատերազմ անցած, հաղթած, բանակաշինության մեջ մեծ ներդրում ունեցած գեներալի, որը, զինվորների մասին պատմելիս, չդիմացավ՝ փլվեց: Ծնոտի դողն ու աչքերի արցունքը չկարողացավ թաքցնել, միայն հասցրեց հրամայել․ «Կամերան անջատեք, չնկարեք»: Հետո վեր կացավ, քայլեց, քայլեց, ջուր խմեց ու երկար նայում էր պատուհանից դուրս, անորոշ մի կետի: Ի՞նչ էր մտածում, չհարցրի․․․ ո՞նց հարցնեի:

Շփվեցի մեկ այլ գեներալի հետ, ում  երիտասարդությունը անցավ մարտադաշտում, խրամատներում և նահատակված  ընկերների հուղարկավորություններում: Մեկ ուրիշի հետ, ով տասնչորս տարեկանից կռվել էր և, ինչպես ինքն ասաց, զինվորական գործից  բացի ուրիշ ոչ մի գործի  պիտանի չէ, միայն  կարող է բահ բռնել, այգի մշակել: Զենք և բահ: Սա է արցախցու խաղաղ ապրելու և զարգանալու պայմանը:  

Ես տեսա երեք պատերազմով անցած գեներալ, որն անկեղծացավ ու սպասվածից ավելի շատ բան պատմեց: Երբ նա պատմում էր, ես միայն մի բան էի մտածում՝ «բոմբ ա, ֆիլմս հաջողվեց», իսկ երբ ավարտեց, երեխայի պես խնդրեց,  ասաց՝  դրանք չդնես հարցազրույցում, ես դեռ գործող գեներալ եմ:  Ֆիլմի պրեմիերայից հետո ամեն օր մտածում եմ, թե որքան  հպարտ կզգային ֆիլմի դիտողները, երբ լսեին այդ մանրամասները և ինչ  խուճապի մեջ կընկնեին  ադրբեջանցիները: Մխիթարվում եմ, որ շուտ, թե ուշ, դրանք հանրայնացնելու  օրն ու ժամանակն էլ է գալու:

Մեկ այլ գեներալ իմ  հարցին, թե՝ արդյո՞ք զինամթերքի պակաս ունեցել ենք, հանգիստ, առանց լարվելու խորհուրդ տվեց  այդ հարցը տալ զորամասերի հրամանատարներին և զինվորներին: Միայն այն, որ Ապրիլյանի ժամանակ մեկ ուղղությամբ թշնամու տանկային հարձակումը կասեցնելու համար օգտագործվել էր  18 հազարից  ավելի արկ այն դեպքում, երբ արցախյան պատերազմի տարիներին կրակվել էր 10 հազար արկ, գալիս էր հաստատելու, որ բոլոր այդ կարգի  բամբասանքները  միտումնավոր հորինվել էին բանակը վարկաբեկելու նպատակով:    

Վերջապես, կոռուպցիա կա՞ր, թե՞ ոչ և ինչպես էր այն ազդել ապրիլյանի վրա

Ինչպես արդեն ասացի՝ ես փնտրում էի նաև  կոռուպցիան․ այն կոռուպցիան, որի մասին ակնարկել էր գործընկերուհիս՝ ընկերս: Իսկ ի՞նչ է կոռուպցիան: Եվ արդյո՞ք  այն կա և եթե կա՝ ի՞նչ տեսքով է այն:

Անկասկած,  կոռուպցիա կա, բայց ո՛չ դիրքերում, ո՛չ սահմանի պռնկին: Կոռուպցիան միշտ կա, բոլոր տեղերում  և բոլոր ժամանակներում: Կոռուպցիա եղել է պաշտպանության նախարարությունում, հիմա էլ կա: Այն ժամանակ էլ են քրեական գործեր հարուցվել, հիմա էլ են հարուցվում:

Բայց  արդյո՞ք մենք՝ լրագրողներս, զերծ ենք կոռուպցիայից և ինչո՞ւ մենք չենք տեսնում, որ հաճախ,  մեր կամքից անկախ,  մենք ենք թաթախվում  դրա մեջ: Կոռուպցիայի մասին աղմկոտ խոսող նախկին խմբագիրներից մեկը, որն այսօր բարձր  պաշտոնյա է, կհիշի՝ ինչպես էր կլորիկ գումարների դիմաց հոդվածներ հրապարակում, ինչպես էր զանգում նախարարներին, գործարարներին  և ասում, որ առաջին էջում լուր ունի իր մասին: Եվ երբ ընտրված թիրախը  խնդրում էր այն չհրապարակել և ծրար էր ուղարկում, լուրը չքվում էր: Իհարկե հորինված կամ իրական  լուրը չէր ոչնչանում, չէր անհետանում, այն չորս օր անց հայտնվում էր թերթի առաջին էջում, իսկ  երբ մուծված թիրախը զանգահարում էր և նեղացած հարցնում՝  չէ՞ որ պայմանավորվել էինք, խմբագիրը «արդարանում էր»՝ ասելով, գումարը, որ  ուղարկել ես, երկու օրվա համար էր, մեկ օր էլ իմ կողմից բոնուս եմ արել:

«Հաղթանակի ապրիլում»,  այնուամենայնիվ, փաստեցի, որ հետախուզությունը, մեղմ ասած, թերացել էր: Այդ թերացումը կյանքեր արժեցան, նաև՝ տարածքների կորուստ, որ վերադարձնելու համար նոր զոհեր էինք ունենալու:

Եվ երբ կոռուպցիայի մասին  խոսող ներկայիս վարչապետը այդ նույն հետախուզության պետին, որն Ապրիլյանից անմիջապես հետո հեռացվել էր զբաղեցրած՝ ՀՀ զինված ուժերի գլխավոր շտաբի հետախուզության վարչության պետի պաշտոնից, նշանակում է իրեն խորհրդական, հարց է առաջանում՝ ինչո՞ւ: Այդ մասին լռում են լրագրողները, համենայնդեպս, լրագրողական այն հատվածը, որ մինչև այդ տարիներ շարունակ բղավում էր բանակում կոռուպցիայի առկայության մասին, հիմա լռում է, չտեսնելու է տալիս «թանկարժեք»  խորհրդականի և նրա կնոջ բիզնեսները, նրանց հիմնած «Էլկոմպ» ընկերության գործընկերների ցանկը, շահած տենդերների պատմությունը: Ավելին, գիտեն նաև, որ վարչապետի խորհրդական նշանակվելուց ուղիղ մեկ օր առաջ՝ 2018 թվականի դեկտեմբերի 11-ին, գնումների հետ կապված բողոքներ քննող անձը մերժել է Ֆինանսների նախարարության  բողոքը, այսինքն՝ թույլատրել է «Էլկոմպ» ՍՊԸ-ին շարունակելու մասնակցել պետական գնումների գործընթացին: Ինչպե՞ս ստացվեց, որ կոռուպցիան մերժող վարչապետի խորհրդականը, որի թերությունների մասին  իշխանափոխությունից առաջ բարձրաձայնում  էին Փաշինյանն ու իր թիմակիցները և զարմանք հայտնում, թե ինչո՞ւ չի պատժվել, այսօր դարձել է վարչապետի սրտի խորհրդականը:

Մեկ այլ շտաբային գեներալի մասին.   Ինչպե՞ս է պատահում, որ 2000-2008 թվականներին ՊՆ թիկունքի պետ աշխատած գեներալը  հաջողեցնում է պաշտոնավարմանը զուգահեռ հյուրանոց կառուցել Կրասնոդարում, հիմնում շշերի գործարան,  Մոսկվայի մարզում կառուցում մի քանի հեկտարի հասնող ջերմատուն, Մարտունի քաղաքում գնում գազի լցակայան։ Ինչպե՞ս  ստացվեց, որ գեներալը իր անձնական օգտագործման «Լենդ Կրաուզեր 100» մակնիշի ամենագնացը շուկայականից մի քանի անգամ թանկ գնով վաճառեց ՊՆ-ին և թիկունքի պետի պաշտոնը  զբաղեցնելու տարիներին մի քանի բնակարան ձեռք բերեց, հողակտոր, որի վրա կառուցեց իր առանձնատներից մեկը և մեկ տասնյակի հասնող առանձնատներ կառուցեց Հայաստանի տարբեր մարզերում։   

Եվ վերջապես, ինչպե՞ս է ստացվում, որ զինդատախազ աշխատած անձը, որը հայտնի է հնչեղ պատմություններով և որի թեթև ձեռքով խեղվել են զինվորների ճակատագրեր, այսօր հերթապահ է աշխատում վարչապետին սպասարկող լրատվամիջոցներում: 

Անիմաստ է խոսել նաև մեծ թալանի տարիներին պաշտպանության փոխնախարարի պաշտոնը զբաղեցրած, իսկ այսօր ԱԺ-ում Ապրիլյան պատերազմի հանձնաժողովը ղեկավարող անձի մասին: Նրա մասին ամեն ինչ վաղուց ասված է, բայց նա մնում է Ապրիլյան պատերազմի թեմաներով բամբասանքներ հյուսող  լրատվամիջոցների սիրելին:

Խոր լռություն է սպասարկողների մոտ․ չեն տեսել, չգիտեն, չեն լսում, ոչինչ ասել չեն կարող, բայց Ապրիլյան պատերազմի մասին ամեն ինչ  գիտեն:

Կոռուպցիայի մասին խոսելիս՝ մենք՝ լրագրողներս, պետք է առաջինը սկսենք մեզնից, երբ  մենք քաղաքական համակրանքից կամ իջեցված պատվերից  ելնելով՝ «սրբացնում» ենք կոռուպցիոներներին և «ոչնչացնում» մեր խաղաղությունը պաշտպանողներին, արդյո՞ք չենք թաթախվում կոռուպցիայի մեջ:  

Վերջերս հայտնի խմբագիրներից մեկը, հանդիպելով իմքայլական պաշտոնյաներից մեկին, խորհուրդ էր տվել ստացած պարգևավճարները բանկերում ավանդ ձևակերպել  և օգտագործել միայն ավանդից ստացած տոկոսները, որովհետև իշխանափոխությունից հետո ստիպված են լինելու այդ գումարները  վերադարձնել: Իմքայլականի արձագանքին, թե իրենք ամեն ինչ օրենքով են անում, խմբագիրը հակադարձել էր՝ ի՞նչ է, ձեզ թվում է՝ նախկինները ձեր չափ խելք չունեի՞ն, որ օրենքով իրենք իրենց պարգևատրեին:  

Հայտնի ասացվածք կա՝ ամեաշատը գողն է բղավում՝ բռնե՛ք գողին: ԱԺ ապրիլյան հանձնաժողովի անդամներից մեկը երկու տարի առաջ գեներալ Մանվել Գրիգորյանի տան խուզարկության ժամանակ  «ԵԿՄ»-ին   հատկացված սննդամթերքը ներկայացրեց որպես բանակից գողոն:  Սա արդյո՞ք կոռուպցիա չէ: Չէ՞ որ  գեներալներ վարկաբեկելու  ջանասիրությունը հստակ պայմանավորվածությունների արդյունք է, որը ոչ միայն կոռուպցիոն դրսևորումներ է պարունակում, այլև դավաճանություն  պետականության հանդեպ: Չէ՛, Մանվելը սուրբ չէ, չի էլ եղել, բայց մինչև ե՞րբ խաբեբաները մանվելներ վարկաբեկելով պետք է  սրբանան:

Վերջաբանի փոխարեն

Ֆիլմի պրեմիերայից հետո գիշերը չքնեցի: Զանգերի տարափ էր: Արձագանքները տարբեր էին, կարծիքները՝ ևս: Հասկանում էի՝ մարդիկ մնացել էին մանիպուլյատիվ քարոզչության տակ և հիմա չէին հասկանում՝ ինչպե՞ս է դա պատահել: Ամենասպասված զանգը չհնչեց: Երևի կոռուպցիան չէի բացահայտել:  Չգիտեմ, գուցե դա է պատճառը և դրա համար էլ այսքան երկար գրեցի: Գրեցի,  որ բացատրեմ՝ որտեղ է՛ կոռուպցիան և որտեղ  փնտրել այն:

Իսկ ապրիլյանի հրամկազմին և բոլոր զինվորներին պետք է շնորհակալություն հայտնել և միշտ հիշել՝ խաղաղությունը, որ վայելում ենք,  նրանք են պարգևել, շատերը՝  կյանքի գնով:

Հարություն Հարությունյան