Էրդողանը վառեց նեոօսմանյան վառոդի տակառի պատրույգը

Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Էրդողանը հայտարարել է, որ լսել ու տեսնել չի ցանկանում ԵԱՀԿ դիտորդների գնահատականները, թե սահմանադրական հանրաքվեն չի համապատասխանում եվրոպական չափանիշներին:

Չնայած դրան՝ Թուրքիայի խոշոր 3 քաղաքներում՝ Ստամբուլում, Անկարայում, Իզմիրում բողոքի զանգվածային ցույցեր են ընթանում, ինչը լարավածություն է ստեղծել երկրում: Թեև այսօր Թուրքիայի ազգային անվտանգության խորհուրդը երկարաձգել է 2016թ. ամռանից առ այսօր գործող արտակարգ դրության ռեժիմը, ինչը իշխանություններին լիարժեք հնարավորութուն է տալիս կոշտ միջոցներով ճնշելու ակցիաները, սակայն նկատի ունենալով, որ «ոչ»-ի կողմնակիցները կազմում են ընտրողների գրեթե կեսը, արտակարգ դրության ռեժիմը ինչ-որ պահից այլևս կարող է չօգնել: Այս իրավիճակը Էրդողանին կարող է ստիպել գտնել լարումը թուլացնելու մանիպուլյատիվ միջոցներ, ինչպես օրինակ Թուրքիայում շատ լավ աշխատող՝ երկրի ներքին ու արտաքին անվտանգության նոր սպառնալիքների պատրանք ստեղծելը: Սա նշանակում է, որ Էրդողանը կարող է գնալ ներքին ու արտաքին աներևույթ թշնամիների թիրախավորման ճանապարհով, ինչը թե՛ երկրի ներսում, և թե՛ նրա շուրջը ապակայունացման լուրջ լիցքեր է պարունակում: Էրդողանի հաղթանակը, սակայն, վտանգավոր է ոչ միայն կարճաժամկետ հեռանկարի առումով:

ԵՄ-ի հետ բացահայտ քաղաքական առճակատման մեջ մտնելուց չխորշելը վկայում է, որ եվրաինտեգրացիան որպես արտաքին օրիենտացիա, այլևս Էրդողանի վարչակարգի համար արդիական չէ: Այս հանրաքվեից հետո Էրդողանը ոչ միայն լծակներ է ստանում Թուրքիան դնելու իսլամիզացման անշեղ ընթացքի մեջ, այլև կողմնորոշվում է դեպի Արևելք՝ իբրև տեսլական որդեգրելով պանթյուրքիզմն ու նեոօսմանիզմը: Երկրի ներսում և դրսում սահմանադրական փոփոխություններին ընտողների մեծ մասն «այո» է ասել ոչ թե ուժեղ նախագահական կառավարման համակարգին անցնելը ճիշտ համարելու պատճառով, այլ հավատալով, որ էրդողանը դնում է նոր Օսմանյան կայսրության վերականգնման սահմանդարական հիմքերը:

Դեռ անցած տարվա հոկտեմբերին Ռիզե քաղաքում էրդողանը հայտարարել էր, որ Թուրքիան պետք է վերադարձնի Օսմանյան կայսրության կորցրած տարածքները և փոխի ներկայիս «ոչ լեգիտիմ» սահմանները: «Մեր հետաքրքրությունների ոլորտում են Իրաքը, Սիրիան, Լիբանանը, Ղրիմը, Ղարաբաղը, Ադրբեջանը, Բոսնիան և այլ եղբայրական շրջաններ։ Այդ տարածքների նկատմամբ Թուրքիան իր հետաքրքրությունը կկորցնի միայն այն ժամանակ, երբ կկորցնի իր անկախությունը։ Շատ պատմաբաններ համարում են, որ Թուրքիայի սահմանների մեջ պետք է մտնեն Կիպրոսը, Հալեպը, Մոսուլը, Էրբիլը, Քիրքուկը, Բաթումը, Սալոնիկը, Վարնան, Արևմտյան Թրակիան և Էգեյան ծովի կղզիները»,- ասել էր Թուրքիայի նոր «սուլթանը»:

Ապրիլի 16-ի հանրաքվեի արդյունքները մերձավորարևելյան, բալկանյան և հարավկովկասյան տարածաշրջանների համար երկարաժամկետ հեռանկարում առաջին հերթին հենց այս տեսանկյունից են վտանգավոր: Էրդողանի վարչակարգը ապօրինի ռազմական ներկայություն է հաստատել Իրաքում և Սիրիայում: Էրդողանը մի քանի անգամ առիթ է ունեցել ակնարկելու, որ հարևան այդ երկրներում ռազմական ներկայությունը նոր թուրքական կայսրության վերականգնման համատեքստում է:

Ինչպիսի՞ն է լինելու իրականության զգացողությունը կորցրած Էրդողանի քաղաքականությունը հարավկովկասյան ճակատում, դժվար է ասել: Որևէ կասկած չկա, սակայն, որ ինչպես ներքին ցնցումների այս փուլը հաղթահարելու նկատառումներով, այնպես էլ ռազմավարական առումով Թուրքիայի քաղաքականությունը լինելու է ավելի ագրեսիվ:

Ռուս-թուրքական հարաբերությունների ներկայիս նուրբ կայությունն այս ուղղությունում լուրջ զսպող գործոն է: Սակայն որքա՞ն կտևի երկու ծավալապաշտական տերությունների այս սիրախաղը, ոչ ոք ասել չի կարող՝ մանավանդ հաշվի առնելով ԱՄՆ-ին, Սիրիայի հարցում բացահայտ և ի հեճուկս Ռուսաստանի Էրդողանի վարչակարգի կողմից ներկայումս արվող անսքող ռեվերանսները: Մոսկվան, Հայաստանը չեն կարող վստահ լինել, որ Թուրքիան թե՛ դեպի Արևելք իր ձգտումներում, և թե՛ մերձավորարևելյան նոր քարտեզագրմանն անխուսափելի պրոցեսում առավել մեծ ազդեցութուն ունենալու հիմքեր ստեղծելու ճանապարհին չի փորձ ԱՄն-Ռուսաստան խաչաձևվող լարերի վրա իր երկակի խաղը զարգացնել նաև Հարավային Կովկասում: Այս տեսակետից, իհարկե, որքան հետընտրական ցնցումները Թուրքիայում երկար տևեն, հյուծիչ բնույթ կկրեն և կթուլացնեն Էրդողանի դիրքերը, այնքան հարավկովկասյան տարածաշրջանի, Հայաստանի, Ռուսաստանի և մասամբ նաև Վրաստանի օգտին է:

Բայց քանի որ նոր Թուրքիայի՝ նոր Սիրիա դառնալու  հավանականությունը փոքր է, առավել կարևոր է Ռուսաստանի արձագանքը թուրքական արևելյան նկրտումներին: Կորդեգրի՞ այն զսպելու և չափավորելու քաղաքականություն, թե՞ նախապատվությունը կտա ազդեցությունը կիսելու և գործարքների գնալու Հայաստանի համար կործանարար հետևանքներ ունեցող մարտավարությանը:

Անկանխատեսելի դարձած Էրդողանի գործոնն ստիպում է ուշադրություն դարձնել առաջին հերթին արցախյան հիմնահարցին: Ներկա պահին այն աշխարհաքաղաքական օրակարգի առաջնահերթություններից չէ: Սակայն անցած տարվա ապրիլյան քառօրյա պատերազմին ընդառաջ՝ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանի պատերազմական քաղաքականության բացահայտ խրախուսման և օժանդակման օրինակը կարող է Ռուսաստանին ստիպել նման նոր վտանգից խուսափելու համար սեփական նախաձեռնությամբ ակտիվացնել ԼՂ կարգավորման բանակցային գործընթացը: Նման հեռանկարը հավանական է նաև այն դեպքում, եթե հանուն տարածաշրջանում կայունության Ռուաստանը ԼՂ կարգավորումն արագացնելու հարցում սկսի Թուրքիայի հետ գործել համաձայնեցված, ինչի աջառաջարկն, ի դեպ, Անկարան արել է փետրվարին Էրդողանի՝ ՌԴ կատարած այցի ժամանակ: Սա նշանակում է, որ հանրաքվեում Էրդողանի հաղթանակը, կախված ներքին ցուցումների ծավալներից ու խորությունից, կարող է մուլտիպլիկատիվ էֆեկտ ունենալ նաև ԼՂ հիմնահարցի վրա:

Ամեն դեպքում նոր Թուրքիայի ձևավորումը Հայաստանին ստիպում է զարգացումներին զուգահեռ վերահաշվարկել դրանց քաղաքական, տնտեսական, անվտանգային ռիսկերը, վերանայել անվտանգության դոկտրինը, դիտարկել հնարավոր դիվիդենտները: Թեև Թուրքիայի պառակտման հեռանկարը մշուշոտ է, սակայն գործընթացները նոր հեղաշրջման կամ ներքին բախումների տրամաբանությամբ զարգանալու դեպքում ինչ-որ պահից կարող է առաջանալ նաև հայկական հարցն անուղղակի օրակարգ բերելու որոշում կայացնելու խնդիրը:

Գևորգ Դարբինյան