Աբդուլ Համիդի սուննի իսլամական ազգայնականությունը

Սուննի իսլամական ազգայնականության ամենակատաղի գործողությունները հայերին ուղղված 1895-1896 թթ․ Անատոլիայի իսլամացումն ու թրքացում էր (կամ Անատոլիայից քրիստոնյա ազգերի ոչնչացման քաղաքականությունը): Այդ տարիների քրիստոնյա ազգերի լիկվիդացման քաղաքականությունը շարունակվել է մինչև 1923 թ.։ Մուստաֆա Քեմալը վերջ դրեց Աբդուլ Համիդի՝ Դերսիմի ծրագրին 1938 թ. «պետության ներքին պատերազմով»։

Նեւզաթ Օնարան

Ընթերցեցի Սելիմ Դերինգիլի երեք գրքերը Աբդուլ Համիդի ժամանակաշրջանի մասին։ Հետազոտվել են Աբդուլ Համիդի բռնակալության տարիները։ Մեր ուսուցչի ջանքերը դրվատելի են․ նրա վերլուծությունը նոր հորիզոններ է բացում։ Իշխանության և գաղափարախոսության խորհրդանիշները, «Աբդուլ Համիդ Բ-ի ժամանակաշրջանը» (1876-1909) հրատարակվել է 2001 թ․, «Սիմվոլից դեպի ազգը»՝ 2007 թ․, «Դարձ և ուրացումը»՝ 2012 թ․։ Առաջին երկու գրքերի բովանդակությունները համընկնում են: Առաջին գիրքը գրվել է 1990-ականներին հրատարակված որոշ հոդվածների միջոցով, որոնք հավաքվել են երկրորդ գրքում։ Երրորդ գրքի հինգերորդ գլխից (էջ 281-341), որտեղ քննվում է հայերի 1895-1897 թթ․ իսլամացումը, հասկանում ենք, որ հենց Աբդուլ Համիդն է ստեղծել Անատոլիան քրիստոնյաներից մաքրելու քաղաքականությունը։ Իսլամացման հետ միաժամանակ և երեք գործողություն է կատարվել՝ 300 հազար (Le Figaro) կամ 20 հազար (օսմանյան փաստաթղթեր) հայեր սպանվել են, նրանց ունեցվածքը ոչնչացվել է, (1911-1912 թթ. հանձնաժողովի անդամ էր Սվասի պատգամավոր դոկտոր Նազարեթ Տաղավարյանը, հարյուրավոր կալվածքների վերաբերյալ չորս զեկույց պատրաստեցին և հանձնեցին Հայոց պատրիարքարանին), հայեր արտաքսվեցին դեպի Ռուսաստան։ 1910 թ․ մեծ վեզիր Իբրահիմ Հաքքըն հայտարարեց, որ 60-70 հազար հայեր արտաքսվել են դեպի Ռուսաստան։ Այդ հարցը քննարկվել է 1895 թ․ մեջլիսում, սակայն չեն կարողացել խնդիրներին լուծում տալ։ 1914-ի ամառվանից սկսած քաղաքական մթնոլորտն արդեն վատթար էր։

19-րդ դարի վերջին քառորդում, երբ պետությունները վերակազմավորվեցին, ինչպես պահանջում էր ժամանակը, և շահագործվող ազգերը դարձան պետություններ, հատուկ քաղաքականություն իրականացվեց նրանց համար, ովքեր սուննի իսլամ չեն, «օտար» են: Երեք գրքերը Աբդուլ Համիդի քաղաքականության վերաբերյալ տեղեկատվության կարևոր աղբյուրներ են։ Բացի հայ ու արաբ քրիստոնյաների, քուրդ եզդիների, թուրք, քուրդ ալևիների, արաբ, թուրքմեն շիաների, արաբ նուսայրիների նկատմամբ սուննի իսլամացման քաղաքականության և ինստիտուցիոնալ կառուցվածքի, վերլուծվել են նաև նորաստեղծ համիդիե գնդերը և Ցեղային դպրոցի գործառույթները։ Կյանքի համար այնպիսի վտանգավոր իրավիճակ է ստեղծվել, որ հայերը գյուղ առ գյուղ իսլամացվել են։ «Քուրդիստան» թերթը գրել է, որ Աբդուլ Համիդը ներել քրդերին է հայերի դեմ իրականացրած կոտորածները և նրանց հավաքագրել համիդիեի գնդերում:

Երեք ուսումնասիրություններում հեղինակը խուսափել է այն հայեցակարգից, որը տրվել ժամանակաշրջանին ու դրա բնույթին, թեև այն ընդգծվել է շատ տեղերում: Օսմանյան քաղաքականությունն այդ տարիներին եղել է «աբդուլհամիդյան ազգայնականություն», այսինքն՝ «Աբդուլ Համիդի սուննի իսլամական ազգայնականություն»։

Էրիկ Յան Ցյուրխերը «Մահմեդական ազգայնականությունը» հայեցակարգել է «Ազգային պայքարի» ժամանակաշրջանի համար (1919-1922): Մուսուլմանական ազգայնականությունը քննվում է Շյուքրյու Հանիօղլուի հեղինակած Աթաթուրքի կենսագրության 6-րդ գլխում։ Ըստ Հանիօղլուի՝ Մուստաֆա Քեմալի «գաղափարական շարժիչ ուժը մահմեդական ազգայնականությունն է»: Պաշտոնական ազգայնականության «օսմանականացում» հայեցակարգում-սահմանումը կայսրության և «Օսմանյան» անունով դժվարացնում է հասկանալը, թե ինչ է արվել։ Կարծում եմ, որ նույն խնդիրը կառաջանար, եթե կայսրության անունը լիներ «Ռոմանով», այլ ոչ թե «ռուս» կամ «Հաբսբուրգ», այլ ոչ թե «Ավստրո-Հունգարիա»:

Իրականում հայտնի չէ, թե պետությունն ումն է. Ահմեդ Ջևդեթը նույնպես գտնում է, որ դա Թուրքիայի պետությունն է։ Ինչո՞ւ այն չկոչվեց «Թուրքական կայսրություն»։ Ե՞րբ և ինչպե՞ս անցում եղավ Գերագույն պետությունից Օսմանյան կայսրություն։ Միջազգային պայմանագրերում ինչպե՞ս էր գրված պետության անունը։ Ինչպե՞ս են որոշ պետություններ իսլամացվել մինչև 19-րդ դարը: Օրինակ՝ Բոսնիա և Հերցեգովինան, որ 1460-ական թթ․ օկուպացվեցին Բալկաններում։ Ես էլ ունեմ նման հարցեր։

ԻՍԼԱՄԱՑՈՒՄ-ԹՈՒՐՔԱՑՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

19-րդ դարում «ազգերի բանտը» ընդհանուր խնդիր էր երեք կայսրությունների համար՝ իշխանության իրականացումը կենտրոնացած էր գաղութատիրական հարաբերությունների մեջ։ Կարծում եմ, որ շահագործվող ազգերի դեմ Ռոմանովների իշխանության իրականացումը որպես «ռուսացում», իսկ մյուսը որպես «օսմանացում» անվանելը քողարկում է իսլամացում-թուրքացումը և դժվարացնում հասկանալ, թե ինչ էր արվում։ Այսքան տարիներից և ուսումնասիրություններից հետո ինչո՞ւ համաձայնություն չլինի «ռուսականացում» հոմանիշի շուրջ։  

Դերինգիլը գիտի, թե ինչ է նշանակում «օսմանականացում»: Ցեղային դպրոցը, որի նպատակն էր ստեղծել «օսմանցի» արաբներ, քրդեր և ալբանացիներ, փորձեց սերմանել «օսմանիզմ», իսկ Ռուսական կայսրությունը փորձեց «ռուսականացնել» ոչ ռուսներին: Արվածը «կենտրոնի արժեհամակարգի յուրացման ջանք էր»:

Ըստ Դերինգիլի, սա «պաշտոնական ազգայնականություն» է (ինչպես այն անվանում է Սեթոն-Վաթսոնը), որտեղ օգտագործվում են ազգային մոտիվներ, Աբդուլ Համիդի ջանքերը նման են Հաբսբուրգների և Ռոմանովների քաղաքական նախաձեռնությանը: Իհարկե, յուրաքանչյուր կենտրոնական իշխանության նպատակն է «սերմանել» «ես»-ը «մյուսների» մեջ, ինքնիշխանի «ես»-ը: Ժամանակի ընթացքում «ես»-ի ինքնությունը ներառել է նաև «ազգային» տարրեր. քանի որ 1804 թ․ սերբերը ոտքի կանգնեցին, իսկ 1829 թ․ հույները Պելոպոնեսում պետություն դարձան, տասնամյակներ շարունակ պետական ​​կառավարման ներքո, գոյություն ունեցող կրոնին ավելացվեցին լեզվի, ծագման, պատմության և մշակույթի հետ կապված տարրեր: Այդ իսկ պատճառով թուրքերի ազգ-պետական ​​ուղին սկսվեց «պետություն-ազգ մոդելով», ինչպես նշում է Դերինգիլը, իսկ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին պետական ​​այրերը ավելի շատ մտածում էին «թուրքիզմի համատեքստում», թեև «Օսմանյան դիսկուրսում»: Մտածելը գործելու առաջին քայլն է: Ի վերջո, թուրքերն անհայտ չէին։ 1850-ից հետո թուրքերենին և թուրքական պատմությանը հատուկ հրատարակություններ են ավելացել, և Շերիֆ Մարդինը այդ ժամանակաշրջանը սահմանել է որպես «մշակութային թյուրքիզմ»: Խորացնելով վերլուծությունը՝ Ֆաթմա Մյուգե Գյոչեքը նշել է, որ թուրքական ազգայնականությունը ձևավորվել է պատերազմների, առևտրային հարաբերությունների, բարեփոխումների, կրթության, գաղտնի ընկերությունների և քաղաքական կուսակցությունների կազմակերպչական շրջանակների փոխազդեցությամբ: Իսկ թուրքերենը 1876 թ․ Սահմանադրության պաշտոնական լեզուն է (հոդված 18)։ Ինչպես Օսմանյան կայսրությունը, որը կորցրեց իր ոչ իսլամական բնակչության մեծամասնությունը օսմանա-ռուսական պատերազմից հետո, Ստամբուլ քաղաքի ժողովրդագրական կառուցվածքը ևս իսլամացվեց 1885 թ․։ Ոչ իսլամական բնակչությունը, որը կազմում էր Ստամբուլի քաղաքային բնակչության ավելի քան 50 տոկոսը 1840-1880 թթ․, և 1885 թ․ նվազեց մինչև 45 տոկոս: Հավանական է, որ նման փոփոխություններ տեղի ունեցան Օսմանյան կայսրության այդ տարիներին այլ կարևոր առևտրային կենտրոններում՝ Իզմիրում, Սալոնիկում և Տրապիզոնում։ Եթե ​​նույնիսկ դա կոչվում է «օսմանականացում», ապա պաշտոնական գաղափարախոսության առկայությունը հասկանալի է դարձնում այն, ինչ արվել է այդ տարիներին։ Ըստ Դերինգիլի, որը մեջբերում է Հուրի Իսլամօղլու Ինանի խոսքերը, որ իսլամը խորհրդանշում էր «ազգային գաղափարախոսությունը», իսկ խալիֆայությունը խորհրդանշում էր «իսլամական ազգայնականությունը» 19-րդ դարում, «նոր ուղղափառությունը», որը հիմնված էր հանեֆիզմի վրա, որը «պաշտոնական ուղղություն» էր 19-րդ դարում, Աբդուլ Համիդի տիրապետության ընթացքում ընդունվեց որպես պաշտոնական գաղափարախոսություն:

Չնայած դրան, կարծում եմ, որ աբդուլհամիդյան տարիների պաշտոնական գաղափարախոսությունը, սուննիական իսլամացումը և թյուրքիզմի քաղաքականությունը, որոնք փորձել եմ ամփոփել, բավականաչափ հաշվի չեն առնվում թուրքական ազգայնականությունը 1912-1913 թթ․ Բալկանյան պատերազմի հետ կապելու համար: Պետությունը նաև իսլամացման և թուրքացման գործուն մարմինն էր իթթիհադական ​​տարիներին (1910-ական թթ.)։

Այն տարիներին, երբ 1877-1878 թթ․ Բալկաններում ավելի շատ հող ու բնակչություն կորսվեց, քան 1912-13-ին, և Կիպրոսը որպես նվեր տրվեց Անգլիային, ոտքի կանգնեցին նաև արաբ, քուրդ և ալբանացի իսլամական ազգերը և պնդեցին իրենց եսը:

Մինչ քրիստոնյա և իսլամական ազգերը կենդանի են, և նրանցից ոմանք ստեղծել էին իրենց պետությունները, ինչպե՞ս կարող ենք պնդել, որ պետության վրա գերիշխող «ես»-ը (թուրքերը) դեռ «արթնացած» չէր: Թեև այն բավականաչափ տեսանելի չէ որպես սոցիալական շարժում, (պաշտոնական), ազգայնականությունը ներքինացվել և փաթեթավորվել է իսլամի հետ պետության մեջ գերիշխող կառավարման քաղաքական համակարգում: Արդեն իսկ կա «սերտ կապ կրոնական ինքնության և ազգային ինքնության միջև»:

Սա «աբդուլհամիդյան ազգայնականությունն է», որը մանրամասն կարդացել եմ Դերինգիլի երեք գրքերում։ Ըստ էության, 1890 թ․ Լոնդոնում գրվել է, որ Աբդուլ Համիդի գիտակցված գործունեությունը եղել է «մահմեդականների միատարր կայսրություն» ստեղծելը։

Դերինգիլը նաև նկատել է, որ թեև վաղաժամ է խոսել թուրքական ազգայնականության մասին 1908-ի հեղափոխության իմաստով, «1890-ականների կոտորածի և իսլամացման ֆոնին կարևորագույն խնդիրը թուրք-օսմանյան ազգայնականության վերելքն էր»:

ՆԵՋԻՊ ՖԱԶԻԼԻ «ՈՒԼՈՒ ՀԱՔԱՆԸ»

Ես չեմ ապրել սուննի իսլամիստների վարպետ Նեջիպ Ֆազըլ Քըսաքուրեքի «Ուլու Հաքանը» կարդալու դժվարությունը՝ որպես Սելիմ Դերինգիլի երեք գրքերի շարունակություն։ Գիրքը սուննի իսլամիստների ագիտացիոն-քարոզչական տեքստ է։ Սահմանափակ աղբյուրները վկայակոչելուց զատ, այն գրված է այնպես, կարծես այն լինի բոլոր տեղեկատվության աղբյուրը և երբեմն անձնավորված է վեպի նման լեզվով։ Նրա գաղափարա-քաղաքական ընտրությունն է բոլոր հանգամանքներում ընդունել և գեղեցկացնել Աբդուլ Համիդի բացարձակ միապետության գործողությունները: Նրա խոսքով՝ Աբդուլ Համիդը «գուցե ամենամեծ թուրքն է 36 կառավարիչների մեջ»։ Նեջիպ Ֆազըլ Քըսաքուրեքը սիրում է մոտ լինել իշխանության կենտրոնին։ Ադնան Մենդերեսի նամակները, որոնք բացահայտվել են նրա դատավարության ժամանակ, վկայում են, որ նրա մտահոգությունը ֆինանսական է։ Փաստորեն, միայն նա ստացել է Մենդերեսի կողմից մամուլին տված գումարի մոտավորապես մեկ հինգերորդը (18,65 տոկոս):

Հետ չի մնացել այն հումորային հռետորաբանությունը, թե Օսմանյան կայսրության փլուզումը հետաձգվել է անգլիացիների հետ ռուսների դեմ հավասարակշռված քաղաքականությամբ։ Ինչ վերաբերում է հավասարակշռությանը: Մեծ Բրիտանիայի կողմից Կիպրոսի ձեռքբերումը 1878 թ․, իսկ չորս տարի անց Եգիպտոսը և 1881 թ․ պարտատեր երկրների հարկերի բռնագրավումն ու կազմակերպումը (Duyun-ı Umumiye Administration) ծածկված են «էհ ջանս, ընթացքում սրանք էլ եղան» խոսքով։

Պատահական չէ, որ սուննի իսլամների տերը ընդունում է այն. Դերինգիլի երեք գրքերի զուտ արդյունքն այն է, որ այսօրվա պաշտոնական գաղափարախոսությունը սկիզբ է առնում Աբդուլ Համիդի տարիներից:

ԴԱՐՁ[1] VE TASHİH-İ AKAİD ՇԱՐԺՈՒՄԸ

Օսմանյան կայսրության պաշտոնական կրոնական ինքնություն-ուղղության «օտարի» նկատմամբ վարվող քաղաքականության մեջ կա երկու կարևոր հասկացություն։ Մեկը «tashih-i akaid»-ն է՝ «համոզմունքների ուղղումը» նրանց, ովքեր [սուննի] մահմեդական չեն: Դերինգիլն ընդգծել է, որ հավատքի ուղղումը աբդուլհամիդյան վարչակարգի սկզբունքներից մեկն է։ Մյուսը «վերափոխումն» է. դա քրիստոնյաների սուննի-իսլամացումն է։ Ըստ արխիվային փաստաթղթերի՝ քրիստոնյաների կրոնափոխությունն ավելի հաճախ է տեղի ունեցել 19-րդ դարի վերջին քառորդում։ Այն նաև ունի «բյուրոկրատացված» ընթացակարգ: Բացի այդ, ուսումնասիրվել են նաև կրոնափոխության որոշ դեպքեր և կանանց դարձի գալը:

Կփորձեմ երեք գրքում շատ հակիրճ փոխանցել Աբդուլ Համիդի սուննիացման քաղաքականությունը։ Չեմ անդրադառնա մեծ կարեւորությամբ ընդգծված միսիոներական խնդրին։

ՀԱՅԵՐ – 1880-ականները և ավելի ուշ այն տարիներն էին, երբ քննարկվում էր Հայկական հարցը։

Դարձ և Ուրացություն գրքի հինգերորդ գլուխը նվիրված է հայերի դարձին, վերնագիր՝ «Դարձ՝ իր կյանքը փրկելու համար, Անատոլիայում հայերի զանգվածային դարձը (1895-1897)» (էջ 281-340); Այս բաժնում բացատրվում է հայերի դավանափոխությունը գյուղից գյուղ։

Զանգվածային հարձակումներ են եղել Սասունում, Տրապիզոնում, Էրզրումում, Բիթլիսում, Դիարբեքիրում, Բայբուրթում։ Ահա թե ինչ է գրվում նահանգապետին 1895 թ․ նոյեմբերի 2-5-ին Դիարբեքիրում տեղի ունեցած ջարդերից հետո. «Հայերի կրոնափոխությունը կանխվում է երկու պատճառով՝ մեկը քրդերի հարձակումներից ու վնասներից ազատվելն է, մյուսը. բռնի կերպով փոխակերպվել արտաքսյալների»: Այն բաղկացած է գործել այնպես, ինչպես նրանք են անում…» (էջ 305-306): Էրզրումի նահանգապետը գրել է, որ Դերջանի շրջանի Հազարի, Քորիքուլ և Հումլար գյուղերի բնակիչներին «կրոնափոխություն է ներշնչվել քրդերի հարձակման վախ ու սարսափից» (էջ 307)։

Սվասի Դիվրիղիում 2000 քրդերի հարձակմամբ սպանվել է 23 հայ, 500 հայ կրոնափոխ է եղել, նրանց ունեցվածքը թալանվել է (էջ 307-308)։ Զանգվածային կրոնափոխություններ են եղել Մամուրեթ-ուլ-Ազիզում, Վանում և Խիզանում (էջ 311-318)։ Դիարբեքիրում Մեծ Բրիտանիայի փոխհյուպատոսի զեկույցում կոտորածի ցուցանիշները հետևյալն է (1896 թ. մարտի 17). «Գավառում սպանվել է 8 հազար մարդ, 25 հազար մարդ ընդունել է իսլամ, ավելի քան 500 կին ու աղջիկ առևանգվել է։ Այս թվերը ճշգրտման կարիք ունեն։ Մահմեդականների հետ աշխատողը կառավարիչ Էնիս փաշան էր» (էջ 323-324): 1895 թ. մարտի 3-ին Բիրեքիքի 200 ընտանիք հայ գյուղական բնակչության կրոնափոխությունը դարձավ դիվանագիտական ​​խնդիր. ըստ բրիտանական փոխհյուպատոս Ֆիցմորիսի, ջարդերն ու կրոնափոխությունները կենտրոնական և տեղական իշխանությունների գործն են (էջ 326-329, 337-338): Հայերի դավանափոխությունը «զուտ գոյատևման մարտավարություն էր. ըստ էության, վտանգն անցնելուն պես նրանց մեծ մասը վերադարձել է իր հին հավատքին՝ դա վկայելով» և հայերի աչքում իսլամացումը թուրքացում էր (էջ 331)։ Կրոնափոխության հարցում «կառավարության մեղսակցությունը կամ հանցագործության սերմանումը մատնանշող ապացույցները զգալի են, անգամ այն հանգամանքը, որ սպանդի մեծ մասը տեղի է ունեցել ուրբաթ օրը», (էջ 332-333): 1897-ին Աբդուլ Համիդը բրիտանական դեսպանին ասաց, որ «Հայկական հարցը» վերջապես փակվել է (էջ 335)։

ԵԶԻԴԻՆԵՐ. Դերինգիլի կողմից օսմանյան փաստաթղթերի համաձայն գրված «եզդիները» իրականում «էզդիներ» են: Ըստ սուննի իսլամի, եզդիների, ովքեր աղանդավորներ են, սուննիացումը դիտարկվել է որպես «Օսմանյան դավանափոխության քաղաքականության օրինակ իրադարձություն»: Եզդիները 1891 թ․ սուննի հանաֆիզմի թիրախում գտնվող քրդերն են։ Օսմանցիների միջամտությամբ Շեյհանի եզդիների հավատքի կենտրոնը վերածվեց «Մադրասեի, որը ուսուցիչներ է պատրաստում հանաֆի գիտնականների համար»: Աբդուլ Համիդ II-ի պապը, 1826 թ․ արգելեց բեկթաշիզմը և նաքշբենդի շեյխեր նշանակեց չքանդված բեքթաշի օթյակներում, այդ թվում՝ Հաջի Բեքթաշ Վելիի օթյակում։ Աբդուլ Համիդը հետևեց Մահմուդին և եզդիների հավատքի կենտրոնում նշանակեց նաքշբենդի շեյխի։ Եզդիներն ու շիաները եղել են Օմեր Վեհբի փաշայի իսլամացման արշավի թիրախը, ով 1891 թ․ հուլիսին նշանակվել է Մոսուլում Բարեփոխումների կուսակցության հրամանատար։ 80 եզդիական և 30 շիական գյուղ ընդունվել է սուննի իսլամ: Եզդիական գյուղում մզկիթներ են կառուցվել, մահմեդականացման արարողություններ են անցկացվել։ Համաձայն 1893 թ․ փետրվարի 6-ին թվագրված հանձնաժողովի՝ 1892 թ․ Մոսուլի եզդիական գյուղերի դեմ գործողության վերաբերյալ ստեղծված հանձնաժողովի զեկույցի, եզդի առաջնորդներն ընտրել են իսլամը՝ ջարդից խուսափելու համար։ Ի վերջո, 1914 թ․ հունվարին որոշվել է անձնագրի կրոնական բաժնում գրել «եզդի»: Եզդիին եզդի անվանելը խնդրահարույց է, քանի որ հիշեցնում է Օմայադ Յազիդ խալիֆին: Էյուփ Բուրջի հայտնում է, որ 1980 թ․ սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումից հետո անձը հաստատող փաստաթղթի «կրոն» բաժնում արգելվել է «եզդի» գրելը, այն մնացել է դատարկ կամ գրվել է «XX»:

ՂԸԶԸԼԲԱՇ.- Դերինգիլը նաև ուսումնասիրեց իսլամացման թիրախ դարձած ղըզըլբաշների վիճակը. ղըզըլբաշներն այն համայնքներից էին, որոնք զայրացրել էին օսմանյան իշխող դասակարգին: 1890-1891 թթ․ Սվասի և Թոխաթի պատկան մարմիններին հանձնարարվել է հոջաներ, գյուղերում երկար ժամանակ մնացող խորհրդականներ և գիտական ​​գիտելիքներ ուղարկել այն շրջան, որտեղ ապրում էին խըզըլբաշները, որպեսզի «փրկեն նրանց տգիտությունից»։ Համաձայն 1891 թ․ օգոստոսի 2-ին Սվասի նահանգապետի կողմից ղըզըլբաշների մասին գրված հուշերի՝ «տգետների և աղանդավորների թիվը», ինչպիսիք են չոր ճյուղերը պաշտողները, մեծապես աճել է, և ղըզըլբաշների հավատքը նրանց անվստահելի է դարձնում, և պետք է ամեն ջանք գործադրել, կրթել նրանց։

Սուննիացման քաղաքականության թիրախում են հայտնվել նաև դերսիմցի ալևի-ղըզըլբաշները։ Աբդուլ Համիդի Դերսիմի քաղաքականությունը դուրս մնաց Դերինգիլի երեք գրքերի պլանից։ Այդ տարիներին Դերսիմի վերաբերյալ կազմվել է 16 պլան և իրականացվել ռազմական արշավներ։

ՆՈՒՍԱՅՐԻՆԵՐԸ ԵՎ ՇԻՍՆԵՐԸ. Դերինգիլը նաև քննել է Աբդուլ Համիդի քաղաքականությունը Սիրիայի Լաթաքիայի շրջանում արաբ ալևիների դեմ և արաբ շիաների դեմ Իրաքում, որոնք 1890-ական թթ․ եղել են սուննիզացիայի թիրախ:

ԹԱՔՆՎԱԾ ՔՐԻՍՏՈՆՅԱՆՆԵՐԸ ԵՎ ԻՍԼԱՄԱՑՎԱԾ ՀՐԵԱՆԵՐԸ. Դերինգիլը նաև ուսումնասիրել է, թե ինչի միջով են անցել քրոմները-քուրումիները, ովքեր թաքցնում էին իրենց քրիստոնեական ինքնությունը աբդուլհամիդյան տարիներին և իբր իսլամ պոնտացի հույներ էին, Աքդաղում՝ իստավրիներ և Ալբանիայում՝ շապարատներ):

Փաստորեն, այդ տարիներին Բալկաններում իսլամ ընդունած հրեաները նայվում էին կասկածանքով:

ԱԲԴՈՒԼ ՀԱՄԻԴ, ԹԱԼԵԱԹ ԵՎ ՄՈՒՍՏԱՖԱ ՔԵՄԱԼ

19-րդ դարում Օսմանյան կայսրության գաղութացված ազգերը գոյատևեցին. շատ քրիստոնյա ազգեր դարձան պետություններ և հիմնեցին ազգային պետություններ: Վերջին քառորդ դարում իսլամական ազգերից արաբները, քրդերը և ալբանացիները նույնպես ունեին «ես». առաջինն այդ մասին հայտարարողները բոսնիացիներն ու հերցեգովիացիներն են։

Մնացածը, ըստ երեւույթին, թուրքեր են։ Իրականում Աբդուլ Համիդը պետության կառավարիչն էր, որը սուննի իսլամ էր դավանում:

Ազգերի հիմնախնդրի, Թանզիմաթի և դրան հաջորդած քաղաքացիների իրավահավասարության ուղղությամբ ձեռնարկվող քայլերի դադարեցման, 1877-78 թթ․ Ռուսաստանից Օսմանյան կայսրության պարտության և իշխանության միանձնյա տիրակալի սահմանադրական միապետության կարճատև կյանքի արդյունքում սուլթան և խալիֆ դարձել է Աբդուլ Համիդը:

Դերինգիլի երեք գրքերը սուլթան և խալիֆ Աբդուլ Համիդի քաղաքականության մասին տեղեկատվության կարևոր աղբյուրներ են։ Փորձել եմ հակիրճ ներկայացնել դրանք։

Աբդուլ Համիդի քաղաքականությունն իր իշխանության տակ գտնվող ազգերի նկատմամբ սուննի իսլամական ազգայնականությունն է, որը հնարավոր է դարձնում «պետություն-ազգ մոդելը» (Դերինգիլի խոսքն է): Սուննի իսլամը թուրքական պետության երկու հիմնադիր տարրերից մեկն է. մյուսը թուրք ազգությունն է։ Այդ տարիներին սուննի իսլամն ավելի տեսանելի էր, քան թրքությունը։ Թալեաթն ու Մուստաֆա Քեմալը «Պետություն-ազգ մոդելի» և ազգայնականության 1878-1923 թթ Աբդուլ Համիդի քաղաքականության հետևորդներն են։ Ձեզ կհուշեմ «շարունակականության» երկու կետ։

Սուննի իսլամական ազգայնականության ամենակատաղի գործողությունները եղել են նրանք, ինչ արվել է հայերի նկատմամբ 1895-1896 թթ․՝ Անատոլիայի իսլամացում և թուրքացում (կամ Անատոլիայից քրիստոնյա ազգերի ոչնչացման քաղաքականության մեջ): Քրիստոնյա ազգերի ոչնչացման քաղաքականությունը շարունակվել է մինչև 1923 թ. և հետո։

Իթթիհադական Թալեաթը խոստովանեց, թե «ինչ է արել նա 1915 թ․ հուլիսի կեսերին»: Նա պարծենում էր, որ «երեք ամսում ավելի շատ հայերի է ոչնչացրել, քան Աբդուլ Համիդը 33 տարում»։ Ոչնչացումը շարունակվել է 1919-1920-ական թթ.։ Թուրք զինվորները Իզմիր մուտք գործելուց տասը օր անց քրիստոնյա քաղաքացիներին հետապնդել են դեպի ծով՝ 1922 թ․ սեպտեմբերի 9-ին: Բնաջնջման քաղաքականության հետևանքով 1,2 միլիոն հույներից միայն 112 հազարն է փոխանակվել, քանի որ 1 միլիոն 88 հազարը փախել է համաձայնագրի ստորագրումից հետո: Անատոլիայի իսլամացման և թուրքացման քաղաքականության մյուս թիրախային տարրը դերսիմցի ալևի ղըզըլբաշներն են։ Մուստաֆա Քեմալը վերջ դրեց Աբդուլ Համիդի Դերսիմի ծրագրին 1938 թ. «պետության ներքին պատերազմով»։ Մի խոսքով, չնայած 1878-ից 1923 թթ․ նրանց միջև տեղի ունեցած առճակատմանը, Աբդուլ Համիդը, Թալեաթը և Մուստաֆա Քեմալը ծրագրային միասնություն ունեին. նրանք երեքն էլ թուրքական պետության հիմնադիրներն են։

https://www.gazeteduvar.com.tr/abdulhamidin-sunni-islam-milliyetciligi-makale-1742591

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

www.akunq.net