Պայքարի հետագայ ուղիների վերաբերեալ

Գէորգ Ղուկասեան
Քաղաքական գիտութիւնների թեկնածու, ՀՅԴ Հայ Դատի Կեդրոնական գրասենեակի յատուկ ծրագրերի պատասխանատու

2020 թ․ պատերազմի աղետալի արդիւնքը, որով էլ պայմանաւորուել ու պայմանաւորւում են մեր ժողովրդին շարունապէս պատուհասող դժբախտութիւնները, հայկական շահերի պաշտպանութեամբ զբաղուող կազմակերպութիւններին, Հայ դատի յանձնախմբերին ու գրասենեակներին, ստիպեց եթէ ոչ ռազմավարական, ապա գոնէ մարտավարական վերանայման ենթարկել նախապատերազմեան ժամանակահատուածի քաղաքական ծրագրերը, գործունէութեան հիմնական ուղղութիւններն ու առաջնահերթութիւնը։ Որոշ չափով այլեւս ժամանակավրէպ էին Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան ճանաչման միջազգային գործընթացի առաջմղումը, որը գոնէ մինչեւ 2020թ․-ը, երեք հիմնական ուղղութիւններով բաւականին առաջընթաց էր գնացել՝ Արցախի անկախութեան միջազգային ապակեդրոն ճանաչում, միջազգային համագործակցութիւն ՏԻՄ մակարդակում եւ միջազգային միջխորհրդարանական յարաբերութիւններ։

Պատերազմից յետոյ առաջնային կարեւորութիւն ստացան այնպիսի հիմնախնդիրներ, ինչպիսիք են գերիների ազատ արձակումը, ատրպէյճանական հերթական ռազմական ագրեսիայի կանխումը, Արցախի Հանրապետութեան բնակավայրերի դէօկուպացիան, այնուհետեւ ՀՀ որոշ տարածքների դէօկուպացիան, հայկական մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութիւնը, ատրպէյճանական ռազմական յանցագործութիւնների բարձրաձայնումը, Ատրպէյճանի ու դրա ռազմաքաղաքական ղեկավարութեան նկատմամբ պատժամիջոցների կիրառումը եւ այլն։ Սրանք խնդիրներ են, որոնք մի կողմից նոր էին հայկական շահերի պաշտպանութեան տեսանկիւնից, միւս կողմից դրանց զգալի մասը ենթակայ էր լուծման առաւելապէս պաշտօնական դիւանագիտութեան եւ ոչ թէ հանրային դիւանագիտութեան գործիքակազմերի կիրառմամբ։ Ամէն դէպքում, հայկական շրջանակները սկսեցին համապատասխան աշխատանքներ իրականացնել, եւ որոշակի սաղմնային արդիւնքներ, յատկապէս միջազգային արձագանգի տեսանկիւնից արդէն նկատելի էին, յատկապէս տարբեր երկրների ու միջազգային կազմակերպութիւնների խորհրդարանական հարթակներից։

Մինչեւ 2023 թ․ սեպտեմբերեան ագրեսիան միջազգային արձագանգի համար բաւական նպաստաւոր հիմք էր ստեղծուել նաեւ Միջազգային քրէական դատարանի նախկին գլխաւոր դատախազ Լուիս Մորէնօ Օկամպոյի՝ Արցախում ընթացիկ եւ ահագնացող ցեղասպանութեան վերաբերեալ զեկոյցի, ինչպէս նաեւ ՄԱԿ-ի գլխաւոր քարտուղարի ցեղասպանութեան կանխարգելման գործով նախկին յատուկ խորհրդական Խոսէ Մենդէսի այն զեկոյցի հիման վրայ, ըստ որի առկայ փաստերը բաւարար հիմք են հանդիսանում միջազգային հանրութեանը վաղաժամ նախազգուշացում տալու համար առ այն, որ Լեռնային Ղարաբաղի բնակչութեանը «լուրջ մարմնական կամ հոգեկան վնաս կրելու» վտանգներ են սպառնում, ինչպէս որ սահմանուած է «Ցեղասպանութեան կանխարգելման եւ պատժի մասին» կոնվենցիայի 2-րդ յօդուածով։

2023 թ․ Սեպտեմբերի 19-ին շղթայազերծուած ատրպէյճանական հերթական ցեղասպան ագրեսիան, Արցախի Հանրապետութեան հանդէպ հայկական վերահսկողութեան լիակատար կորուստն ու ժողովրդի ամբողջական տեղահանութիւնը, Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարութեան ապօրինի ձերբակալումը հայ աշխարհին կանգնեցրել են բոլորովին նոր մարտահրաւէրների առաջ, որոնց գոյութիւնն ինքնին սպառնալիք է ինչպէս Արցախի անդառնալի կորստի, այնպէս էլ Հայաստանի Հանրապետութեան գոյութեան եւ կենսագործունէութեան համար, ինչի բնականոն բնոյթը արդէն իսկ խաթարուած է։ Ստեղծուած ծանր իրավիճակը, մեր ժողոովրդի գլխին կախուած հերթական ցեղասպանութիւնը չկանխելու անկարողութիւնը, Հայաստանի իշխանութիւնների պարտուողական ու ամօթալի կեցուածքը, մեր ժողովրդի մի հատուածի բացարձակ անտարբերութիւնը եւ միջազգային յարաբերութիւնների խիստ աննպաստ պայմանները, թւում է թէ մեզ այլ բանի հնարաւորութիւն չեն թողնում, քան յուսահատութիւնը։ Բայց յուսահատութիւնը հիմա թերեւս ամենահեշտ բանն է, որ մենք կարող ենք անել, բայց նաեւ աներկբայ է, որ դա կ’առաջնորդի դէպի անդարձ կորուստների ու շարունակական աղէտների նոր հանգրուանների։

Ներկայ ժամանակահատուածի գոյաբանական (existential) սպառնալիքները մեզ ամբողջովին կանգնեցրել են հայ աշխարհի հետագայ ընթացքը ե՛ւ ռազմավարական ե՛ւ մարտավարական համալիր վերանայումների ենթարկելու մարտահրաւէրի առաջ։ Սոյն յօդուածում նպատակ ունենք նախանշելու մարտավարական բնոյթի որոշ գործողութիւններ, որոնք թոյլ կը տան առանց յաւելեալ կորուստների յաղթահարել ստեղծուած իրավիճակը, վառ պահել պայքարի ջահը, շրջել շարունակական դժբախտութիւնների անիւը եւ փորձել քայլ առ քայլ վերականգնուել։

Ստեղծուած իրավիճակում Ատրպէյճանը հետապնդում է ՀՀ ռազմաքաղաքական անվտանգային համակարգի ամբողջական կազմաքանդում՝ փորձելով նաեւ այդպիսով անշրջելի դարձնել արցախահայութեան հայրենազրկման գործընթացը։ Հայաստանի իշխանութիւնները ըստ պատշաճի չեն սպասարկում, եւ ինչպէս պատմութիւնն է աներկբայօրէն ապացուցել, անկարող են սպասարկելու Հայաստանի ու Արցախի հանրապետութիւնների պետական շահը։ Ինչպէս նշուեց, խիստ անբարենպաստ է նաեւ արտաքին միջավայրը, հիմնաւոր մտահոգութիւն կայ, որ միջազգային քաղաքական հիմնական դերակատարները, Ղարաբաղեան հիմնախնդիրը, գոնէ նախկին օրակարգով, ցաւօք համարում են փակուած։

Հակառակ, վերը նշուած խոչընդոտների, մենք Արցախում հայութեան արժանապատիւ, ինքնիշխան ու անվտանգ կեցութիւնն ապահովելու կենսական մարտահրաւէր ունենք, ինչին էլ ուղղակիօրէն փոխկապակցուած է ՀՀ անվտանգութիւնը։ Լինելով Արցախի հետ նոյն անվտանգային համակարգում, Արցախի կորստից յետոյ Հայաստանն անվտանգային աւելի լուրջ մարտահրաւէրների է բախւում։

Ստեղծուած իրավիճակը առաջ է բերել խնդիրների որոշակի շրջանակ, որոնց անհրաժեշտ է խիստ հրատապ արձագանգ։ Այդ խնդիրները պայմանականօրէն կարելի է դասակարգել ըստ երեք խմբի՝ գերիների եւ առեւանգուած քաղաքական գործիչների հարց, հումանիտար խնդիրներ եւ Արցախի պետական հիմքերի ու ժողովրդի սուբիեկտայնութեան պահպանում։ Սրանց զուգահեռ, հայ անկախ պետականութեան համար անհրաժեշտ արտաքին օժանդակութիւն ապահովելն ու Ատրպէյճանի ռազմաքաղաքական ղեկավարութեանը միջազգային քաղաքական եւ իրաւական պատասխանատուութեան ենթարկելը նոյնպէս պէտք է հանդիսանան ամէնօրեայ աշխատանքի ուղղութիւններ։

Ինչ վերաբերում է գերիների եւ առեւանգուած անձանց ազատ արձակմանը, ապա մեղմ ասած շատ դժուար է հաւատալ, թէ խնդիրը Պաքուի բռնապետական ռեժիմի խամաճիկ դատական համակարգի կողմից կարող է արդարացի լուծում ստանալ։ Հետեւաբար, գերիների եւ ռազմաքաղաքական պատանդառուած ղեկավարութեան ազատ արձակման ուղղութեամբ ամենաարդիւնաւէտ միջոցը թերեւս մնում է Ատրպէյճանի վրայ միջազգային գործուն ճնշման գեներացումը։ Միջազգային ճնշումը, անձամբ Ալիեւի իշխանութեան վարկանիշի յաւելեալ անկումը, Ատրպէյճանի ու դրա ռազմաքաղաքական ղեկավարութեան նկատմամբ պատժամիջոցների կիրառման հաւանականութիւնը կարող է հնարաւորութիւն տալ հասնել գերեվարուած մեր հայրենակիցների ազատ արձակմանը։

Արցախին տրամադրուող հումանիտար բազմաբնոյթ օժանդակութեան տրամադրումը, Հայաստանի Հանրապետութիւնում նրանց արժանապատիւ կեցութեան ապահովումը եւս պէտք է աշխատանքային առաջնահերթ ուղղութիւն համարուի։ Այս առումով, պէտք չէ անպայմանօրէն օգնութիւն խնդրել միայն միջազգային կազմակերպութիւնից կամ օտարերկրեայ կառավարութիւններից։ Հայկական սփիւռքի ամենատարաբնոյթ կազմակերպութիւնները, իւրաքանչիւրն իր կարողականութեան սահմաններում, պէտք է լծուի Հայաստանում արցախահայերի կեցութեան որակի եւ ընհանրապէս կեանքի պայմանների բարելաւմանը։ Սա մի աշխատանք է, որի առաջատար ուժը, գոնէ ներդրուած ջանքերի ու նախանձախնդրութեան տեսանկիւնից պէտք է լինեն հայկական, եւ ոչ թէ օտարերկրեայ կազմակերպութիւնները։ Արցախի մեր հայրենակիցներն էին, որ շուրջ երեք տասնամեակ, գտնուելով պայքարի առաջնագծում, ապահովում էին մեր ժողովրդի հաւաքական արժանապատուութիւնը։

Աշխատանքի երրորդ խումբը, որն իր բնոյթով քաղաքական է, ե՛ւ ամենածաւալունն է, ե՛ւ ամենաբարդը, որը պահանջում է մարդուժի, ռեսուրսների, քաղաքական յարաբերութիւնների լայն շրջանակի առկայութիւն, ինչը, որ հայկական սփիւռքի համապատասխան կազմակերպութիւններն ունեն։ Անդրադառնանք ստեղծուած իրավիճակի հնարաւորինս անկորուստ կառավարմանն ուղղուած քաղաքական առաջնահերթութիւններին։

Արցախի Հանրապետութեան պետականութեան հիմքերն ու արցախահայութեան իրաւունքները ենթակայ են առաջնահերթ պաշտպանութեան։ Մասնաւորապէս, Արցախի Հանրապետութեան պետական իշխանութեան առանցքային թեւերը, յատկապէս նախագահութիւնը, խորհրդարանը, գերագոյն դատարանն ու կառավարութեան մի մասը պէտք է շարունակեն գոյութիւն ունենալ եւ աշխատել՝ համաձայն իրենց կողմից ճշդուելիք քաղաքական առաջնահերթութիւնների։

Հնարաւոր բոլոր միջոցներով պէտք է կանխել արցախցիների արտագաղթը Հայաստանից, դրա համար անհրաժեշտ է վերը յիշատակուած հումանիտար ապահովումների իրականացումը։

Արցախ վերադարձի գաղափարը պէտք է մշտապէս վառ պահել եւ համապատասխան աշխատանքներ տանել այդ եւ մնացեալ այլ իրաւունքների կենսագործումն ապահովելու համար, միջազգային յստակ երաշխիքների կիրառմամբ, որոնք թոյլ կը տան վերականգնել ազատ, ինքնիշխան ու ապահով կեանքը Արցախում։ Վերադարձի համար առանցքային նշանակութիւն ունի Արցախի միջանկեալ կարգավիճակի տրամադրումն ու Հայաստանի հետ անխափան ցամաքային կապի ապահովումը։

Արցախում կատարուածը ցեղասպանութիւն էր՝ համաձայն «Ցեղասպանութեան յանցագործութեան կանխարգելման եւ պատժի մասին» 1948 թ․ կոնվենցիայի։ Ուստի պէտք է համապատասխան աշխատանք իրականացնել եղելութիւնն իր անունով կոչելու համար՝ դրանից բխող իրաւաքաղաքական հետեւանքներով։

Արցախի ժողովրդի գոյքային, մշակութային իրաւունքներն ու պատմական ժառանգութեան պահպանումը նոյնպէս կարեւորագոյն առաջնահերթութիւններից մէկն է։

Ատրպէյճանի ռազմաքաղաքական ղեկավարութիւնը, յատկապէս վերջին 3 տարիների ընթացքում, գործել է ծանրագոյն պատերազմական յանցագործութիւններ։ Կատարուածը առաւել քան բաւարար է, որ արեւմտեան պետութիւնները, յատկապէս Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները եւ Եւրոպական միութիւնը (համաեւրոպական մակարդակում) Ատրպէյճանի նկատմամբ կիրառեն, սեփական օրէնսդրութեամբ նախատեսուած, պատժամիջոցներ՝ ԱՄՆ-ի դէպքում Մագնիցկու կլոպալ պատժամիջոցները, ԵՄ-ի դէպքում՝ պետութիւնների ղեկավարութեան նկատմամբ կիրառուող թիրախային պատժամիջոցներն ու սահմանափակումները։ Պատժամիջոցային քաղաքականութեան հաստատման իրաւունք եւ հնարաւորութիւն ունի նաեւ ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհուրդը, որի հաստատած բաանձեւերը, համաձայն ԵՄ օրէնսդրութեան, կարող են որդեգրուել ԵՄ գործադիր իշխանութեան կողմից։ Հաշուի առնելով միջազգային յարաբերութիւնների ու տարածաշրջանային քաղաքականութեան ներկայ բնոյթը, ուժային այդ կեդրոնները խուսափում են դա անել։ Ամէն դէպքում, պէտք է պատժամիջոցների կիրառման հարցը մշտապէս քննարկման առարկայ պահել եւ հետագայում նպաստել, որ յարմար առիթի դէպքում դրանք հնարաւորինս մեծ ծաւալով կիրառեն։ Պատժամիջոցների եւ Ատրպէյճանի ռազմաքաղաքական ղեկավարութեանը միջազգային քրէական պատասխանատուութեան ենթարկելու հարցերը պէտք է զուգահեռաբար սպասարկուեն, սակայն միմեանց հետ չխառնուեն եւ մնան որպէս առանձին օրակարգեր։ Այստեղ խնդիրը դժուարանում է նաեւ նրանով, որ Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութիւնները, կրկնելով արեւմտեան երկրների դիրքորոշումները, թէ իբր Ատրպէյճանի նկատմամբ պատժամիջոցները վերջինիս անբանակցելի կը դարձնի, ոչ հրապարակային եւ ոչ էլ կուլիսային աշխատանքով չեն հետապնդում պատժամիջոցների հարցը։ Ամէն պարագայում, Ատրպէյճանի նկատմամբ պատժամիջոցների կիրառումն ու ռազմաքաղաքական ղեկավարութեան նկատմամբ քրէական հետապնդումը խնդիրներ են, որոնք մշտապէս պէտք է բարձրացնել՝ պատեհ առիթում դրանց իրագործմանը հասնելու համար։

Այնուամենայնիւ, վերը շարադրուած քաղաքական առաջնահերթութիւնների վերջնական բիւրեղացման եւ գործնական կիրառելիութեան տեսանկիւնից խիստ անհրաժեշտ է լինելու առաջիկայում Արցախի Հանրապետութան իշխանութիւնների վարքը։ Նրանք են, որ լեգիտիմ մարմինն են քաղաքական առաջնահերթութիւնների որոշման, իսկ հայկական կազմակերպութիւնների համաշխարհային ցանցը պէտք է զօրավիգ դառնայ Արցախի իշխանութիւնների որոշումներին։ Յուսանք, որ Արցախի Հանրապետութեան իշխանութիւնները յընթացս կը վերջնականացնեն պայքարի հետագայ ուղիների շուրջ իրենց դիրքորոշումները, ինչից յետոյ, համահայկական զօրաշարժով անհրաժեշտ է հետապնդել դրանք։

«Հորիզոն»