Տրակտատ հեղափոխության մասին

Ի՞ՆՉ Է ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հին հունական փիլիսոփայության ականավոր ներկայացուցիչ Արիստոտելը հեղափոխությունը ընկալում է որպես սահմանադրական կարգի փոփոխություն: Սակայն այդ սահմանադրակ կարգի փոփոխությունը պետք է լինի գաղափարախոսական լուրջ հենքի վրա: Սա էլ իր հերթին ենթադրում է համաժողովրդական գիտակցական բարձր մակարդակի առկայություն: Իշխանությունը ըմբոստությունից և հեղափոխությունից խուսափելու համար ժողովրդին պահում է անգրագիտության և հետադիմության մեջ:

Հեղափոխության համար անհրաժեշտ է մտքի ազատություն և առաջադիմություն: Երկու դեպքում էլ իշխանության դիրքորոշումը կարևոր է: Իշխանությունը կարող է դառնալ կամ դահիճ, կամ ժողովրդի ծառա: Եթե ըմբոստությունը, ապստամբությունը, իշխանափոխությունը դրսևորվում է որպես ընդամենը բնազդային երևույթ, առանց գաղափարական ծրագրի, այն չի վերածվում հեղափոխության: Խորքում փոխվում են միայն նախկին դերակատարները: Միայն ծրագրված գաղափարական փոփոխությունները, որոնք վերածվում են հաջողության և առաջընթացի, կարող են դիտարկվել որպես հեղափոխություն: Գոյություն ունի հեղափոխության երկու ճանապարհ՝ բռնի և անարյուն: Գիտակից հասարակության առկայության դեպքում բռնի հեղափոխությունը գրեթե բացառվում է:

Հեղափոխությունը պետք է լինի մեծամասնության ցանկությամբ և համոզումով: Եթե փոքրամասնությունը, պատահական, մանիպուլյացիաների շնորհիվ իր իշխանությունը հաստատում է մեծամասնության վրա, այն վաղ թե ուշ վերածվելու է բռնակալության: Հետևաբար սա նույնպես չի կարող դիտվել որպես հեղափոխություն:

Հեղափոխական մեծամասնության հաջողությունը մեծապես պայմանավորված է նաև փոքրամասնության հանդեպ ունեցած հանդուրժողական վերաբերմունքով: Հատկապես գաղափարական փոքրամասնությունը հեղափոխական մեծամասնության համար առավել քան անհրաժեշտություն է:

ԵԹԵ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ, ՆՐԱ ՆՐԱ ՑԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ԻՂՁԵՐՆ ԱՎԵԼԻ ԱՌԱՋԱԴԵՄ ԵՆ, ՔԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔԱՅԼԵՐԸ, ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴԱՌՆՈՒՄ Է ԱՆԽՈՒՍԱՓԵԼԻ:

ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հեղափոխության անհրաժեշտությունը պայմանավորված է ժողովրդական զանգվածների համընդհանուր և խորը դժգոհությամբ: Առանձնապես ազդեցիկ է հուսահատությունն այն պարագայում, երբ զանգվածների կողմից մեծ ակնկալիք կա առաջընթացի, և այդ առաջընթացը տեղի չի ունենում իշխանությունների անկարողության կամ, որ ավելի վատ է, դիտավորության պատճառով: Փոփոխությունների անհրաժեշտությունը պայմանավորված է շրջապատից, իր նմաններից հետ մնալու անարդար իրողությամբ: Հնարավորությունների մի կողմից անհավասար բաշխումը, մյուս կողմից՝ անարդյունավետ օգտագործումը անարդարության արտահայտություն են հանդիսանում: Փոփոխությունների անհրաժեշտությունը պայմանավորվում է նաև հասարակության արհեստական պառակտման, շերտավորման բացահայտ վիրավորական քաղաքականությամբ: Երկար հանդուրժելի չէ նույն տեսակին հակադիր մասերի բաժանելն ու այդ հակադրության վրա իշխանություն պահելը: Ի վերջո, գալիս է մի պահ, երբ մեծամասնությունը փոփոխություններ չտեսնելով իր չարքաշ, նվաստ կարգավիճակի համար մեղադրելու է փոքրամասնությանը, արդարացիորեն՝ իշխող փոքրամասնությանը: Երբ պարբերաբար կրկնվող զրկանքները, անհաջողությունները, նվաստացումները անհատին և զանգվածներին հասցնում են հուսահատության գիրկը, մնում է փրկության մեկ ուղի, որը անցնելու է «հաղթանակ կամ մահ» ընդհանուր նշանաբանի ներքո: Այդ ուղին հեղափոխությունն է:

ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՆՊԱՅՄԱՆ ՊԱՅԹԵԼՈՒ Է, ԵՐԲ ՎԻՐԱՎՈՐՎՈՒՄ Է ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԿԱՄ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ ԶԳՈՒՄ Է ԻՐ ԳԼԽԻՆ ԿԱԽՎԱԾ ՎՏԱՆԳԸ:

ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ

Հեղափոխության տեսակավորման համար անհրաժեշտ հաշվի առնել մի շարք գործոններ և չափանիշներ՝ ուժգնության և հաջողության աստիճանը, գաղափարաբանական առաջադրանքները և դրանց իրականացման չափը, բնույթը, ընդհանրականությունը, ծավալը, տևողությունը, գործադրված միջոցները, համաժողովրդականության աստիճանը, ղեկավարության սոցիալական մակարդակը, քաղաքական ըմբռնումները և այլն:

Սոցիալ-քաղաքական առումով հեղափոխությունները կարող են լինել ազգային, քաղաքական, սոցիալական կամ սոցիալ տնտեսական: Ազգային հեղափոխությունն այն է, երբ ժողովուրդը ձգտում է ազատության օտար ազգի կամ բռնակալների լծից և իքն է որոշում իր ճակատագիրը: Այդպիսի հեղափոխություն էր 19-րդ դ. վերջի եւ 20-րդ դ. սկզբի արևմտահայ ազգային-ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ, Հունաստանի, Բուլղարիայի և բալկանյան մյուս ժողովուրդների անկախացումը օսմանյան լծից, Այդպիսի հեղափոխությամբ անկախացան բփիտանական և ֆրանսիական գաղութները:

Քաղաքական հեղափոխությունն այն է, երբ պայքար է մղվում մարդու իրավուքների, օրենքի առջև հավասարության, ժողովրդավարության հաստատման համար: Այդպիսի հեղափոխությունները սովորաբար ավարտվում են սահմանադրության փոփոխությամբ: Սոցիալական կամ սոցիալ-տնտեսական հեղափոխությունները լինում են սոցիալական անարդարությունները սրբագրելու համար: Երբ երկրում կան տնտեսական և այլ բնույթի մենաշնորհներ, որոնք խոչընդոտում են ընդհանուր զարգազմանը, միաժամանակ գործադրվող բարեփոխումները չեն արդարացնում սպասելիքները, հեղափոխությունը դառնում է անխուսափելի:

ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋՆՈՐԴԸ

Հեղափոխության վերջնական հաղթանակը, կամ սկզբում հռչակված նպատակների իրականացումը մեծապես պայմանավորված է հեղափոխության առաջնորդով: Շատ կարևոր է, որ հեղափոխության առաջնորդը լինի սկզբունքային, գործի մեջ փորձված, ազդեցիկ խոսքի տեր անհատականություն: Հեղափոխության հաջող ընթացքը պայմանավորված է առաջնորդի սկզբունքայնությամբ, որը պետք է փաստված լինի ոչ միայն հեղափոխության ընթացքում, այլ նաև դրանից առաջ, կատարած գործով, որի արդյունքին հասարակությունը պետք է ծանոթ լինի, վճռական և տիրական խոսքով, որին բոլորը պետք է հավատան:

Հուզառատ զանգվածների համար առանցքային է հատկապես հեղափոխության առաջնորդի խոսքը: Նրա արտասանած սուտն անգամ այնքան ազդեցիկ պետք է լինի, որ ընդունվի որպես անքննելի ճշմարտություն: Սա, սակայն ոչ թե նրա համար, որ հեղափոխության առաջնորդն իրավունք ունի սուտ խոսելու, այլ նրա համար, որ գնահատի իր խոսքի արժեքը:

Առաջնորդն իրավունք չունի չարաշահել ժողովրդի հավատը, և խաբելով նրան, հեղափոխությունը ծառայեցնել իր նեղ անձնական, խմբակային, կուսակցական շահերին: Անթույլատրելի է հեղափոխության ընթացքում ժողովրդի համար անընդունելի տեսությունների փորձարարությունը, փորձաքննություն չանցած սոցիալական քայլերի կիրառումը և այլն: Սա ժողովրդին մաշեցնող պերմանենտ հեղափոխությունների փուլ կտանի: Պինդ նյարդերի տեր, նախաձեռնող, հաստատակամ, պատասխանատու, ազդեցիկ, այս հատկանիշներն են հատուկ հեղափոխության առաջնորդին:

Հեղափոխության վերջնական հաղթանակի համար կարևոր է նաև առաջնորդի անձնազոհ կերպարը: Ընդ որում այդ անձնազոհությունը պետք էլինի խոնարհ և առանց ավելորդ ցուցամոլության: Պարտադիր չէ, որ առաջնորդը զոհի իր կյանքը ցույց տալու համար իր նվիրվածությունը հեղափոխությանը: Պարտադիր է, որ ցույց տա ինքնազոհության անկեղծ պատրաստակամություն: Կյանքում երբևիցե վճռական պահին իրեն վստահված ճակատը լքածը չի կարող հեղափոխություն առաջնորդել:

ՀԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆԸ

Հեղափոխականի նկարագիրը տարբեր մեկնությունների կարող է արժանանալ: Սակայն կան որոշ պատկերացումներ, որոնք պարտադիր են հեղափոխական կոչվելու համար: Անշուշտ հեղափոխականը նախ պետք է գաղափարական լինի և իր գաղափարների իրականացման համար պատրաստ լինի անձնազոհության: Հեղափոխականը պետք է ըմբոստ լինի: Հեղափոխականի ըմբոստությունը հանուն գաղափարի պիտի լինի կշռադատված և գեղեցիկ, այն չպետք է վերածվի ցինիզմի: Շատ կարևոր է հեղափոխականի ինքնուրույն մտածողությունը, այլապես նա կվերածվի պարզ հրաման կատարողի: Հեղափոխականը պետք է համոզված լինի իր քայլերի ճշմարտացիության մեջ: Այդ դեպքում երիցս արդարացված կլինի նրա՝ փորձությունների գնալու պատրաստակամությունը: Հեղափոխականն անշուշտ հավակնություններ ունի սակայն այդ հավակնությունը նախ պետք է հավաքական լինի: Հեղափոխականի անձնական հավակնությունները պետք է բխեն միայն հեղափոխության հավաքական հավակնություններից: Հեղափոխականի ինքնաբավությունը պետք է կառուցվի ընդհանուրի ինքնաբավության շուրջ: Հեղափոխականը կյանքում արժանապատվություն ունեցողն է: Հեղափոխականը պաշտում է գաղափարը և ո՝չ անձը: Առանց նման հեղափոխականների հեղափոխություն հնարավոր չէ իրականացնել:

ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ

Ցանկացած հեղափոխություն արժևորվում է իր հետևանքներով: Հեղափոխության հետևանքների գնահատականը տրվում է նախապես իր հռչակած սկզբունքների և նպատակների համեմատության մեջ: Անշուշտ, գործնականում շատ քիչ են դեպքերը, երբ հեղափոխությունների հետևանքները ճշգրտորեն համապատասխանել են ի սկզբանե հայտարարված նպատակներին: Պարզ է, որ հեղափոխության ընթացքում առարկայական և ենթակայական պատճառներով պայմանավորված կարող են լինել նպատակների մարտավարական փոփոխություններ, սակայն ռազմավարական առումով սխալ է, եթե ոչ անթույլատրելի, էական փոփոխությունների իրականացումը: Սա պետք է բացատրել ոչ թե հեղափոխության հռչակած նպատակներին կարծրատիպորեն հավատարիմ մնալու մոլուցքով, այլ՝ պերմանենտ հեղափոխություններից ապահովագրվելու պարզ տրամաբանությամբ: Այդ նպատակով հեղափոխության կազմակերպիչները պետք է նախապես հռչակեն իրենց համար իրատեսական նպատակներ, որոնց իրականացումը, թեկուզ որոշակի փոփոխություններով, հնարավոր լինի:

Եթե հեղափոխությունը լայն իմաստով չի իրականացնում իր հռչակած սկզբունքը, լավագույն դեպքում պատճառ է դառնում նոր հեղափոխության, իսկ վատագույն դեպքում հիասթափության և հասարակության համընդհանուր ձախողման: Հեղափոխության հռչակած նպատակների իրականացման դեպքում նույնպես պետք է պատրաստ լինել հասարակության մեջ այդ արդյունքների ամրագրմանը: Եթե այդ ամրագրումները ամուր հիմքեր չունենան, դրանք հակահեղափոխության պատճառ կարող են հանդիսանալ:

Հեղափոխության հետևանքները պետք է բավարարեն հասարակության հնարավորինս շատ և հնարավորինս լայն շերտերի, եթե դա այդպես չէ, ապա հեղափոխությունը կիսատ է մնացել: Սա իր հերթին հասարակության մեջ հոգեբանական հետևանքներ է թողնում, դրական և բացասական առումներով:

Խաչատուր Ստեփանյան

Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալասրանի Համաշխարհային պատմության ամբիոնի վարիչ, պ.գ.դ., պրոֆեսոր